Материалдары

50 
Қазақ билеушілері мен тайпалары Бҧқара хандығында ҽбден беделінен айырылған шайбанидтерді 
аштарханидтердің (Джанидтер) ҽулетімен алмастыруда да басты рҿл атқарады. Осы ҽулеттің кезінде қазақтар 
билігі Орталық Азияның ең басты қалалары– Ташкентке, Самарқанға, Бискентке, Тҥркістанға, Сығанаққа, 
Созаққа, Сауранға, Шахрухийаға, Ҽндіжанға жҽне т.б. тараған. Тҥркістан ҿлкесіндегі басқа қалалар ҥшін де 
Бҧхара ханы мен қазақ сҧлтандары арасында ҥнемі болып тҧрған соғыстарда Ташкентті билеген қазақ хандары 
(Тҧрсын Мҧхаммед хан) кҥшті жҽне кҿрші билеушілерге қорқыныш туғызатын билеушілер ретінде танылған. 
Бҧл кезеңде қазақтар Бҧхар хандығымен тығыз байланыста болды жҽне қазақ руларының кҿп бҿлігі онда 
тҧрақты тҥрде орнықты. Осы қазақтарға сҥйенген Жалаңтҿс Баһадҥр (1576-1656) Бҧхар хандығында маңызды 
рҿл атқарған.
Деректер бойынша, Имамқҧл ханның Жалаңтҿс батырды Самарқан қаласы мен уҽлаятының ҽмірі етіп 
қою себебі қазақ хандығымен достық қарым-қатынасты болу жҽне сыртқы жаулардан қорғануда Жалаңтҿстің 
ҽскерін пайдалану еді. 1642-1645 жылдары Имамқҧл ханның інісі Надыр Мҧхаммед хан билік еткен жылдары 
Жалаңтҿстің қызметі жоғарылап, аталық атағын алады.
Жалаңтҿс баһадҥр ерлігін нақты деректер арқылы байқай алмаймыз, тек кҿпшілікке арналған 
ҽдебиеттер мен тарихи басылымдардан мҽліметтер ала аламыз. Тарихи мҽліметтер бойынша Алтай, батыс 
Қытай жерлерін иеленген ойраттар ХV ғасырдан бастап Жетісу бағытына қарай шабуыл жасайды. 1643 жылы 
Жоңғар мемлекетінің қалың қолын 50 мың ҽскерімен қонтайшы Батур қырғыздар мен қазақтарды қырып, жері 
мен мал-мҥлкін талауға шабуылға шыққан болатын. Мҧны естіген Жҽңгір асығыс 600 ҽскери жасақ жинайды. 
Жорық барысында ҿздеріне қыр-сыры белгілі таулы аймақтың сайлы-аңғарлы жерлерін тиімді пайдаланып, 
жаудың қалың қолына тойтарыс береді. Осы соғыста ойрат ҽскеріне Жҽңгір жасағы барынша тойтарыс 
бергенімен, ҽскер санының аздығынан кҥш сҽйкес келмейтін. Осы орайда, шайқасқа Бҧхара ханы Надыр 
Мҧхаммед хан Жалаңтҿс баһадҥр басқарған 20 мың сарбазды кҿмекке жіберді. Жалаңтҿс ҽскерінің уақытылы 
жеткен кҿмегі нҽтижесінде ойраттар ойсырай жеңіледі. Бҧл қазақ тарихында 1643 жылы «Орбҧлақ» шайқасы 
деген атпен қалды. 
Қожамқҧли Балқидың «Тарихи Қыпшақи» дерегінде 1649 жылы Қорасан мен Балқ аймақтары ҥшін 
Бҧхара ханы Абдулазизбен Иран патшалығы арасындағы соғыста Жалаңтҿс баһадҥр қалың ҽскерге 
қолбасшылық жасап, жауды жеңіп шығады. Бҧл соғысқа қазақ ханы Жҽңгір 100 мың сарбазымен кҿмекке келіп, 
жорықта барлығы 200 мың ҽскер болады. Соғыс нҽтижесінде Иран шахы талқандалып, Қорасан, Балқ, Герат 
жерлерінен айырылып қалады.
Қорасан, Балқ шаһарларына жасалған жорықта Жалаңтҿс ҿзінің ҽскери шеберлігімен қатар тҥрлі айла-
тҽсілдерді де қолданады. «Кімде-кім оқ атпай, қылыш, найза кезенбей ҿз еркімен қолға тҥссе, оған жаза 
қолданбаймын. Жер беремін, ҥйлі-жайлы болуына жағдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жҧмыс істей ме, 
егіс егеме ҿздерінің қалағанын беремін»,-деп барлаушылар жібереді. Иран, Қорасан жерлерінің жоқ-жҧқа, 
кедей-кембағал сарбаздары қонтҿгіссіз Жалаңтҿс қол астына ҿтеді.
Жалаңтҿс батыр Ташкент пен Тҥркістанға ҥш рет жорық жасаған. Оның ерлігіне, соғыс ҿнерін жақсы 
білетіндігіне, талантты қолбасшылығына байланысты Ҥндістаннан, Хорезмнен, қырғыз, қалмақ, қазақ, қашқар 
хандарынан жҽне Тибеттен де қымбат тартулар келіп тҧрған.
Бҧхар ханы Абдулҽзиз бен Жалаңтҿс батыр қасында ҿзбек, қазақ жігіттері бар Алшынбек бимен 
Жайкҥн ҿзенінен ҿтіп Гератқа жетеді. Ертеңіне олар Шығанақ кҿлі маңындағы шағын қалаға тоқтап демалады. 
Кейін сол елдің патшалығының ҽскерімен Фатхабадта кездеседі. Бҧл қыстақ шаһарға жеті шақырымдай жерде 
болатын. Келесі кҥні тҥнделетіп барлаушылар шығып, ертеңіне таң атқаннан кҥн батқанша соғысады. Бҧл 
жердегі қақтығыстар мен шайқастар екі айға созылды. Осы соғыста шейіт болған сарбаз саны аз жҽне Жалаңтҿс 
ерекше ерлік жасап, ҽскерін шебер басқарады. Академик М.Е.Массонның деректері бойынша, соғыстан кейінгі 
Жалаңтҿс батырға келген сыйлық кҿлемі мемлекет қазынасынан асып тҥскен. Ҿзіне тҥскен қаражатпен 
Жалаңтҿс баһадҥр ҽскер ҧстаумен қатар, Самарқандтан сҽулетті сарайлар мен медресселер тҧрғызған. Регистан 
орталығына «Ширдор» («Арыстанды»), «Тіллҽ-Қари» («Алтымен апталған») медреселерін салдырған. 
Жалаңтҿс баһадҥр қайтыс болған соң 1660 жылы шҽкірті Бекқҧлдың жалғастыруымен медреселер аяқталады. 
Ресей тарихшысы П.Иванов «Орта Азия тарихының очерктері» еңбегінде «Абдулазиз ханның аталығы Ялантуш 
би ХVІІ ғасырда Ҧлы Моғолдарға қарасты Кабул қаласының тҿңірегіне жҽне Иранның Хорасан аймағына 
жойқын шабуылдар жасады, кҿптеген тҧтқындар алып қайтты. Ҿз иелігінде 3000-дай қҧл болды. Сол 
қҧлдардың кҥшімен Самарқандта медресселер тҧрғызды»,-деп кҿрсеткен.
Ҿзбек тарихшысы Абдураимовтың «Бҧқар хандығындағы аграрлық қатынастар тарихы» атты 
кітабында Надир Мҧхаммед ханға наразы болған ҿзбек феодалдары бір қазақ сҧлтанын Ходжентте хан деп 

51 
жариялады деген мҽліметтер келтірген. Жалаңтҿс Қоқанға барып ханын тақтан тҥсіріп, Ақша деген ағасын хан 
қойыпты деген сҿз бар.
1656 жылы Жалаңтҿс баһадҥр 80 жасында дҥниеден ҿтті. Самарқанға жақын Дағбид қыстағына ҿзі пір 
тҧтқан Мактым Ағзым ҽулие бейітінің қасына жерленген. 
Ҿзбек тарихшысы Комилхон Катаевтың айтуынша: «Тарихта ҥш мҽшһҥр ҽкімдер – Ҽмір-Темір, 
Ҧлықбек жҽне Ҽмір Жалаңтҿс баһадҥр ҿздерінің тҧрғызған сҽулетті ғимараттармен Самарқанды жер жҥзінің 
даңқты қаласына айналдырды». 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: