Материалдары

255 
ҼҾЖ 372.46 
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН БІЛІМ САПАСЫН БАҚЫЛАУДА КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ 
ЖҤЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІ 
Сҧлтан Жҧлдыз Исақызы
п.ғ.м., «Педагогика жҽне психология» кафедрасының аға оқытушысы 
Аизбаева Айжан Жангерейкызы 
Ескендірова Кҿркемжан Айсабекқызы 
«Бастауышта оқыту педагогикасы мен ҽдістемесі – 401топ» студенттері 
Баишев университеті 
Ақтҿбе, Қазақстан 
zhangereikizi98@mail.ru
 
Аннотация
Бастауыш сыныптарда оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары бағдарламаға сай жүргізіліп, оқыту, 
тəрбиелеу, дамытудың жаңа мүмкіндіктері ашылды. Білім саласындағы түбегейлі өзгерістер ұстаздардан 
үлкен жауапкершілікті талап етеді. Бұрын оқытуда оқушылар тек қана тыңдаушы, орындаушы болып келсе, 
ал қазіргі оқушы өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мəн беруіміз керек.Осы қажеттілікті 
шешу жолдарының бірден–бір жолы оқушы білімін критериалды бағалау жүйесі бойынша бағалау. 
Критериалды бағалау жүйесінде ең маңызды нəрсе – оқу процесінің өзі, сол арқылы оқушы өзін-өзі бағалауды 
үйреніп, өз білімінің артықшылықтары мен кемшіліктерін көріп, əрі қарай қалай даму керектігін түсінеді, 
яғни бұл жүйеде оқушының қалай жұмыс жасағаны , қалай ойланғаны бағаланады. 
 
Кілт сөздер: оқушы, мұғалім, сабақ, бағалау, критериалды бағалау. 
Бҥгінгі кҥні мҧғалімнің тҽжірибесіне оқушының білімін бағалауында «бағалау» деген ҧғымға байланысты ҽр 
қилы ҿзіндік жаналықтыр енгізілуде. Соның бірі – критериалды бағалау. Критериалды бағалау жҥйесі заман 
талабына сай бҽсекеге қабілетті, білімді, іскер, ойлау жҥйесі дамыған, логикалық тҧжырым жасауға бейім, еркін 
ойлай алатын жеке тҧлғаны қалыптастыру, білім сапасын арттыру, тҧлғалық бағытын белсенді позициясына 
бағыттауға мҥмкіндік беретін бірден-бір бағалау жолы, тҧлғаны ҿзіндік жауапкершілікке, тҧғырлы нҽтижеге, 
бағытқа жеткізетін, шығармашыл бағалау жҥйесі. 
Критериалды бағалау – оқушының оқу нҽтижелерін білім беру мақсаттары мен мазмҧнына сҽйкес 
келетін, білім беру ҥдерісіне қатысушылардың (оқушы, мектеп ҽкімшілігі, ата-аналар, заңды тҧлғалар жҽне т.б.) 
барлығына алдын ала таныс, ҧжым талқысынан ҿткен, нақты анықталған ҿлшемдер арқылы оқушының оқу 
жетістіктерін салыстыруға негізделген ҥдеріс. 
Сыныптағы бағалау тек техникалық тҽсіл емес. Мҧғалімдер жазбаша немесе ауызша тҥрде баға қою жолымен 
бағалайды. Олар қолданатын кез келген нысанның артында объективті немесе жеткілікті дҽрежеде объективті 
емес нормалар мен стандарттар ғана емес, сондай-ақ баланың дамуы, оқуы жҽне ынтасы туралы тҥсінік, 
сонымен қатар ҿзі – ҿзі бағалау, қабілеттік жҽне кҥш – жігер сияқты ҧғымдарға қатысты қҧндылықтар 
жатады[1].
«Бағалау» термині «жақын отыру» латын тіліндегі мағынада - бағалаудың негізгі сипаты бір адам басқа 
адамның не айтып, не істегенін немесе ҿзін-ҿзі бақылау жағдайында ҿзінің дербес ойлауын, тҥсінігін немесе 
тҽртібін мҧқият бақылауы. Критериалды бағалау жҥйесінде қолданылатын жалпы ҧғымдар — қалыптастырушы 
жҽне жиынтық бағалау. 
Қалыптастырушы бағалау – оқыту ҥшін бағалау, жиынтық бағалау – оқытуды бағалау болып табылады. 
Қалыптастырушы бағалау – бҧл білім алушылардың оқудың қандай сатысында тҧрғанын, қандай бағытта даму 
керек жҽне қажетті деңгейге қалай жету керек екендігін анықтау ҥшін оқушылар мен мҧғалімдердің 
қолданатын мҽліметтерді іздеу мен тҥсіндіру ҥрдісі. Жалпы қалыптастырушы бағалау сабақ жҥйесінде жеке 
қарастырылмайтын, сабақпен қатар жҥретін ҥрдіс. Бағалаудың мҽні – бақылау, алынған мҽліметтердің 

256 
интерпретациясы, бҧдан арғы іс-ҽрекеттерді анықтау ҥшін қолданылуы мҥмкін шешімдерді қорытындылау. Ол 
оқушының жаңа сабақты, тарауды қалай меңгеріп жатқандығын жҥйелі тҥрде бақылап, қадағалап отыру. 
Жиынтық бақылау жҧмысына дейінгі оқушының білім деңгейін қалыптастыру, дамыту, жетілдіру. 
Қалыптастырушы бағалау жҧмысы сабақтың толық бҿлігін қамтуы міндетті емес. Ол сабақтың басында , 
сабақтың ортасында , сабақтың соңғы бҿлігінде жҥргізіледі.Уақыт кҿлемі тапсырма деңгейіне сҽйкес 5-10 
минут болуы мҥмкін. 
Осы тҧрғыда айтатын болсақ, қалыптастырушы бағалау оқушыларды оқытуда тҧлғалық бағдарлық 
оқыту тҽсілінің негізгі бҿлігі. Сондықтан мҧғалімнің орны да ҿзгереді. Тҧлғалық бағдарлық технологиялар оқу 
ҥдерісін ҧйымдастыруда оқушы мен мҧғалім арасындағы қарым-қатынас негізінде іске асуына мҥмкіндік 
ашады. Бағалау ҥздіксіз жҥріп отырады да, сапалы нҽтижеге жылжу ҥдерісі бағаланады. Тҧлғалық бағдарлық 
оқыту: оқушыларды оқыту мақсаттары мен бағалау критериялары туралы ақпарат береді; критерияларға 
негізделген оқушылардың ҿзін-ҿзі бағалауы; оқушылардың ҽрі қарай жасайтын қадамдары мен оның іске 
асыруын анықтайтын кері байланыс қамтамасыз етеді.Бҧл жерде бағалау ҥздіксіз жҥріп жатады да, сапалы 
нҽтижеге жететін процестің ҿзі бағаланады. Оқушылар ҿздерінің кемшіліктерін ҿздері тҥсініп, анықтай алады 
да, мҧғаліммен бірге шешу жолдарын табады. Ең маңыздысы ҿз оқуын бақылауы мен бағалауы ҿзін-ҿзі 
бағалау мен ҿзін-ҿзі бақылауына ауысады. 
Ҿзін-ҿзі бағалауы. 
Қалыптастырушы бағалау оқушының ҿзін-ҿзі бағалауы мен сыныптастарының 
бағалауын қолдануын қарастырады. Бҧл тҽсілдер қалыптастырушы бағалаудың тиімділігін арттыруын 
қалыптастырады. Оқышалар ҿзін-ҿзі бағалау мен ҿзара бағалау дағдыларын меңгеріп жатса, онда бағаның ҽділ 
қойылғанына кҥмін болмайды. Бірақ баға сезім негізінде қойылмай, тек белгіленген критерийлер негізінде 
қойылуын оқушыларға тҥсіндіргені дҧрыс.Ҿзін-ҿзі бағалау мен ҿзара бағалаудың мҽні — оқыту 
ҥдерісінде мақсат қойылып, бағалау критерийлер тҥсінікті болғанда ғана оқушылар ҿздерін бағалай алады.
Сабақ ҿткізу барысында тапсырманың мақсаттары мен бағалау критерийлері жҿнінде ескеріп 
отырамын, ҿзін-ҿзі бағалауына уақыт қалдырамын. Оқушылар мақсаттарды жҽне критерийлерді анық кҿру 
ҥшін тақтаның бҧрышына немесе плакатқа жазып қоямын. Жҧмыстарды тексеру алдында оқушыларға бағалау 
критерийлерін қайта ескертемін жҽне соның негізінде ҿз жҧмысын тексеріп, аяқтап тапсырады. 
Мысалы тҿмендегі кестеде топтық жҧмыстан кейін ҽр оқушы ҿзінің жҧмысын анық кҿреді. «Менін кҥн 
тҽртібім» тақырыбы бойынша постерге сурет салып, кҥн тҽртібін жазған. Кестеде келтірілген бағалау тҥрін 
қолдану кезінде оқушы мен мҧғалінің қойған балдарының айырмашылы ҥлкен болмайды. Ҿзін-ҿзі бағалау 
оқушылардың ҿз жҧмысын бағалауы емес, сонымен бірге туындаған проблемаларды ҿздігінен анықтау мен 
шешу жолдары. 
Оқушылардың ҿзара бағалауы. Ҿзара бағалау барысында оқушы басқа оқушының жҧмысын 
тексереді. Оның жақсы немесе жаман жақтарын кҿріп, ҿзінің жҧмысын да талдау жҥргізе алады. Бірақ 
мҧғалім оқушыларға тексеретін оқушының ҿзін емес, оның жҧмысын тексеру керектігін еске тҥсіріп отыру тиіс. 
Мысалы: «Тазалықты сақта» тақырыбын ҿту барысында, оқушыларға 
«Екі жұлдыз жəне бір 
тілек
»тҽсілі
 арқылы 
ҽр оқушыға ҿз сыныптасының жҧмысын тексеруге берілді. Оқушылар жҧмыстарын 
бағаламай жай ғана екі сҽтті жағдайды жҧлдызбен белгіледі (екі жҧлдыз) жҽне оның ойынша, қайта 
қарастыратын жағдайға тҥсініктеме беріп, тілек білдірді. Оқушылардың кері байланысы ауызша да жазбаша 
берілді. Ҽр оқушы ҿзінің жҧмысына тҥсініктеме алды жҽне мҧғалім «тілекті» дҧрыс орындауына уақыт 
беріледі. 
Критериалды бағалауды енгізуде рубрика, критерийлер, дескрипторлар деген ҧғымдармен танысамыз. 
Рубрика немесе рубрикаторлар (бағалау кезінде қолданатын нҧсқаулықтар) бағалау ҥдерісін анық, 
тҥсінікті жҽне кез келген критериялар бойынша балдары не ҥшін қойылғанын тҥсіндіреді. Осы рубрикаларда 
оқушының ҿзі емес, оның жҥмысының сипаттамасы бағалануы тиіс. 
Критерий – оқушының ҽртҥрлі қызметінің тізімі. Дескрипторлар оқушының кез келген критерийлер 
бойынша ең жақсы нҽтижеге жеткізетін барлық қадамдарын ретімен кҿрсетеді жҽне оларды белгілі балдар 
санымен 
бағалайды. 
Рубрика -критерий-дескрипторлар. 
Рубрикалар
балалар 
не 
ҥшін 
оқитынын, 
критерийлер
нені ҥйрену керектігін, ал 
дескрипторлар 
оны қалай істеу керектігін кҿрсетеді. 
Мысалы, ҿз тҽжірибемізде қолданып жҥрген диалог қҧрастыруда бағалайтын дескрипторлар ҥлгісі. Оқушылар 
оларға ҧсынған критерийілер арқылы жҧмыс орындаса, мҧғалім осыдан алған мҽліметтерді бағалауда 
қолданады. 

257 
Сабақ барысында бағалау критерийілерін дайындау кезінде оқушылармен бірге дайындалып жатса, 
онда олардың нҽтижеге жету ҥшін жауапкершіліктері артып, бағалау ҥдерісіне қызығушылықтары ҿседі. 
Критерийлер дайындау кезінде сабақтың мақсаттары мен мазмҧны жҿнінде ҧмытпағаны жҿн. 
Критериалдық бағалаудың мҽнін тҥсіндіру ҥшін келесі практикалық ҽдіс-тҽсілдерін қолдануын тиімді деп 
ойлаймыз: 
-
мҧғалімнің сабақ басында оқытудың мақсаттарын тҥсіндіруі - тақтада
жазып қою немесе қойылған оқу мақсаттарды ауызша жеткізу; 
-
мҧғалімнің сабақтың тиісті бағалау критерияларын белгілеу (тым кҿп
болмау тиіс) жҽне оны оқушыларға жеткізу. Оқушыларға тҥсінікті болатын тілді пайдалану қажет. Бҧл 
критериалар оқушылармен сабақтың басында талқыланып, оқытудың мақсатына жету ҥшін жҽне «табысқа 
қадамдарын» кҿрсететін ең басты мақсаты жҽне негізгі білімдерді бектіту ҥшін барлық сабақ бойы қолдану; 
-
оқыту туралы сҿйлесуде қолданатын негізгі сҿздері бар карточкалар мен
плакаттар ҽзірлеу – ол нақты пҽнге байланысты арнайы сҿздер немесе мҽтінге байланысты ҽртҥрлі 
тҥсіндірілген жалпы сҿздер болуы мҥмкін, мысалы сипаттаңдар, тҥсіндіріңдер, бағалаңдар; 
-
оқушылардың жҧмысына кҿмек кҿрсету ҥшін жоспарлау/жазу ҥшін
шеңбер ҽзірлеу; 
-
оқушылардың ҿздері ҽзірлеген тест/тапсырмаларын жобалау ҥшін
мҥмкіндіктерін қамтамасыз ету; 
-
оқушыларды бағалау рубрикалармен жҧмыс істеуге ҥйрету. 
Критерийлер дайындауында мҧғалім мен оқушылардың бірігіп жасау тҽртібі: 

сабақ, тарау, бҿлім оқу алдында оқушыларға мақсаттар мен міндеттерін
жариялау; 

кез келген оқушыға жҧмысты бағалау ҥшін бір-екі критерийді жаздырту; 

оқушылар ҧсынған критерийлерді тақтаға жазу; 

ҧсынған критерийлер барлық оқушылар тҥсінікті екеніне кҿз жеткіу; 

критерийлерді маңыздылығы бойынша орналастыру; 

тиімді қҧрастырылған бағалау критерийлері жҽне олардың градациясы
оқушыларға ненің қалай бағаланатынын кҿрсетеді жҽне жҧмысты орындау барысында оқушылар ҥшін жақсы 
нҧсқаулық; 

бағалау критерийлері нақтырақ болған сайын, оқушы тапсырманы қалай
сҽтті орындау керектігін тҥсінеді; 

ҽрі қарай оқушылардың жҧмыстары дайындаған критерийлер бойынша
бағалануы тиіс. 
 
Жеке жұмыс кезіндегі қалыптастырушы бағалау 
Қалыптастырушы бағалау білім алушылардың оқу ҽрекеттері нҽтижелерін ҧғынуға бірден-бір 
мҥмкіндік жасайды. Бҧл олардың ҿз оқуын «қҧрушылар» ретінде жағдай жасауына мҥмкіндік береді, алған 
нҽтижелеріне деген жауапкершілігін арттырады. 
Жеке жҧмыс кезінде қалыптастырушы бағалауды жҥзеге асыру ҥшін мҧғалім білім алушылардың 
ҽрекеттерін жҥйелі қадағалап жҽне аралық нҽтижелерді тіркеп отыруы қажет. Нҽтижелерді тіркеу кезінде білім 
алушылар жҧмысының кҥшті жағына да, ҽлсіз тҧстарына да назар аударып отырған дҧрыс. 
Жеке жҧмыс нҽтижелерін талқылауды тікелей білім алушылармен бірге жҥргізуді есте сақтау қажет. 
Сондай-ақ, білім алушылардың ҿз ойын айтуына мҥмкіндік беру маңызды болып табылады. Жҧмысты ҽрі қарай 
жоспарлау кезінде білім алушылардың мҥмкіндіктерін, қажеттіліктерін ескерген дҧрыс. 
 
Жұптық жұмыс кезіндегі қалыптастырушы бағалау 
Жҧптық жҧмыс қалыптастырушы бағалаудың тиімді формаларының бірі болып табылады. Жҧптық 
жҧмыста жалпы мҧғалім, жҧптар бір-бірін жҽне жҧп ішінде бірін-бірі бағалауына болады. Мҧндай ҿзара қарым-
қатынас кезінде білім алушылардың дайындық деңгейіне қарамастан ҿзара кҿмегі, рефлексиясы, ҿзін-ҿзі 
реттеуі белсенді байқала бастайды. 
Жҧптық жҧмыста қалыптастырушы бағалауды ҧйымдастыру, жоспарлау кезінде білім алушылар 
тапсырманы орындау, оның нҽтижесіне бірдей жауапкершілікпен қарау қажет екенін тҥсінуі керек. Сондықтан 

258 
оларды ҿз ҽрекетімен келісуге, ҿзара ҽрекеттесуге, пікір алмасуға, сындарлы (конструктивті) кері байланыс 
беруге ҥйрету маңызды. 
 
Топтық жұмыс кезіндегі қалыптастырушы бағалау 
Қалыптастырушы бағалау кезінде мҧғалім белгілі бір дағдыны бағалаудың тиімді тҽсілі ретінде 
қолданып, топтық жҧмысты ҧйымдастыруына болады. Білім алушылар алдын ала бағалау критерийлерімен 
таныс болуы тиіс. Топтық жҧмыс кезінде мҧғалім ҽр топтағы білім алушылардың талқылауын тыңдайды, 
қадағалайды: кейбір білім алушылар оқу мақсатына жетуді бағалау критерийлеріне сҽйкес тез кҿрсете алуы 
мҥмкін. 
Кері байланыс беру 
Кері байланыс сабақтың ҽр кезеңінде қолданылады, мҧғалімнің білім алушылармен ҥздіксіз ҿзара 
ҽрекет етуін жҥзеге асыруға, нҽтижесінде оқу ҥдерісін тҥзетіп, сабақты ҽрі қарай жоспарлауына мҥмкіндік 
береді. 
Кері байланыс беру кезінде мҧғалімдерге: 
• білім алушылардың жақсы жақтарын ескеруі; 
• тапсырманың дҧрыс орындалмағанын нақты тҥсіндірмей тҧрып, «олай емес», «дҧрыс емес» деген сҿздерді 
қолданбауы; 
• білім алушылардың жҧмысын жетілдіру немесе кемшілік тҧстарын жҿндеудің жолдарына ҧсыныс беруі; 
• кері ҽсер ететін сҿздерді, білім алушыларды кекету, келемеждеуге қатысты, мысалы, «орынсыз жауап», 
«осыны ойлауға ақылың қалай жетті» деген сияқты сҿздерді мҥлдем қолданбауы ҧсынылады. 
Сонымен, критериалды бағалау бҥгінгі білім беру жҥйесінде зор маңызға ие. Ҿйткені қазір оқушылардың 
білімділігі ғана басты рҿлде емес, басты рҿлде оқушының қҧзіреттілігін, оның жеке тҧлғалық қасиеттерін 
дамыту, қоршаған ортамен дҧрыс қарым-қатынасу, ҿзін-ҿзі дамыту, ҿзіндік білімін кҿтеру сияқты мақсаттар 
қойылған. Критериалды бағалау бҧл мақсаттар мен міндеттердің барлық талаптарына сай орайластырылған. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: