Материалдары

266 
ҼОЖ 378 
СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
 
Айбасова Жҧлдыз Абдрашидқызы 
м.ғ.к., доцент 
М.Оспанов ат.Батыс Қазақтан медициналық университеті 
Ақтҿбе, Қазақстан
Аңдатпа 
Студенттерінің білім сапасын арттыру мақсатында олардың оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыру – 
оқыту процесінің нəтижелі, жемісті жүргізілуінің басты шарттары ретінде айқындалады.
Студенттердің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыруда мотивтер жетекші рөл атқарады. 
Танымдық мотив білімдерді, оларға қол жеткізу тəсілдерін игеруге бағытталады, мұнда студенттердің оқу-
танымдық əрекетін, мотивін қалыптастыру кəсіби даярлықты жақсарту міндетіне тəуелді.
Түйін сөздер: мотив, мотивация, жеке тұлға 
Ғылыми-техникалық прогресс пен ақпараттық технологиялардың даму процесінің жылдан жылға кҿлемі артып 
келе жатқан ақпараттың, жаңашылдық негіздегі білім мазмҧнын меңгеруге деген студенттердің 
қызығушылығын оятып, оқу-танымдық мотивациясын қалыптастырудағы орны ерекше. Ҿйткені, білім беруде 
кҽсіби даярлауда жоғары мектеп студенттерінің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыру – оқыту процесінің 
нҽтижелі, жемісті жҥргізілуінің басты шарттарының бірі.
Сондықтан қазіргі қоғам жағдайында жоғары мектеп студенттерінің оқу-танымдық мотивтерін қалыптастыру 
міндеті тиімді ҽдіс-тҽсіл, қҧралдары, білім беру технологияларын жҽне оны қалыптастыру механизмдерін, 
аспектілерін, мазмҧнын, қҧрылымын, шарттарын іздестіруді талап етеді. Жоғары оқу орындарында оқу-
танымдық мотивациясын қалыптастыру проблемасына бетбҧрыс жасалып, оң кҿзқарас қалыптаса 
бастағандығымен, шешімін таппаған келелі мҽселелер де жеткілікті. 
Студенттердің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыруда мотивтер жетекші рҿл атқаратынын ескеретін 
болсақ, жоғары мектептегі оқыту-тҽрбиелеу - кҽсіби даярлау процесін ҧйымдастыру бағыты мотивтік 
компоненттің негізгі кҿрсеткіші болып табылады; бҧл бағытталуға сҽйкес мынадай деңгейлер бҿліп кҿрсетіледі: 
біріншіден, танымдық мотив білімдерді, оларға қол жеткізу тҽсілдерін игеруге бағытталады, мҧнда 
студенттердің оқу-танымдық ҽрекетін, мотивін қалыптастыру кҽсіби даярлықты жақсарту міндетіне тҽуелді.
Бҧл міндетті шешу негізінен оқу-таным процесі барысында жҥзеге асатындықтан, мҽселенің ҿзектілігін 
айқындай тҥседі, ҽрі жҧмысымызда қарастырылатын оқу-танымдық мотивациясын дамыту мҽселесін жан-
жақты ашу қажеттігін негіздейді, ҿйткені мотивациялық ҽрекетті дамытуда жоғары мектептің орны, қызметінің 
мҽні зор. Екіншіден, студенттердің танымдық ҽлеуетін дамытуда оқыту жҥйесіне
 
бірқатар ҿзгерістер енгізу, 
оқыту ҥрдісін жаңаша ҧйымдастыруды да негізге алу қажеттігін кҿрсетеді. Сҿйтіп, студенттердің оқу-
танымдық мотивациялық ҽрекетін дамыту қажеттігі мен жоғары мектептің оны қалыптастырудағы ықпалы мен 
мҥмкіндіктерінің осы мақсатта жҥйелі пайдаланылмауы арасында; студенттердің оқу-танымдық, мотивациялық 
іс-ҽрекетін дамытудың
 
мҽнін айқындап, теориялық тҧрғыдан шешу қажеттілігі мен осы бағыттағы 
педагогикалық тҽжірибенің ҿз дҽрежесінде болмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады. 
Ҽдістемелік қҧралдың мақсаты
 
аталған қайшылықтың шешімін табу ҥшін жоғары мектеп студенттерінің оқу-
танымдық мотивациясын қалыптастыруға ықпал ететін педагогикалық-психологиялық механизмдерді, олардың 
сипатын,
 
педагогикалық негізін анықтау болып саналады.
Студенттің оқу-танымдық мотивациялық ҽрекетін дамыту мен жоғары мектеп қызметі саласында жҥзеге асатын 
кҽсіби даярлау, базалық білім беру мҽселелері ҿзара байланыста ашылды. Еңбекте жоғары мектеп негізінде 
студенттің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыру компоненттері жҽне осы компоненттердің ҽртҥрлі 
байланысы, ҿзара ҽрекеттесу ерекшеліктері қарастырылды Оқу мотивациясы жеке тҧлғаның қҧндылықтары мен 
арман-мҧраттарына сҥйенетін жеке тҧлғалық мҽнді қҧрылымдары жҥйесіне байланысты. 
Жеке тҧлға іс-ҽрекетінің мотивациясы жҽне мотиві ҽсіресе, оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыру 
мҽселесі педагогтарды толғандыратын ҿзекті мҽселелердің бірі. Оқу-тҽрбие ҥрдісін нҽтижелі ҧйымдастыру 
оқытушыдан ең алдымен студенттердің оған деген мотивациясын, яғни себепкерлігін ояту, қызығушылығын 

267 
арттыру мақсатында тҥрлі салада қызмет істеп, алуан тҥрлі ҽдіс-тҽсілдер қолдануды, оның негізін, тҥп тамырын 
іздестіруді талап етеді. 
Мотив, мотивация, іс-ҽрекет ҧғымдарына педагогикалық, психологиялық тҧрғыдан алуан тҥрлі анықтамалар 
берілген. Сол анықтамалардың бірінде: «Мотив – іс-ҽрекетке энергетикалық импульс пен жалпы бағыттылық 
беретін психикалық процестердің жиынтығы, яғни адам ҽрекетінің қозғаушысы»-, делінеді.
Мотив іс-ҽрекеттің дамуына негіз болатын қозғаушы кҥш, екіншіде психикалық процестердің жиынтығы 
ретінде кҿрінеді. Мотив, мотивацияны ҧғымдарына анықтама беруде келісімді бір кҿзқарас жоқ.
Сондықтан мотив пен мотивацияны іс-ҽрекет ретінде оқу, таным, оқыту процестерімен бірлікте қарастырып, 
салыстыра отырып анықтауға болады. Дегенмен, бҧл процестер мен іс-ҽрекет ҧғымдарына анықтама 
берілмеген, ҽрбір ғалым тҥрлі аспектіні, белгіні сипатты негізге алып тҥрлі анықтама береді. 
Ең алғаш рет мотивация сҿзін А.Шопенгаузер «Орынды себепкерліктің тҿрт қағидасы» мақаласында қолданды.
Қазіргі таңда студенттің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыруды отандық, шетелдік педагогикада іргелі 
проблема, психологиялық қҧбылыс ретінде тҥрліше тҥсіндіріледі.
Жоғары мектептердің дамуында ҿзгерістер, оқыту мен тҽрбиелеу ісінің ҧтымды жақтары ҧсынылып жатқанмен, 
студенттердің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыру мҽселесі ҽлі де болса толық шешімін таба қойған 
жоқ. Ҽрі студенттің дамуына оқу-танымдық мотивациясының тигізер ықпалына терең ҥңіле бермейміз.
Елімізде педагогика жҽне психология саласында студент жеке тҧлғасын қалыптастыру мҽселелеріне 
байланысты бірқатар маңызды зерттеулер бар: жеке тҧлғаның танымдық ізденімпаздығы мен шығармашылық 
ойлау мҥмкіндіктерін дамыту (А.Е.Ҽбілқасымова); оқушылардың оқу мотивтері – сапалы білім негізі ретінде
(Ж.Т.Дҽулетбекова); жоғары оқу орындарында студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру 
(Р.С.Омарова) т.б. мҽселелер кҿтерілді. 
Студент тҧлғасын қалыптастыру зерттеушілік ізденіске тарту, жеке тҧлға ҧғымдарын қарастыру 
философиялық, психологиялық, педагогикалық тҧрғыдан қарастырылып «адам», «индивид», «жеке тҧлға», 
«даралық иесі-дара тҧлға» бірлікте талқыланғанда, ҽрі бҧл ҧғымдардың мҽні болашақ мамандықтарына 
сай ашылғанда, студенттердің бҧл пҽнді оқып ҥйрену мотиві мен мотивациясы айқындалып, оған 
мазмҧндық қҧрылымдық талдау жасалғанда, мотив жҽне мотивация ҧғымдарын қарастырудағы 
айырмашылықтардың себебін анықтағанда, бҥгінгі кҥнгі тҧлға психологиясының жағдайымен толық 
таныстырғанда ғана сапалы жҥзеге асады. 
Тҧлға ҧғымын кең мағынада қарастырушы ғалымдар жеке тҧлға қҧрылымына ағзаның дара 
биофизиологиялық сипатында қосады. Мысалы К.К.Платонов зерттеулерінде «Жеке тҧлға қҧрылымы» 
тҿрт негізде: біріншіден, бағыттылығы; ғалым жеке тҧлғаның бағыттылығы арқылы қарым-
қатынасының тҥрі мен моральдық бейнесі, адамгершілік қасиеті, сапасы бірлікте қарастырады. 
Екіншіден, ҽлеуметтік тҽжірибесі білім алу, оқу, ҽлеуметтік қатынастарға тҥсу арқылы қҧралады. Ҥшіншіден, 
тҧлға - дене бітімі, жеке-дара ҿзіндік ерекшеліктері, бітімі денесінің конструкциясы, қадір-қасиеті, таным 
процестерінің, қабілетінің ҿзіндік сипаты. Тҿртіншіден, биологиялық шарттық, типтік сапаларының 
жыныстық, жас ерекшелік байланысы. Тҧлғаны осы негізде қарастыру ҽрбір адамның кескін-келбетінің, 
болмыс-бітімінің қайталанбайтындығын, ҿзіндік дербестігі сақталатындығын білдіреді. Тар мағынада 
адамзатқа тҽн бар белгісінің сақталуын бейнелейді. Тҧлға қҧрылымына оқу-танымдық, мотивациялық іс-
ҽрекеттің қатынасын қарастырып кҿрейік. 
Жеке тҧлғаның қажеттілік-мотивациялық сферасын қалыптастыру қажет деген пікір: В.Р.Асеев, 
А.Н.Леонтьев, Н.А.Бекшаева, М.С.Искакова, Т.К.Қҧдайбердиева, Т.А.Матис, А.Х.Маслоу, К.А.Абульханова-
Славская, Г.Айзенк, М.М.Анцибор, Х.Хекхаузен жҽне т.б. еңбектерінен кҿрініс тапты [1]. 
Бҥгінгі қоғам талабына сай студенттің оқу-танымдық мотивациясын қалыптастыру мҽселесі - зерттеуді талап 
ететін маңызды проблема. Ҿйткені жеке тҧлға - басты қҧндылық, оның студенттік шақта дамуы мен 
қалыптасуы жоғары мектепте жҥзеге асады. Танымдық іс-ҽрекет арнайы ҧйымдастырылған оқытуда жҥзеге 
асады, кҥрделі психологиялық жасалым бола тҧрып, оның ҿзімен қоса ҿріледі, оқу процесімен бірге, бірлікте 
жҥзеге асады. Ҿйткені оқу-танымдық іс-ҽрекет тиімді ҧйымдастырылса студенттер ҿз мотивациялық ҽрекетінің 
бағдарын,
 
мҽнін, мағынасын, маңыздылығын терең ҧғады. 
Танымдық іс-ҽрекет ерекше психологиялық қҧбылыс, феномен. Танымдық процесс - мидың қызметі, оның 
тізіміне тҥйсіктен бастап, қабылдау, ес, елес, сҿйлеу, т.б. қоса ойлаумен аяқталады. Таным
 
процесі 
қажеттіліктің негізінде жҥзеге асады, ол танымдық іс-ҽрекет қҧрамына ҽрекет не операция ретінде кіреді, 
болмаса ерекше іс-ҽрекет ретінде қайта қҧралады.

268 
Жоғары мектептегі оқыту процесінде оқу-танымдық іс-ҽрекет студент тҧлғасын дамытуда бірнеше бағытта 
маңызды қызмет атқарады:
біріншіден, студент психикасының, интеллектуалдық қабілетінің, шығармашылық ойлауының, зерделілігінің 
артуын, ақыл-парасатының қалыптасуын қамтамасыз етеді; 
екіншіден, танымдық ізденістің негізін қалайды, студенттің жан-жақты дамуына жол ашады; 
ҥшіншіден, кҽсіби білім мен біліктілігінің дамуын қамтамасыз етеді;
тҿртіншіден, психологиялық даярлығын жетілдіреді; бесіншіден, ҽлеуметтік бағдар береді, ал ең бастысы 
мотивациялық ҽрекетінің, қарым-қатынасының қалыптасуына мҥмкіндік жасайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігіндегі қажеттіліктердің орнын мойындай отырып, соның
арқасында ағза бір стимулға сезімтал, басқаларын байқамауы мҥмкін, сол себептен ол тек қозғалыс 
реакциясының сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дҥниені қабылдауға ҽсерін тигізеді деп санайды. Бҧл 
жерде оның кҿзқарасы А.А.Ухтомскийдің кҿзқарасына сҽйкес келеді, стимул қажеттілікті қозғаудың 
доминанты ретінде қарастырылады. 
Ал Ресейде XX ғасырдың басында мотивация мҽселесін алғашқылардың бірі болып кҿтерген А.Ф.Лазурский. 
Ол 1906 жылы «Мінез-қҧлық ғылымы туралы очерк» еңбегін жариялады. Мҧнда тілек жҽне ҧмтылыс, мотивтер 
кҥресі мен шешім қабылдау, шешімдердің тҧрақтылығы жҽне толғаныс импульстерін іштей ҧстап тҧруға 
қабілеттілік мҽселелері қарастырылады. Бҧл сҧрақтар ҽлі толық шешімін тапқан да, қазіргі уақытта ҿзектілігін 
жойған да жоқ. Ҧмтылыс, тілек жҽне «қалау» мҽселелерінің ерік жҽне еріктік актімен байланысы жҿнінде ҿз 
еңбектерінде кҿрнекті психолог Н.Н.Ланге (1914) баяндайды. Ол «қалау» - бҧл ҽрекеттегі ерік деп кҿрсетті [2]. 
Мотив жҽне мотивация теорияларын қарастыра отырып, оның бірде мінез-қҧлыққа қатынасты, енді бірде, 
ерікке байланысты, ҥшіншіде, мотивация - адамның жоғары мҥмкіндіктері ретінде қарастырылатындығын 
кҿреміз. Ал тҿртінші жағдайларда - мінез-қҧлықты анықтап беретін факторлар жиынтығы, бағыттаушы, 
қолданушы; келесі жағдайда - мотивтер жиынтығы; ал бесінші жағдайда - ағзаның белсенділігін тудыратын 
оның бағыттылығы, ізденуі, - деп қарастырылады.
Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс-ҽрекетті, психикалық дамуды реттейтін ҥрдіс, қозғалыс мотиві, 
механизмі ретінде де қарастырады, мотив іс-ҽрекеттің нақты формаларын, тҽсілдерін, бағытталғандығын т.б. 
анықтайды, іс-ҽрекетпен талаптануға жауап беретін ҥрдістер жҥйесінің жиынтығы ретінде де сипатталады.
Тҧлғаның субъектілік (жекелік) сипаты қоршаған ортамен ҧстамдылық қарым-қатынасынан, ҿз кҿзқарасынан, 
оқу материалдарын игерудегі ҿзіндік ҽрекеттерінің қалыптасқандығынан кҿрінеді. Субъектінің тҽжірибесі – 
тҧлғаның ҿзінің басынан ҿткергендері негізінде қҧрылатын жеке тҽжірибесі. Осыған орай білім беру – ―бҧл тек 
оқыту емес оқу, ал оқу оқушының жеке субъектілік нҽтижесі‖. 
Оқытушы білімінің жекеленген саласы бойынша қызығушылықтардың басымдық танытуы оқушының жеке 
тҧлғасының дамуы мен жан-жақты білім алуына кедергі келтірмеуіне кҿңіл бҿлуі керек. 
Оқу қызығушылығы ҿзінің қалыптасу деңгейіне орай, жеке тҧлғаның тҧрақты қасиетіне айнала алады. Бҧл 
жағдайда студент оның ҽлемге жҽне таным процесіне қарым-қатынасының сипатын айқындайтын талаптылық, 
білімқҧмарлықпен ерекшеленеді. Осыған орай, танымдық қызығушылық жҽне оның қалыптасуын студенттің 
жеке тҧлға ретіндегі жалпы дамуының кҿрсеткіші ретінде қарастыру жҿніндегі пайымдауларды қҧптауға 
болады.
Пайдаланған ҽдебиеттер: 
1.Дҽулетбекова Ж.Т. Оқушылардың оқу мотивтері – сапалы білім негізі.- Алматы, 2001. – 170б. 
2.Мамбеталина А.С. Психологические условия формирования познавательной деятельности студентов в 
процессе обучения. авто. кан.псих.наук. Алматы, 2001. 

269 
УДК 373.1.013

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: