Материалдары

48 
Дарханның ҧрпағы арасында, тарихта «Орбҧлақ шайқасы» деген атпен қалған айтулы қырғын болған. 
Реті келгенде кеңеске салайық: Осы ҧрыста Ақтҿбедегі Бестамақта жатқан Тама Есет Кҿкіҧлының ҽкесі Кҿкі 
батыр шеп бҧзып, ерлігімен ерекше кҿзге тҥскенін жазады тарихшылар. Кҿкі Базарқҧлҧлы жауға тайсалмай 
тура шабатын болғасын оны «Таймас батыр» — деп атаған. Кҿкі батырдың ҧлы — Аңырақай шайқасында кіші 
жҥздің туын ҧстаушы Тархан Есет батыр да, қызы Шолпан — орта жҥздегі тарақты Байғозы батырдың шешесі 
(Ж.Мҧқанов. «Ҽйтеке бидің ақ жолы». Алматы, 2009. 106б.). 
Басқыншыларды ойсырата жеңуге жҽрдемдескен. 1649 жылы Бҧхар ханы Абдулҽзиз бен Иран патшалығы 
арасында Хорасан мен Балх ҥшін болған соғыста Жалаңтҿс батыр ҽскерге шебер басшылық етіп, жауды жеңіп 
шыққан. Бҧл соғыста Бҧхар мен Қазақ хандықтары ортақ жауға карсы одақ қҧрған.
Сырдарияның бойындағы Қазалы топырағында 1576 жылы дҥниеге келген баһадҥрдің азан шақырып қойған 
есімі Ҽбдікҽрім екен. Оның «Жалаңтҿс» атанып кетуі, бір жерде анасы Ақтҧмардың кҿкжал қасқырдың етіне 
жерік болуына байланысты десе, бір мҽліметте ҥстіндегі сауытын шешіп тастап жалаң тҿс жауға шабатынына 
қатысты дейді.
Қалай десек те, дана халық тегіннен-тегін «Жалаңтҿс» атандырмағаны ақиқат.
Хорасан Балх шаһарларындағы сол соғыста Жалаңтҿс ерлікпен коса ҽртҥрлі айла-тҽсілдер де қолданады. 
"Кімде-кім оқ атпай, қылыш, найза кезенбей ҿз еркімен қолға тҥссе, оған жаза қолданбаймын. Жер беремін, 
ҥйлі-жайлы болуына жағдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жҧмыс істей ме, егіс еге ме ҿздерінің 
калағанын беремін" деп барлаушыларды ҥсті-ҥстіне жібереді. Осындай қантҿгіссіз ҽрекеттердің арқасында 
Иран, Хорасан жағының жоқ-жҧқана, кедей-кембағал сарбаздары лек-легімен Жалаңтҿс колына қосылып 
жатады. ..."Тарихи Қыпшақи" атты еңбектің авторы Хожамкҥли-бек Балхидің жазуына қарағанда, қазақ ханы 
Жҽңгір хан осы шайқасқа жҥз мың ҽскерімен қатысқан. Жалаңтҿс батыр Ташкент пен Тҥркістанға ҥш рет 
жорық жасаған. Кабул мен Мешхедті бағындырған. Ерлігімен соғыс ҿнерін жақсы білетіндігімен данқы 
жайылған талантты қолбасшыға Ҥндістаннан, Хорезмнен, қырғыз, қалмақ, казак, қашқар хандарынан, тіпті 
Тибеттең де кымбат тартулар келіп тҧрған.Жалаңтҿс батыр мен Бҧхар ханы Абдулҽзиз қасында ҿзбек, қазақ 
жігіттері бар Алшынбек бимен Жайкҥн ҿзенінен ҿтіп Гератқа жетеді. Ертеңіне олар Шығанақ кҿлі жанындағы 
шағын қалаға тоқтап тыныс алады. Кҿп кешікпей-ақ ол елдің патшалығының ҽскерімен Фатхабадта кездеседі. 
Бҧл қыстақ шаһарға жеті шақырымдай жерде болатын.
Келесі кҥні тҥнделетіп барлаушылар шығады. Ертеңіне таң атқаннан кҥн батқанша соғысады. Соғыс екі айға 
созылады. Талай қақтығыс, шайқастар болады. Талай жігіттер батырларша шайқасады. Шейіт болғандар да аз 
болған. Осы соғыста Жалаңтҿс батыр ерекше ерлік жасап, ҽскерін шебер басқарады.
Сыр бойы ҧзақ жылдар бойына Қазақ Ордасы мен Бҧқар-ҿзбек хандығы арасындағы қанды қырғыстар 
майданына айналады.Сондай бір қызу шайқас Ташкент тҥбінде болады.Ҿйткені кҿп уақыттан бері қазақтар қол 
астында болып келген Ташкент қаласы тҧтқиылдан жасалған шабуылдан кейін Бҧқар ханы Уҽли Мҧхаммедтің 
билігіне кҿшеді.Бҧл шайқасқа қазақ ҽскерін Есім ханның ҿзі бастап келіп,ҿзбек ханының Мҧхамед-Бахи 
қолбасы басқарған қалың қолының кҥл -талқанын шығарады.Сҿйтіп жаңа бітім шарты бойынша кҥллі уҽлаят 
қайтадан қазақтың иелігінде қалатын болады.Есім хан Ташкентте ҽскер басы етіп алшын Жалаңтҿс биді 
тағайындайды.Бҧған қарағанда,Жалаңтҿс батыр кезінде ел-жҧртына қорған болған еңсегей бойлы ер Есімнің 
талай жорықтарына бірге қатысып сыңалған. 
Баһадҥр Жалаңтҿс 1615 жылы Бҧхарада 5000, Нҧратада 5000 тҧрақты нҿкер ҧстайды. Кейін оған Жалайыр, 
албан, ҥйсін, қарақалпақтың батырлары қосылып, Жалаңтҿстің қолы 20 000-ға жетеді. Ол заманада 10 мың, 20 
мың қол ҧстау, оны тҧрақты ету деген сҿз оның қоғамдағы жоғарғы статусын кҿрсетсе керек. Ол тайпалық 
мемлекеттен биік, Бҧхара мемлекетінің шын мҽніндегі билігі қолында бар адамның статусы еді.
Жалаңтҿс баһадҥрдің Отан тарихындағы ҥлесі казақ хандығы қҧрылып, енші алған тҧста Бҧхара хандығын 
тапжылтпай ҧстап қана қойған жоқ, оны жоңғарлармен Талас ҿзені алқабындағы қазақ-қалмақ соғыс кезінде 
одақтас, етуге ықпал жасады. Алшын, Жалайыр, албан, ҥйсін, қарақалпақ ҧландарының басын қосып, 20 000 
жасақ ҧстаған Жалаңтҿс ортаазиялық мемлекеттердің қазақ жеріне деген агрессиялық ниетін су сепкендей 
басты. Ол ол ма жоңғарлардың қазақ сахарасына қарсы жасаған соғыстары кезінде Қазақ хандығының қалың 
қолына келіп қосылып, оның кҥшін еселеді. Міне, осы тарихи заман талабы ҧлы жаһангер, теңдесі жоқ 
қолбасшы, стратег, тактик, мемлекет қайраткері Жалаңтҿс баһадҥрді таныта тҥсті. 
Жалаңтҿс баһадҥрдің мҧндай позициясы оның ҧлтжандылығын ғана кҿрсетіп қойған жоқ, оның ҿз мҥддесін 
ҧлт мҥддесіне бағындырған ҧлы батыр екенін кҿрсетті.
Бабаға қандай қҧрмет кҿрсетілсе де артықшылық 
болмайды. Сондықтан да Ақтҿбе қаласында ҽйгілі қолбасшы Жалаңтҿс баһадҥрге ескерткіш орнатылса нҧр 
ҥстіне нҧр болар еді. Бҧл — біздің тарих алдындағы бір парызымыздың ҿтелуі, ҿткенімізге жасалған қҧрмет 

49 
болатыны ақиқат. Ҿз тарихын терең зерделеуге бет бҧрған қазақ халқының қазіргі кездегі ҿскелең ҧрпақтары 
батыр бабасының тарихи бейнесін ешқашан ҧмытпайды, оны ҽрдайым ардақтап, қҧрмет тҧтады деп санаймыз. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: