Хрестоматия

6 
КӨНЕ ТҮРКІ ӘДЕБИЕТІ
(VI-IX ғғ.) 
ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІ 
Орхон 
ескерткіштеріне 
Моңғолия 
жеріндегі 
бір 
замандарда түркілер мекендеген Орхон өзені маңайларынан 
табылған тастағы жазулар жатады. Олар: Білге қаған, Күлтегін, 
Тоныкөк, 
Онгин, 
Суджа, 
Құлы-Шора, 
Мойын-Шора 
ескерткіштері. Ескерткіштер – VII-VIII ғасырлардағы түркі ру-
тайпаларының іргелі елі Түрк қағанатының тұсында жазылған. 
Білге қаған (хан), Күлтегін (әскербасы), Тоныкөк (ақылшы, 
кеңесші) 
сияқты 
атақты, 
беделді 
азаматтарына 
арнап 
тұрғызылған құлыптастағы жазулар. Түркілер құлыптасты «бітіг 
тас», яғни «жазба тас» деп атаған. «Күлтегін жырын» шығарып, 
жаздырған Иоллығ тегін болып есептеледі. 
Орхон ескерткіштері XVIII ғасырда табылып, зерттеу 
жүргізілген. Ондағы руналық таңбаларды (қазақтың ру 
таңбаларына ұқсас таңба) алғаш түсініп, оқып шыққан – Дания 
ғалымы Вильгельм Томсен (1893 ж.) 
Орхон ескерткіштері тақырыбы, көтерген мәселесі, 
көркемдік сипаты т.б. жағынан қазақтың эпостық жыр дәстүріне 
өте жақын. Елдің бірлігі, елге қорған болған батыр, ел басқарған 
көсемдер туралы айтылады. Ескерткіштің төмендегі тексі мен 
қазіргі тілімізге жаңашаланған аудармасы М. Жолдасбековтің 
«Асыл арналар» атты кітабынан алынды (А., 1990). 

7 
ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ МӘТІНІ 
КҮЛТЕГІН (VII ғасыр) 
Бірінші жыр 
1. Теңрі тег, теңрі 
йаратмыш.
Түрк Білге қаған, 
Бұ өдке олтуртым. 
Сабымын түкеті есідгіл: 
Улайу інійігүнім, оғла-
ным,
Бірікі оғушым, будунім,
Берійе-шад-апыт беглер,
Иырайа – тарқат буйрук 
беглер, 
Отыз. 
2. Токуз оғуз беглері, 
будуні, 
Бу сабымын едгүті есід,
Қатығды, тыңла.
Ілгерү – күн тоғсыққа,
Бергерү – күн ортусыңару, 
Қурығару – күн
батсықыңа, 
Йырғару – түн ортусыңару 
Тәңірідей, тәңіріден
жаралған
Түрк білге
1
, қаған
2
Бұл шақта отырдым. 
Сөзімді түгел естіңдер: 
Бүкіл жеткіншегім, ұла-
ным, 
Біріккен әулетім, халқым, 
Оңымда шад
3
, апа³, бек-тер, 
Солымда – тархан³, бұй- 
рық бектер, 
Отыз. 
Тоғыз оғыз бектері,
халқы, 
Бұл сөзімді мұқият тыңда, 
Терең ұқ. 
Ілгері – күн шығысында,
Оң жақта – күн ортасында
4
Кейін – күн
батысында,
Сол жақта – түн ортасында
5
1
Түрік Білге – кісі аты. Білге «ақылды, данышпан, кемеңгер» деген 
ұғымды білдіреді.
2
Хан деген сөз.
3
Ақсүйектерге, әскербасыларына берілетін атақ.
4
Оңтүстік.
5
Солтүстік.

8 
Анта ічрекі будун қоп 
маңа 
Көрүр, анча будун 
3. Көп ітдім. Ол амты 
аңығ 
Йоқ түрк қаған Отүкен 
йыш
6
Олурсар, елте буң йоқ. 
4. Ілгеру – Шантүң 
йазықа тегі сүледім, 
Талуйқа кічіг тегмедім.
Біргерү – Тоқуз ерсенке 
тегі сүледім, 
Түпүтке кічіг тегмедім,
Қурығару – йінчу үгіз
кече 
Темір қапығқа тегі сүле- 
дім, 
Йырғару – йер Байырку 
йеріңе тегі сүледім, 
Бунча йерке йорытдым, 
Өтүкен йышда йіг иді йоқ 
ерміс, ел тұтсақ йер
Өтүкен 
Иыш ерміс.
Бу йерде олурып,
Табғач будун бірле 
Осының ішіндегі халықтың 
бәрі 
Маған қарайды, халықты 
Осынша көп еттім. Егер 
қазір баяғы кексіз түрк 
қағаны Өтүкен
7
қойнауында отырса, (он-да) 
елде мұң жоқ. 
Ілгері – Шаңтүң
жазыққа дейін жауладым, 
Теңізге сәл жетпедім. 
Түстікте – Тоғыз Ерсенге 
дейін жауладым, 
Тибетке сәл жетпедім, 
Батыста – Інжу
8
өзенін кеше 
Темір қақпаға дейін жау- 
ладым. 
Терістікте – Байырқы 
жеріне дейін жауладым, 
Осыншама жерге дейін 
жорыттым, 
Өтүкен қойнауының нағыз 
иесі жоқ еді, бірақ 
ел тұтатын жер осы 
Өтүкен қойнауы еді. 
(Дәл) осы жерде отырып, 
табғаш халқымен табыс- 
тым. 
6
С.Е. Малов бұл сөзді орыс тіліне чернь (лес и горы) деп аударған.
7
Өтүкүн – қасиетті жердің аты.
8
Сырдария өзені.

9 
түзелтім. 
5. Алтун, күмүш, ісігті, 
қутай буңсыз анча бірүр 
табғач будун сабы сүчіг, 
ағысы йымшақ ерміс.
Сүчіг сабын, йымшақ ағын 
арып, ырақ будуныг анча 
йағутыр ерміс. Йағру 
контукда кісре анығ біліг 
анта өйүр ерміс. 
6. Әдгү білге кісіг, едгү 
алып кісіг йорытмаз ерміс.
Бір кісі йаңылсар, оғушы 
будуны, бірсүкіңе тегі
қыдмаз ерміш. 
Сүчіг сабыңа, йымшақ 
ағысыңа артурып үкүс 
Түрк будун, өлтіг,
Түрік будун үлесікің. Бірійе 
чуғай йыш
түгүл, 
Түн йазы қонайын тісер,
Түрк будун, үлесікің. 
7. Анта аңығ кісі анча 
бошғурур ерміс:
«Ырақ ерсер, йаблақ ағы 
бірүр, 
Алтынды, күмісті, 
дақылды, жібекті соншама 
шексіз беріп жатқан табғаш 
халқының сөзі тәтті, 
бұйымы асыл еді.
(Олар) тәтті сөз, асыл 
қазынасын беріп, жырақ-
тағы халықты (өзіне) сонша 
жақындатар еді. Жақын 
қонып, сосын (олардан) 
әдепсіз қылықты үйренуші 
еді. 
Ақылды кісілерді,
батыл кісілерді табғаштар
қозғай алған жоқ. 
(Егер) бір кісі алданса, 
(онда) руы, халқы тұқы-
мына дейін қалмас еді. 
Тәтті сөз, асыл дүниесіне 
көп алданып 
Түркі халқы, қырылдың, 
Түркі халқы, жойылдың, 
Түстікте Шұғай қойнауы 
түгіл, 
Түн жазығына қоныстан- 
сақ десуші ең. 
Түркі халқы, жойылдың. 
Сонда өш адамдар былай 
иландырып еді: 
«Жырақ болса, жаман 
сыйлық берер, 
Йағұқ ерсер, едгү ағы 
Жақын болса, жақсы сый- 

10 
бірүр» – тіп. 
Анча бошғұрур ерміс. 
Біліг білмез кісі ол сабығ 
алып. 
Йағру барып, үкүш кісі 
өлтіг. 
8. Ол йерерү барсар, 
Түрк будун, өлтечісен. 
Өтүкен йер олурып, 
Арқыш-тікіш ысар, 
Нең бунуғ йоқ, 
Өтүкен йыш олурсар, 
Беңгү ел тута олуртачы 
сен, 
Түрк будун, тоқ. 
Арық оқ сен,
Ачсық, тосық өмез сен, 
Бір тодсар, ачсық өмез – 
сен. 
9. Антағыңның үчүн
ігідміш, 
Қағаныңын сабын алматын, 
Иер-сайу бардығ, 
Көп анта алқынтығ, арыл- 
тығ, 
Анта қалмыш йер-сайу 
көп. 
туру – өлү йорыйур ертіг. 
Теңрі йарлықадуқын 
үчүн, 
лық берер», – деп. 
Осылай иландырып еді. 
Білімсіз кісілер сол сөзге 
нанып, 
Жақын барып, көбің қы- 
рылдың. 
Ол жерге барсаң, 
Түркі халқы, өлімшісің. 
Өтүкен жерінде отырып. 
(Қазынаға) керуен жіберсең, 
Еш мұңың жоқ. 
Өтүкен қойнауында отыр-
саң, 
Мәңгі елдігіңді сақтайсың 
сен, 
Онда түркі халқы тоқ. 
Ашсың ғой сен, 
Аштықта тоқтықты түсін- 
бейсің, 
Бір тойсаң аштықты тү- 
сінбейсің. 
Соның үшін 
алдандың, 
Қағаныңның тілін алмадың, 
Жер-жерге бардың, 
Әбден алқындың, арыл- 
дың. 
Сонда қалғандар жер- 
жерге қаңғып 
өлімші босқын (боп еді). 
Тәңірі жарылқағандық- 
тан, 

11 
Өзім құтым бар үчүн, 
Қаған олуртым. 
Қаған олурып, 
10. Йоқ чыгай будунуғ 
көп қобартдым,
Чыған будунуг бай қыл-
тым. 
Аз будуныг үкүш қылтым, 
Азу бу сабымда ігің бар- 
ғу? 
Түрк беглер, будун, буны 
есідің! 
Түрк будунығ тіріп, 
Ел тұтсықыңын бунта ур
тым. 
Йаңылып, үлескіңін йеме 
бунта уртым. 
11. Неңнең сабым ерсер, 
Беңгү ташқа уртым. 
Аңар көрү білің, 
Түрк амты будун
беглер – 
Бөдке көрігме беглер, 
Гұ йаңылтачы сіз 
Мен бенгү таш... 
Табғач қағанта бедізчі 
келүртім, бедізтім, 
Менің сабымын сымады. 
Өзімнің бақытым бар 
болғандықтан 
Қаған отырдым. 
Қаған болып, 
Жоқ, кедей халықты көп 
көтердім, 
Кедей халықты бай қыл- 
дым, 
Аз халықты көп қылдым. 
Осы сөзімде өтірік бар
ма? 
Түрк бектері, халқы, бұны 
тыңдаңдар!
Түркі халқын жиып, 
Ел болғандарыңды мұнда 
бастым. 
Жаңылып, кешкендеріңді 
де мұнда бастым. 
Барлық сөзімді айтар, 
Мәңгі тасқа бастым. 
Бұған қарап біліңдер, 
Түрк халқының қазіргі 
бектері – 
Таққа кіріптар бектер, 
Сендер жаңылғышсыңдар 
ғой?! 
Мен мәңгі тас... 
Табғаш қағаннан бәдізші
9
алдырдым, жазу жазғыздым, 
Менің сөзімді бұзбады. 
9
Тасқа қашап өрнек салатын бедерші.

12 
12. Табғач қағаның 
ічрекі бедізчіг ыты.
Аңар адынчығ барқ йара-
туртым, 
Ічін-ташын адынчығ бе- 
діз уртуртым,
таш тоқытдым, 
Қөңүлтекті сабымын У... 
(«Он оқ оғлын)а, татыңа 
тегі, 
Буны көру, білің, 
Бәңгү таш тоқытдым. 
13. (Бу еріг) ерсер, 
Амтыка еріг йерте ірсер, 
Анча еріг йерте
Беңгү таш тоқұтдым біті-
дім. 
Аны көріп, анча
білің – 
Ол таш... дым, 
Бу бітіг бітігіме – 
Атысы йол (л) ығ тігін 
Табғаш қағаны ішкі өңірден 
бәдізшілерін жіберді. 
Оларға бөлекше мазар 
салдырдым, 
Іші-тысына жазу жазғыз- 
дым, 
тас қалаттым. 
Көңілдегі сөзімді ...
10
Он оқ ұлдарына, таттарға 
дейін, 
Бұны көріп, біліңдер, 
Мәңгі тас қалаттым. 
(Бұрын) бұл аялдама болса, 
Қазірде аялдама жер болса, 
Сол аялдама жерге 
Мәңгі тас қалаттым, 
жаздырдым. 
Бұған қарап, мынаны 
біліңдер –
Ол тас... тым
11
Бұл жазуды жаздырған-
ның аты Иоллығ – тегін. 
10
Бір сөзі өшіп қалған.
11
Тастағы өшіп қалған жерге көп нүкте қойып отырмыз. Өшкен 
сөзді мағынасына қарай ажыратуға болады. 

13 
КҮЛТЕГІН (үлкен жазу) 
1. Үзе көк теңрі,
Асра йағыз йер қылын-
туқда, 
Екін ара кісі оғлы қылын-
мыс. 
Кісі оғлынта үзе ечүм 
апам
Бумын қаған, Істемі қаған 
олурмыш. 
Олурыпан, түрк будуның 
елін, төрүсін 
Тута бірміс, іті бірміс. 
2. Түрт булуң қой йағы 
ерміс, 
Сү сүлепен, 
Түрт булуңдақы будынығ 
Қоп алмус, баз
қылмыс, 
Башлығығ йүкүнтүрміс, 
Тізлігіг сөкүрміс, 
Ілгерү – Қадырқан йықша
тегі, 
Керү-Темір Қапуғқа тегі 
қонтұрмыс 
3. Екін ара іді оқсыз 
көк түрк (іт)
Анча олурыр ерміс. 
Білге қаған ерміс.
Биікте көк тәңірі, 
Төменде қара жер жарал- 
ғанда, 
Екеуінің арасында адам 
баласы жаралған. 
Адам баласы үстіне ата- 
тегім 
Бумын қаған, Істемі қаған 
отырған. 
Отырып, түркі халқының 
ел-жұртын 
Қалыптастырған, иелік 
еткен. 
Төрт бұрыштың бәрі 
дұшпан екен, 
Сарбаздарымен аттанып, 
Төрт бұрыштағы халықты 
Көп алған, бәрін бейбіт 
еткен, 
Бастыны еңкейткен, 
Тізеліні бүктірген, 
Ілгері
12
Қадырқан қойна- 
уына дейін, 
Кері-Темір қақпаға дейін 
жайлаған. 
Екі аралықта жүрген 
иесіз көк Түріктерді осылай 
қоныстандырған екен. 
Білге қағандар екен. 
12
Шығыста.

14 
Алп қаған ерміс. 
Буйуруқы йеме білге ерміс 
ерінч,
Алп ерміс ерінч. 
Беглері йеме, будуны 
йеме түз ерміс. 
Ану үчүн еліг анча тұтмұс 
ерінч, 
Еліг тұтуп, төрүг ітміс, 
Өзінче кергек болмус. 
4. Ййғучу-сығутчу: 
Өңре күн тоғсуқда,
Беклі чөл(л)іг ел,
Табчаг, түпұт, апар, пұрұм,
Куркуз, үч қурықан,
Отұз татар, қытан,
татабы
Бұнча будун келіпен, 
Сығтамыс-йығламыс.
Антаг күліг қаған ерміс. 
5. Анта кісре інісі қаған 
болмус ерінч, 
Оғлу та қаған болмус 
ерінч. 
Анта кісре інісі ечісін
тег қылынмадуқ ерінч, 
Оғлу қанун тег қылын- 
мадуқ ерінч. 
Алып қағандар екен. 
Әміршілері де бірге бол- 
ған екен, 
Алып болған екен. 
Бектері де, халқы да 
сенімді екен. 
Сол үшін де елін сонша 
(ұзақ) билеген екен, 
Ел ұстап, төрелік еткен, 
Өздері қаза болған. 
Жылаған-сықтаған: 
Әуелі күн шығыстан 
Бөклі шөлінің елі, 
Табғаш, тибет, авар, үрім, 
Қырғыздар, үш құрықандар 
Отыз татар, қытай, тата-
былар 
Осыншама халық келіп, 
Сықтады-жылады. 
Осындай сыйлы қаған екен, 
Соңындағы інілері қаған 
болған, 
Ұлдары да қаған болды 
Соңындағы інісі ағасын- 
дай болмады, 
Ұлдары әкесіндей болма- 
ды. 
Білігсіз қаған олурмус 
ерінч,
Йаблақ қаған олур- 
мус ерінч, 
Біліксіз қағандар отыр- 
ған екен, 
Жалтақ қағандар отырған 
екен. 

15 
Бұйруқы йәмә білігсіз 
ерінч,
йаблақ ерміс ерінч. 
6. Беглері, будуны 
түзсіз үчүн 
Табғач будун теблігін күрліг 
үчүн, 
Армақчусун үчүн,
Інілі-ечілі кіншүртүкін 
үчүн, 
Беглі-будунлығ йоншүр 
-түкін үчүн 
Түрк будун елледүк учғуну 
ыдмыс, 
7. Қағанладық. Қағанун 
иітүрү ыдмыс:
Табғач будунка бегілік 
үру оғлун құл болту, 
Сілік куз оғлун күң бол-ту, 
Түрк беглер түрк атын 
ыты, 
Табғачу беглер табғач 
атын тутупан, 
Табғач кағанқа көрміс, 
Еліг йыл ісіг-күшіг бірміс. 
Әміршілері де біліксіз 
екен, 
Жалтақ болған екен. 
Бектерінің, халқының 
ымырасыздығынан, 
Табғаш халқының тепкі- 
сіне көнгендігінен, 
Арбауына көнгендігінен, 
Інілі-ағалының даулас-
қандығынан, 
Бекті халқының жаулас- 
қандығынан
Түркі халқы елдігін жой- 
ды, 
Қағандығынан айы-
рылды; 
Табғаш халқына бек ұл- 
дары құл болды, 
Пәк қыздары күң болды. 
Түркі бектер түркі атын 
жоғалтып, 
Табғаш бектердің табғаш 
атын тұтынып, 
Табғаш қағанына бағынды, 
Елу жыл ісін-күшін берді. 
8. Ілгерү – күн тоғ-
сықда 
Бөклі қағанға тегі сүлейү 
бірміс, 
Қурығару Темір Қапығқа 
(Олар) ілгері – Күн-
шығыста 
Бөклі қағанға дейін шап- 
қындады, 
Кері – Темір қапаға дейін 

16 
тегі сүлейү бірміс, 
Табғач қағанға елін-тө рү- 
сін алу бірміс. 
9. Түрк қара қамуғ 
будун анча тіміс:
«Елліг будун ертім, 
Елім амты қаны,
Кемке еліг қазғанурмен тір 
ерміс 
Кағанлуғ будун ертім, 
Қағаным қаны, 
Не қағанқа ісіг-күчіг бір-
үрмен?» – тір ерміс.
Анча тіп, табғач қағанқа 
йағу болмыс. 
10. Иағу болып, 
Ітінү йарағуну умадук, 
Иана ічікміс.
Бунча ісіг-күчіг біртүкгерү 
сақынматы.
Түрк будун: 
«Өлүрейін, уруғсырата- 
йын» – тір ерміс,
Иоқоду барыр ерміс,
Үзе түрк теңрісі,
Түрк ыдуқ йері, субу 
шапқындады, 
Табғаш қағанына елін-
жұртын алдырды. 
Күллі түркі халқы былай 
десті: 
«Елді халық едім, 
Елім қазір қайда, 
Кімге ел-жұрт іздермін? 
Қағанды халық едім, 
Қағаным қайда, 
Қандай қағанға күш-қуа- 
тым берермін?» – десті. 
Осылай деп табғаш хал-
қына жау болды. 
Жауы болып,
Қолдарынан түк келмей, 
Қайта бағынды.
Бүйтіп күш-қуатын бер-
гілері келмеді. 
Түркі халқы: 
«Қырылайық, жойылайық» 
десті, 
Ажалға жылжи бастады, 
Көкте түрк тәңірісі, 
Түрктің қасиетті жері, суы. 
11. Анча тіміс: 
Түрк будун йоқ болмазун 
тійін, 
Будун болчүн тійін, 
Қанум Елтеріс қағануғ,
Өгім Елбілге қатұнығ.
Былай депті: 
«Түркі халқы жойылма- 
сын» – дейді, – 
«Ел болсын», – дейді. 
Әкем Елтеріс қағанды, 
Шешем Елбілге қатынды 

17 
Теңрі төпесінте тұтұп 
Иөгерү көтүрміс ерінч. 
Қанум қаған йіті йегірмі 
ерін ташықмас. 
12. Ташра йорыйур, 
тійін есідіп, 
Балықдақы тағықмыс, 
Тағдақы інміс, 
Тіріліп йетміс ер болмыс. 
Теңрі күч біртүк үчүн 
Қанұм қаған сүсі бөрі 
тег ерміс, 
Йағысы қоң теге ерміс, 
Ілгерү-қурығару сүлеп 
тірміш, қобартмыш, 
13. (Қа) мұғы йеті йүз 
ер болмыс 
Йеті йүз ер болып, 
Елсіреміс, қағансырамыс 
будунығ, 
Күңедміс, құледмыс бу- 
дунығ, 
Тәңірі төбесіне ұстап 
Жоғары көтерген екен. 
Әкем қағанға он жеті ер 
еріпті. 
Шетте жортып жүр 
дегенді естіп, 
Қаладағылар өрлепті
13
, 
Таудағылар індепті
14
Жиылып жетпіс ер бопты. 
Тәңірі қуат берген соң 
Әкем қағанның әскері 
бөрідей бопты, 
Жаулары қойдай бопты, 
Ілгері-кейін аттанып, жи- 
напты, көтеріпті, 
Қолы жеті жүз ер 
болыпты. 
Жеті жүз ер болып, 
Елсіреген, қағансыраған 
халықты, 
Күңденген, құлданған ха- 
лықты 
Түрк төрүсүн ычғынмыс 
будунығ, 
Ечум-апам төрүсінче йар- 
ратмыс, бошғұрмыс. 
Төліс, тардуш... 
Түркі иелігінен айырыл ған 
халықты
Ата-баба мекеніне қайта 
орнатты. 
Төліс, тардұш (тарға) 
13
Тауға шығыпты.
14
Таудағылар төмен түсіпті.

18 
14. Иабғүт, шадығ 
берміс. 
Бірійе табғач будун йағы 
ерміс, 
Йырайа Баз қаған, тоқуз 
оғуз будун йағы ерміс. 
Қырқыз, қурықан, отуз 
татар, 
Қытай, татабу-қоп йағы 
ерміс. 
Қанұм қаған бунча... 
15. Қырқ артуқ (ы) 
йіті йолы сүлеміс, 
Иегірмі сүңіс сүңісміс.
Теңрі йарлықадуқ үчүн 
Еллігіч елсіретміс. 
Қағанлығығ қағансырат-
мыс, 
Иағығ баз қылмыс, 
Тізлігіг сөкурміс, 
Башлығығ йүкүнтүрміс. 
Қаңым қаған інче еліг-терүг 
қазғанып 
Жабғы, шад
15
сайлапты. 
Оңында – табғач халқы жау 
еді, 
Солында – Баз қаған, тоғыз 
оғуз халқы жау еді. 
Қырғыз, құрықан, отыз 
татар, 
Қытай татабы – бәрі де 
жау еді. 
Әкем қаған осынша
16
... 
Қырық жеті рет 
аттанды... 
Жиырма айқас жасады. 
Тәңірі жарылқағандықтан, 
Елдігін елсіретті, 
Қағандығын қағансырат- 
ты. 
Жауын бейбіт етті, 
Тізеліні бүктірді, 
Бастыны еңкейтті.
Әкем қаған сөйтіп ел-жұрт 
құрап, 
16. Ұча бармыс.
Қаңым қағанға башлайү
Баз қағанүғ балбал
тікміс. 
Ол төрүде үзе 
Ечім қаған олурты. 
Ечім қаған олурыпан, 
Ұша барды
17
.
Әкем қағанның басына
Баз қағанның балбалы 
қойылды. 
Оның елінің үстіне
Ағам қаған болды.
Ағам қаған болып,
15
Билеушілерге берілетін атақтар.
16
«Жауға» деген сөз түсіп қалған тәрізді.
17
Дүниеден қайтты.

19 
Түрк будунуг йіче
ітді, 
Ігіті 
Чығайығ бай қылты, 
Азығ үкүс қылты. 
17. Ечім қаған олур-
туқда, 
Өзім тардуш будун үзе 
шад ертім. 
Ечім қаған бірле-іл- 
геру –
йашул үгүз, 
Шаңтүң йазықа тегі 
сүледіміз. 
Құрығару-Темір қапығқа 
тегі сүледіміз. 
Көңмен аша қырқыз йе- 
ріңе тегі сүледіміз. 
18. Қамуғы беш отүз 
суледіміз. 
Үч йегірмі сүңүшдіміз. 
Еллігіг елсіретдіміз, 
Қағанлығығ қансыратды- 
мыз, 
Түркі халқын көркейте 
түсті,
Көтерді. 
Кедейді бай қылды,
Азды көп қылды. 
Ағам қаған болған 
-да 
Өзім тардуш халқына шад 
болдым. 
Ағам қағанмен бірге ілгері 
– 
Жасыл өзеніне,
Шаңтұң жазығына дейін 
аттандық. 
Кері-темір қақпаға дейін 
аттандық. 
Көгменнен аса қырғыз 
жеріне дейін аттандық. 
Бас-аяғы жиырма бес (рет) 
аттандық.
Жиырма үш рет соғыстық,
Елдігін әлсіреттік, 
Қағандығын қансырат 
-тық. 
Тізлігіг секүртіміз, 
Башлығығ йүкүнтүртіміз, 
Түргіс қаған түркіміз, 
(Будунум) ерті, 
19. Білмедүкін үчүн,
Бізіңе йанлуқын үчүн қа-
ғаны өлті, 
Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Түргеш ханы түркіміз,
(өз халқымнан) еді. 
Білместігі үшін,
Бізге жауыздығы үшін 
қағаны өлді, 

20 
Бұйруқы, беглері йеме 
өлті, 
Он оқ будун емгег көрті. 
Ечүміз, апамыз тұтмыс 
Йер-суб ідісіз болмазун 
тійін, 
Аз будуңығ ітіп, 
20. Иар (атып) Барс бег 
ерті, 
Қаған ат бұнта біз берті- 
міз, 
Сіңлім кунчуйуғ
біртіміз, 
өзі йаңылты, қағаны өлті, 
Будуны күң, құл болты, 
«Көгмен йер-суб ідісіз 
қалмазұн» – тійін. 
Аз, қырқыз будунығ йа-
ратып, 
Келтіміз, сүңүсдіміз. 
Әміршілері, бектері және 
өлді 
Он оқ халқы азап көрді. 
Атамыз, бабамыз ұстаған 
Жер-су иесіз болмасын
деп, 
Аздарды
18
халық етіп құрап, 
(Оларға) Барс бек 
болды, 
Қаған атағын оған біз 
бердік. 
Қарындасымды – қаған 
қызын бердік.
Өзі жаңылды, қағаны өлді, 
Халқы күң, құл болды. 
Көгмен жер-суы иесіз 
қалмасын дедік.
Аз, қырғыз халқын жи 
-нап,
Келдік, соғыстық.
21. Елін йана бертіміз. 
Ілгерү-Қадырқан йышығ 
аша, 
Будунығ анча контурты-
мыз, анча ітдіміз, Қурығару 
– Кену тар- 
манқа тегі түрк будунығ, 
Анча контуртымыз, анча 
ітдіміз. 
Ол өдке кул қуллығ бол- 
мыс ерті, 
Күң күңліг болмыс ерті, 
Елін қайта бердік.
Ілгері Қадырқан қойнауы-
нан аса, 
Халықты осынша қон-
дырдық, осынша еттік,
Кері – Кену тарманға дейін 
түркі халқын, 
Осынша қондырдық 
осынша еттік. 
Ол шақта құл құлды бол- 
ған еді, 
Күң күңді болған еді, 
18
Тайпаның аты.

21 
Інісі ечісін білмез ерті, 
Оғлы қаңын білмез ерті. 
22. Анча қазғанмыс 
ітміс еліміз, төрүміз ерті.
Түрк, оғуз беглері, будун, 
есідің! 
Үзе теңрі басмасар,
Асра йер тілінмесер,
Түрк будун, еліңін, төріңін 
кем артаты? 
23. ...Түрк будун өкүн!
Көргүңін үчүн ігідміс білге 
қағаныңа, 
Ерміс, бармыс едгү еліңе 
Кентү йанылтығ, йаблақ 
күгүртіг, 
Інісі ағасын білмес еді. 
Ұлы әкесін білмес
19
еді. 
Сонша иелік еткен ел-
жұртымыз осындай еді. 
Түркі, оғуз бектері, халқы 
тыңдаңдар!
Төбеңнен тәңірі баспаса, 
Астыңнан жер айырылмаса, 
Түркі халқы, ел-жұртыңды 
кім қорлайды? 
Түркі халқы, өкін!
Бағынғаның үшін (өзіңді) 
көтерген қағаныңа, 
Қасиетімен, ісімен жақсы 
еліңе 
Кінәлісің, жаман шатас- 
тың. 
Иарықлығ қантан келіп, 
Иана елтді? 
Сүңігліг қантан келшен 
Сүре елтді? 
Ыдуқ, Өтүкен йыш будун, 
бардығ. 
24. Ілгерү бардығма бардығ, 
Қурығару барығма бардығ 
Бардуқ йерде едгүг ол 
ерінч, 
Қаның субча йүгурті, 
Қарулылар қайдан келіп, 
Тағы (сені) құлдыратты? 
Найзалылар қайдан келіп, 
Тағы сені ыдыратты?
О, қасиетті Өтүкен қойна-
уының халқы, бостың. 
Біресе ілгері шаптың, 
Біресе кері шаптың,
Барған жерде не пайда 
таптың? 
Қаның судай құйылды, 
19
Әңгіме жердің кеңдігі, халық тұрмысының түзелгендігі жайында. 

22 
Соңүкүң тағча йатды, 
Бегіліг уры оғлың қул 
болты, 
Сілік қыз оғлың күң болты, 
білмедүк үчүн, йаблақының 
үчүн
Ечім қаған уча барды. 
25. Башлайу қырқыз 
қағанығ балбал тікдім.
Түрк будунығ аты-күші
йоқ болмазун тійін,
Өчім қағанығ, 
Өгім қатунығ 
Көтүрміш теңрі 
Ел бірігме теңрі 
Түрк будунығ аты-күші 
Йоқ болмазун тійін 
Қаған олуртды ерінч. 
Сүйегің таудай үйілді,
Бек ұлдарың құл
болды, 
Пәк қыздарың күң болды, 
Білместігіңнен, нашарлы-
ғыңнан, 
Ағам қаған дүниеден өтті. 
Басына қырғыз қаға-
нының балбалын тіктім. 
Түркі халқының атақ-даңқы 
Өшпесін деп,
Әкем қағанды,
Шешем қатынды
Көтерген тәңірі,
Ел берген тәңірі, 
Түркі халқының атақ-даңқы 
Өшпесін деп,
(Мені) қаған (етіп) отыр-
ғызған еді. 
26. Нең йүлсығ 
Бай будунка олурмадым. 
Ічре ашсыз, 
Ташра тонсыз 
Йабыз, йаблақ будунта 
үзе олуртым, 
Ең болмаса бай халыққа 
отырмадым.
Іші ассыз,
Сырты тонсыз
20
Бейшара, мүсәпір халыққа 
отырдым, 
20
Аш-жалаңаш деген мағынада. «Орамал тонға жүрмейді, жолға 
жүреді», «Айт – аттынікі, той – тондынікі» дейтін мақалдар қазақта әлі 
бар. «Аты-тонын олжалап» деген жолды «Қобыланды батыр» 
жырынан оқимыз. Демек, тон сөзі қазақ арасында күні бүгінге дейін 
киім мағынасында қолданылады екен. Бірақ бұл сөз ертеректе барлық 
киімнің орнына қолданылған болса, бертінде халық санасының өсуіне,
тұрмысының түзеліп, киім түрлерінің көбеюіне байланысты теріден 
жасалатын атын (сеңсең тон) ғана сақтап қалған.

23 
Інім Күлтегін бірле сөз- 
лешдіміз. 
Қаңымыз, ечіміз қазған- 
мыш будун 
Аты-күчі йоқ болмадун 
тійін, 
27. Түрк будун үчүн 
Түн удымадым, 
Күнтүз олурмадым.
Інім Күлтегін бірле,
Екі шад бірле 
Өлү-йітү қазғантым. 
Анчу қазғанып, 
Бірікі будунығ от-суб 
қылмадым. 
Мен өзім қаған олурту- 
қыма, 
28. Иір сайу бармыш 
будун 
Өлү-йіту 
Йадағын-йалаңын 
Йана келті. 
Інім Күлтегінмен ақыл-
дастық. 
Әкеміз, ағамыз құрған 
халықтың,
Аты, даңқы өшпесін деп, 
Түркі халқы үшін 
Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Інім Күлтегінмен бірге,
Екі шадпен бірге 
Өліп-тіріліп жерді ұл-
ғайттым. 
Біраз ұлғайтып, 
Біріккен халықты от-су
21
қылмадым. 
Мен өзім қаған боп 
отырғанда, 
Жер-жерден босыған 
халық,
Өліп-жітіп,
Жаяу-жалпы
Келіп жатты.
Будынығ ігідейін тійін: 
Иырғару – оғуз будун
тапа, 
Ілгеру – қытай татабы будун 
тапа 
Біргеру – табғаш тапа 
Ұлығ сү екі йегірімі... 
сүңүшдім. 
Халықты көтермек боп: 
Терістікте – оғуз халқына 
қарсы 
Шығыста – қытай, татабы 
халқына қарсы,
Түстікте – табғашқа қарсы 
Көп қолмен он екі жорық 
жасадым. 
21
Өштестірмеді деген мағынада.

24 
29. Анта Кісре теңрі 
йарықазу, 
Қутым бар үчүн, 
Үлүгім бар үчүн, 
Өлтечі будунуг тірігрү 
ігітім. 
Йалаң будунығ тоңлығ, 
Чығай будунығ бай қыл- 
тым. 
Аз будунығ үкүш қылтым. 
Ығар еллігде йег қыл 
-тым 
30. Төрт булундақы 
будунығ 
Қоп баз қылтым,
Йағысыз қылтым,
Қоп, маңа көрті.
Ісіг-күчіг бірүр бұнча төрүг 
қазғанып, інім Күлтегін 
өзінче кергек болты.
Қаңым қаған учдукда, 
Інім Күлтегін йіті (йашда) 
қалты. 
Сөйтіп, тәңірі жа-
рылқады. 
Бағым болғандықтан,
Сәті түскендіктен,
Өлімші халықты тірілт- 
тім. 
Жалаңаш халықты тонды, 
Кедей халықты бай қыл-
дым. 
Аз халықты көп қылдым, 
Тату елге жақсылық қыл-
дым, 
Төрт бұрыштағы 
халықты 
Бәрін бейбіт қылдым,
Тату қылдым,
Бәрі маған бағынды.
Ісін-күшін беріп, осыншама 
ел жиып, Інім Күлтегін өзі 
қайтыс болды.
Әкем қаған өлгенде 
Інім Күлтегін жеті жаста 
қалды. 
31. Он яшда Умай тег 
өчім қатун құтына 
Інім Күлтегін ер ат болты 
Алты йегірмі йашыңа
Ечім қаған елін-төрүсін 
анча қазғанты. 
Алты чүб, соғдақ тапа 
Сүледіміз, буздымыз. 
Табғач Оң тұтұқ бес түмен 
сү келті,
Он жаста Умай текті 
шешемнің бағына
Інім Күлтегін ер атанды.
Он алты жасқа (келгенде) 
Ағам қағанның ел-жұр-тын 
сонша молайтты.
Алты чуб, соғдаларға қарсы 
Аттандық, талқандадык. 
Табғаш, Оңтұтықтың бес 
мың әскері келді, 

25 
Сүңүсдіміз. 
32. Күлтегін йадағын 
оплайу тегді. 
Оң тутуқ йорчын йарақ- 
лығ елігін тутды 
Йарақлығды қағанқа 
анчулады. 
Ол сүг анта йоққышды- 
мыз 
Бір отуз йашыңа
Чача Сеңүнке сүңүшдіміз. 
Ең ілкі Тадықын чурың Боз 
атығ бініп тегді,
Ол ат анта өлті 
33. Екінті Ышбара 
йамтар 
Боз атығ бініп тегді.
Ол ат анта өлті.
Үчінч йегін Сіліг бегің 
Кедімліг торығ ат бініп 
тегді. 
Соғыстық. 
Күлтегін жауға жалғыз 
ұмтылды.
Оңтұтықты қарулы бас-
шыларымен қолға түсірді. 
Қарулыларды қағанға 
еншіледі. 
Ол әскерді сонда талқан-
дадық. 
Жиырма бір жасында
Чача Сеңүнмен айқастық. 
Ең ілкі Тадықын чурдың Боз 
атын мініп шапты,
Ол ат сонда өлді. 
Екіншіде Ышбар 
Ямтардың 
Боз атын мініп шапты,
Ол ат сонда өлді. 
Үшіншіде йегін Сілікбектің
Ерттеулі торы атын мініп 
шапты, 
Ол ат анта өлті. 
Йарақынта йалмасынта йүз
артуғ оқуын урты,
Иізек башыңа бір теғ-
урмеді. 
34. Тегдүкін, түрк 
беглер көп білірсіз!
Ол сүгүйоқ
қылдымыз. 
Анта кісре йер Байырку 
Ол ат сонда өлді.
Қаруына, сауытына жүз- 
ден артық оқ тиді. 
Барлаушының басына бір де 
дарыған жоқ. 
Оның шабуылын түркі 
бектері, жақсы білесіңдер! 
Ол әскерді сол жерде 
талқандадық.
Осыдан кейін Байырқы-лық 

26 
Улуғ Іркін йағы
болты. 
Аны йануп
Түргі йарғұн көлте 
бұздымыз. 
Улуғ Іркін азқына ерін 
тезіп барды. 
35. Күлтегін (алты 
отуз) йашыңа 
Қырқыз тапа
сүледіміз. 
Сүңүг батымы қарығ 
сөкіпен, 
Көгмен йышығ тоға йорып, 
Қырқыз будунығ уда бас- 
дымыз. 
Қағанын бірле Сүңа
йышда сүңүңшдіміз. 
Күлтігін Байыркун (ың) 
Ақ адғырығ бініп, 
Оплайу тегді. 
ұлық Еркін (бізге) жау 
болды. 
Оларды батыр талқандап 
Түргі йарғын көліне қу 
-дық. 
Ұлық Еркін аз ғана ер-
лерімен қашты.
Күлтегін жиырма алты 
жасқа (келгенде) 
Қырғыздарға қарсы ат-
тандық. 
Найза бойы қардан
өтіп,
Көгмен қойнауынан асып, 
Қырғыз халқын ұйқыда 
бастық. 
Қағанымен Сұңа қойна- 
уында айқастық.
Күлтегін Байырқының
Ақ айғырына мініп, 
Шабуылға ұмтылды. 
36. Бір еріг оқуын 
ұрты, 
Екі еріг удышру санчды, 
Ол тегдүкде Байырку 
-нуң 
Ақ адғырығ удлықын сыйу 
ұрты. 
Қырғыз қағанын өлүртіміз 
Елін алтымыз. 
Ол йылқа түргіс тапа 
Алтун йышығ тоға, 
Бір ерін оққа ұшыр- 
ды, 
Екі ерін найзаға шаншыды. 
Осы шабуылда Байырқы-
ның
Ақ айғырының белі үзіл- 
ді. 
Қырғыз қағанын өлтірдік, 
Елін алдық. 
Сол жылы түргешке қарсы 
Алтын қойнауынан асып,

27 
37. Ертіс үгізік кече 
йорыдымыз. 
Түргіс будынығ уда 
басдымыз. 
Түргіс қаған сүсі
Болчуда 
Отча, борача келті 
Сүңүшдіміз; 
Күлтегін Башғу боз ат 
бініп тегді, 
Башғу боз .........................
........................................... 
38. Екісін өзі алтызды 
Анта йана кіріп, 
Тургіс қаған буйруқы, 
Аз тутукуғ елігін тутды, 
Қағанын анта өлүртіміз, 
Елін алтымыз. 
Ертіс өзенін кеше 
жорыттық. 
Түргеш халқын ұйқыда 
бастық. 
Түргеш қағанының әскері 
Болшыда
Отша, бөріше келді, 
Соғыстық. 
Күлтегін Башғы боз атқа 
мініп шапты. 
Башғы боз
22
..................... 
.......................................... 
Екеуін өзі құртты,
Сосын тағы кіріп,
Түргеш қағанының әмір-
шісін,
Аз тұтықтың елін алды. 
Қағанын сонда өлтірдік, 
Елін алдық. 
Қара түргіс будун көп ічік 
-ді. 
Ол будунығ табарда кон-
дуртымыз. 
39. Йана йорып, соғдақ 
будун ітейін тійін, 
йенчү үгүзіг кече,
Темір Қапығқа тегі сүле-
діміз. 
Анта кісре қара түргіс будун 
йағы болмыш. 
Кеңерес тапа барду. 
Бізің сү ату тұтұқ, 
Түргеш халқының бәрі 
бағынды. 
Ол халықты Табарға қон-
дырдық. 
Тағы жылжып, соғданы 
халық етпек боп,
Інжу өзенін кешіп,
Темір Қақпаға дейін ат-
тандық. 
Одан соң бүкіл түргеш 
халқы жау болды. 
Кеңерестерге қарай барды. 
Біздің әскер аты арық, жемі 
22
Тастағы жазулар өшіп қалған.

28 
азуқу йоқ ерті. 
Йаблақ кісі ер... 
40. Алп ер бізіңе тепміш 
ерті. 
Антағ өдке өкүніп, 
Күлтігініг аз ерін үртүрү 
ытымыз. 
Улуғ сүнүш сүңүшміш. 
Алп Шалчы ақ атын бініп 
тегміш. 
Қара түргіс будунығ 
Анта өлүрміш алмыш. 
41. Йана йорып... бірле,
Қушу Тутуқ бірле сүңүш-
міш. 
Ерін қоп өлүрміс, 
Ебін, барымын 
жоқ еді.
Қорқынышты кісілер, 
Алып кісілер бізге 
шабуыл жасады.
Сол мезетте өкініп, 
Күлтегінді шағын қолмен 
жібердік.
Жойқын соғыс жасапты. 
Алып Шалшы ақ атқа мініп 
шауыпты.
Баршасы түргеш халқының 
Сол жерде өлім тауыпты. 
Тағы да жылжып,
Құшы Тұтықпен айқасты. 
Ерінің бәрін жайқапты, 
Үйін, мүлкін 
(Қолы) сыз қоп келүрті. 
Күлтігін йіті отүз йашу- 
ңа 
Қарлуқ будун ерүр барур 
Ерілі йағы болты. 
Тамағ ыдуқ башда сүңүш- 
діміз. 
42. (Күл) тігін сол 
сүңүшде 
Отуз йашайур ерті. 
Алп Шалчу (ақ а) тун 
бініп, оплайу тегді. 
Екі еріг үдүшру
санчды, 
Қалдырмай түгел әкепті. 
Күлтегіннің жиырма жеті 
жасында 
Қарлық халқы еркіндік- 
тен жау болды. 
Тамағ шыңында соғыста 
Күлтегін сол
соғыста
Отыз жаста еді.
Алып Шалшы ақ атқа мі-
ніп, шабуылға ұмтылды.
Екі ерін найзамен 
шанышты.

29 
Қарлуқуғ өлүртіміз, ал- 
тымыз. 
Аз будун йағы болты, 
Қара көлте сүнүшдіміз 
Күлтігін бір қырқ йаша- 
йур ерті 
43. Алп Шалчы ақын 
бініп,
Оплайу тегді: 
Аз елтеберіг тұтды. 
Аз будун анта йоқ болты. 
Ечім қаған елі 
Қамығыш болтуқынта, 
Будун елігі кегі, болту- 
қынта 
Ізгіл будун бірле сүңүш- 
діміз. 
Күлтігін алп Шалчы ақын 
бініп, 
Қарлықтарды қырдық, 
алдық. 
Аз халқы (бізге) жау болды. 
Қара көлде соғыстық. 
Күлтегін отыз бір жаста 
еді, 
Алып Шалшы ағын 
мініп, 
Шабуылға ұмтылды. 
Аздардың ел басшысы 
тұтылды. 
Аз халқы сонда жоқ болды. 
Ағам қағанның елі
Бүлікшіл болғанда,
Халқы күңшіл, кекшіл 
болғанда 
Ізгіл халқымен соғыс 
-тық,
Күлтегін алып Шалшы ағын 
мініп, 
44. Опла (йу тег) ді,
Ол ат анта түс (ді),
Ізгіл будун өлті. 
Тоқуз оғуз будун кентү 
будуным ерті,
Теңрі, йір булғақын үчүн 
йағы болты; 
45. Бір йылқа біш йолы 
сүңішдіміз. 
Ең ілік Тоғу балықда 
сүңішдіміз. 
Күлтігін Азман ақығ бініп, 
Шабуылға ұмтылды,
Ол ат сонда құлады, 
Ізгіл халқы қырылды. 
Тоғыз оғыз халқы өзіме тән 
халық еді, Жер-көктің 
бұлқан-талқандығынан жау 
болды; 
Бір жылда бес жолы 
шайқастық. 
Ең ілкі Тоғу кентінде 
шайқастық. 
Күлтегін Азман ағын мініп, 

30 
Оплайу тегді, 
Алты еріг санчды, 
Сү тегісінте йітініч еріг 
қылычлады. 
Екінті Қушлағақда 
Едіз бірле сүңішдіміз. 
Күлтігін Аз йағызын бі- 
ніп, 
Оплайу тегіп, 
Бір еріг санчды, 
46. Токуз еріг егіре 
тоқыды 
Едіз будун анта өлті: 
Үчінч Бол...нда 
Оғуз бірле сүңішдіміз, 
Күлтігін Азман ақығ бі- 
ніп, 
Шабуылға ұмтылды.
Алты ерін шанышты, 
Шайқаста жетінші ерін 
қылыштады. 
Екінші (рет) Құшлағақта 
Едіздермен шайқастық. 
Күлтегін Аз қарагерін мі-
ніп, 
Шабуылға ұмтылып,
Бір ерін шанышты, 
Тоғыз ерін қуып та-
қымға басты.
Едіз халқы сонда қырылды, 
Үшінші (рет) Бол...да 
Оғыздармен соғыстық. 
Күлтегін Азман ағын мі- 
ніп, 
Тегді, санчды: 
Сүсін санчдымыз, 
Елін алтымыз, 
Төртінч Чуш башынта 
сүңішдіміз. 
47. Түрк дудун адақ 
қамаштды, йаблақ болт (ач) 
ы ерті. 
Оза келміс сүсін
Күл ті(гін) ағытып, Тоңра 
бір оғуш алпағу он
еріг, Тоңа тігін йоғынта 
егіріп өлүртіміз. 
Бесінч Езгенті Қадазда 
Шапты, талқандады. 
Әскерін жеңдік,
Елін алдық. 
Төртінші (рет) Чуш үстінде 
соғыстық. 
Түркі халқының аяғы 
әлсіреді, (өзі) жаман 
қалжырады. 
Оза келген жау әскерін 
Күлтегін қуып, тоңра 
руынан шыққан он ерді, 
Тоңатегінді жерлеген жерде 
қуып жетіп өлтірдік 
Бесінші (рет) Езгенті 

31 
Оғуз бірле сүңішдіміз. 
48. Күлтігін Аз ай-
ғызын бініп тегді. 
Екі еріг санчды,
Балық (к) а бармады, 
Ол сү анта өл (ті). 
Мағы құрған (қ) ышлап, 
йазыңа 
Оғузғару сү ташукдымыз. 
Күлтігін бег башлайу - 
құтымыз 
Оғуз йағы ордуғ басды. 
Қадазда, Оғыздармен
соғыстық. 
Күлтегін Аз қаракерді 
мініп шапты.
Екі ерін шанышты, (Бірақ) 
қалаға бармады, 
Ол әскер сонда қырылды, 
Мағы қорғанында қыс- 
тап, жазына 
Оғыздарға қарай әскермен 
жылжыдық. 
Күлтегін бек – бастау- 
шымыз, құтымыз
23
. 
Оғыздардың ордасына 
кірді. 
49. Күлтігін Өгсіз ақын 
мініп 
Тоқуз ерін санчды, 
Ордуғ бірмеді, 
Өгім қатун, улайу өглерім, 
Екелерім, келіңүнім, қун- 
чуйларым, 
50. Өзім сақынтым,
Өд теңрі йасар, 
Кісі оғлу қоп өлгелі төр- 
үміс, 
Іті да көнулте сығыт 
Күлтегін Өгсіз
24
ағын 
мініп,
Тоғыз ерін шанышты. (Бірақ 
олар) Орданы бермеді, 
Шешем-қатын, (онан соңғы 
аналар)
25
Жеңгелерім, 
келіндерім, ханымдар, 
Өзім қайғырдым. 
Тағдырды тәңірі жасар, 
Адам баласы бәрі өлгелі 
туған. 
23
С.Е. Малов. «Күлтегінді үйге қайтардық» деп аударған. 
24
Анасыз, жетім деген сөз. Қазақта Жетімек аталған бәйге аттар көп 
болған.
25
Әңгіме көп әйел туралы болып отыр.

32 
келсер, 
51. Анача сақынтым,
Көзде йаш келсер, 
Іті да көнулге сығыт келсер, 
Йантуру сақынтым, 
Қатуғды сақынтым: 
Екі шад, улайу іні йігү- 
нім. 
Оғланым, беглерім, буду- 
ным 
Көзі-қашы йаблақ болтачы 
тіп сақынтым. 
Йуғчы – сығытчы: 
Қытай, татабы будун 
башлайу 
Қайғырғаным соншама, 
Көзге (ыстық) жас келер, 
Көңілге ауыр шер келер. 
Шексіз қайғырдым,
Қатты қайғырдым:
Екі шад, бүкіл жеткіншек-
терім (нің),
Ұландарым, бектерімнің, 
халқым(ның)
Көзі-қасы әз болар деп 
қайғырдым
26
Жылаушы-сықтаушы: 
Қытай татабы халқын 
бастаған 
52. Удар Сеңүн келті:
Табғач қағанта 
Ісйі Лікең келті,
Бір түмен ағу, алтун,
Күмүш кергексіз келүрті. 
Түпүт қағанта Бөлен кел- 
ті. 
Қурыйа – күн батсықдақы 
Соғд, Берчекер, Бұқарығ 
улыс будунта
Нең Сеңүн, оғул тарқан 
келті. 
53. Он ақ оғлым түргіс 
қағанта 
Макрач тамғачы, 
Удар Сеңүн келді:
Табғаш қағанынан
Ісиі Лікең келді.
Он мың сый, алтын,
Есепсіз күміс әкелді.
Тибет қағанынан Бөлен 
келді. 
Арттан – күнбатыстан 
Соғда, Бершекер, Бұхар 
ұлыстарының халқынан – 
Нең Сеңүн, Тархан ұлы 
келді. 
Он оқ ұлым, түргіс 
қағанынан
Макраш таңбашы
27
26
Жылай-жылай екі көзі көр болар деп қайғырдым деген мағынада. 
27
Мөр иесі.

33 
Оғуз білге тамғачы келті. 
Қырқыз қағанта 
Тардуш Ынанчу чур келті. 
Барқ ітгучі, 
Бедіз йаратығма бітіг таш 
ітгүчі 
Табғач қаған чықаны 
Чаң Сеңүн келті. 
Күлтігін қоң йылқа, йіті 
йегірмеке учды. Токузынч 
ай йіті отузқа йоқ ертүр- 
тіміз. 
Барқын, бедізің, бітіг 
таш(ын) бічін йылқа, йітінч 
ай йіті отузқа қой алқады 
(м) ыз. 
Оғыз білге таңбашы келді. 
Қырғыз қағанынан
Тардуш Ынаншы чур келді. 
Мазар тұрғызуға, 
Өрнектеген жазба тасты 
тұрғызуға 
Табғаш қағанының 
зергершісі – Чаң-Сеңүн
келді.
Күлтегін қой жылы, он 
жетінші күні өлді. Тоғы-
зыншы айдың жиырма 
жетісінде жерледік. 
Мазарын, ою-өрнегін, жазба 
тасын бешін
28
жылы 
жетінші айдың жиырма 
жетісінде тегіс аяқтадық. 
Күлтігі ө(ліп) құрқ артұқ 
(ы й) іті йашың булыт. 
Таш... бұнча бедізчіг, той- 
ғұн елтебер келү(р)ті. 
Күлтегін өлгенде қырық 
жеті жаста еді.
Тас
29
... көптеген бәдізші- 
лер, тойғұндар, елтеберлер 
(де) келтірілді. 
28
Мешін.
29
Құлпытасты тұрғызуға, оны өрнектеп, жырды тасқа қашап жаздыру 
үшін жан-жақтан небір шеберлер алдырды деген мағынада.

34 
ТОНЫКӨК (VIII ғасыр) 
1.
Білге Тонукук, 
бен өзүм табғаш еліңе
қылынтым. 
Түрк будун табғачқа 
көрүр ерті. 
2. Түрк будун, қанун 
болмайун, 
Табғачда адурулту, кан-
ланту. 
Канун кодуп,
Табғачқа йана ічігді,
Теңрі анча теміс
ерінч:
Қан бертім 
2.
Қанун қодуп,
ічікдің 
Ічікдүк үчүн 
Теңрі өлүтміс ерінч, 
Түрк будун өлті. 
Алкунту, йоқ болту. 
Түрк сір будун йерінте 
бод қалмаду. 
4. Ыда ташда қалмусу
Кубрануп, йеті йүз болту. 
Екі үлүгі атлуғ ерті, 
Бір үлүгі йадағ ерті.
Йеті йүз кісіг удузуғма, 
1.
Білге Тоныкөк
30
мен өзім, табғаш елінде
тәрбиелендім. 
Түркі халқы (ол кезде) 
табғаштарға бағынышты 
еді. 
Түркі халқы, ханы 
болмай, 
Табғаштардан ажырады, 
хандық құрды.
Хандығын тастап,
Табғашқа қайта бағынды. 
Тәңірі (сонда) былай деген 
екен:
Хан бердім, 
Ханыңды тастап, ба-
ғындың. 
Бағынғаның үшін (басқаға) 
Тәңірі (сені) өлімші етті, 
Түркі халқы қырылды. 
Әлсіреді, жойылды.
Түрк – сір халқы жерінде
тіршілік қалмады. 
Ойда, қырда қалғаны
Жиылып, жеті жүз болды. 
Екі бөлігі атты еді,
Бір бөлігі жаяу еді.
Жеті жүз кісіні ерткен 
5. Ұлуғ шад ерті. 
Ұлығы шад еді.
30
Орыс тіліндегі аудармаларында Тоньюкук деп жазылады.

35 
Йағул! – тіді.
Йағмусу бен ертім –
Білге тоныкук. 
Қаған му кусайур тідім 
Сакунтум: Турук буқалу, 
Семіз буқалы
Арқада білсер, – 
6. Семіз буқа,
Туруқ буқа тійін
Білмез ерміс – тійін.
Анча сакунтум. 
Анта кісре теңрі біліг 
бертук үчун
Өзүм өк қаған қусдум. Білге 
Тонукук, бойла бағатарқан 
бірле, 
7. Елтеріс қаған бо-
лайуын, 
Берійе табғачуғ, 
Өңре Құтануғ, 
йурайа Оғузуғ – үкүс өк 
өлүрті. 
– Ілесіңдер, – деді.
Ілескен мен едім –
Білге Тоныкөк.
Хан сайласам ше?– дедім, 
Ойладым: Арық бұқаның,
Семіз бұқаның
Артта (барын) білсе де, 
Семіз бұқаны,
Арық бұқаны дедім,
Айыра білмес дедім. 
Осылай ойладым.
Сөйтіп, тәңірі ақыл берген 
соң 
Өзім оны қаған еттім. Білге 
Тоныкөк – бойла баға 
тарқанмен 
(Мен, Елтеріс, қаған 
болайын) деді.
Түстікте – табғашты, 
Шығыста – құтаңды, 
Терістікте – оғузды өте көп 
қырды. 
8. Біліг есі 
Саб есі бен көртүм. 
Чуғай кузун, 
Қара кумуғ олурур ертіміз. 
Кейік йійү, табусған йійү, 
олурур ертіміз. 
Будун боғзу тоқ ерті, 
Йағумуз тегіре учук тег 
ерті, 
Біз чег ертіміз. 
Ақыл иесі,
Сөз иесі мен болдым. 
Шұғай құзында,
Қара құмда отырушы едік, 
Киік жеп, қоян жеп оты-
рушы едік. 
Халық тамағы тоқ еді, 
Жауымыз тегіс жыртқыш 
құстай еді.
Біз жемтік едік.

36 
Анча олурур еріклі 
Оғуздантан көрүг келті, 
9. Көрүг сабу антағ: 
Тоқуз оғуз будун үзе қаған 
олурту, тір,
Табачғару Куну Сеңүнүг 
удмус, 
Қутаңғару Тоңра семіг 
удмус. 
Саб анча удмус: 
Азқуна түрк будун йоруй- 
ур ерміс, 
10. Қағану алп ерміс,
Айғучусу білге ерміс.
Ол екі кісіг бар ерсер, 
Сені – табғачуғ өлүртечі 
тірмен, 
Өңре қутануғ өлүртечі 
тірмен, 
Бені оғузуғ өлүртечі өк 
тірмен. 
Осылай отырған шақта 
Оғуздардан елші келді,
Елші сөзі мынадай: 
Тоғыз оғуз халқына хан 
сайланды, – деді. 
Табғаштарға Күн Сеңүнді 
жіберді, 
Құтандарға Тоңра Семді 
жіберді 
Сөзді былай жіберді:
Аз ғана түрк халқы көш-
пелі еді, 
Қағаны алып еді, 
Ақылгөйі білгір еді.
Ол екі кісі тірі тұрса, 
Сені – табғашты қыра- 
ды, – депті, 
Шығыста құтаңды қыра- 
ды, – депті, 
Мені – оғузды қырады, – 
депті. 
11. Табғач, беріденийен 
тегі! 
Қутаң, өңденйен тегі! 
Бен йурдантайан тегейін! 
Түрк сір будун йерінте 
іді йорумазун! 
Усар, іді йоққусалум! – 
тірмен. 
12. Ол сабуғ есідіп, Түн 
Табғаштар, түстіктен 
шабыңдар! 
Құтаңдар, шығыстан ша-
быңдар! 
Мен терістіктен шабайын! 
Түрк – сір халқының жерін 
жат баспасын! 
Сол дұшпанды жояйық! – 
депті. 
Осы сөзді есітіп, Түнде 

37 
удусукум келмеді, Күнтүз 
олурсукум келмеді, 
Анта өртү қағанума өтүн-
түм. 
Анча өтүнтүм: 
Табғач, Оғуз, Қутаң – 
Бу үчегү қабусур қалта- 
чу, біз 
13. Өз ічі-тасун тутмус 
тег, біз. 
йуйқа ерікліг топлағалу 
үчүз ерміс. 
йінчге ерікліг үзгелі үчүз, 
Йуйқа қалун болсар, 
Топлағулуқ алп ерміс, 
ұйқым келмеді, Күндіз 
отырғым келмеді. 
Ақыры, кағаныма өтіндім. 
Былай өтіндім:
«Табғаш, оғуз, құтан –
Бұл үшеуі біріксе, біз 
Өз іші-тысымызды ұстап 
қала алмаспыз
31
.
Жұқаны бүктеу – оңай.
Жіңішкені үзу – оңай.
Жұқа қалыңдаса,
(Оны тек) алып бүктейді. 
14. Йінчге йоған болсар, 
Үзгүлүк алп ерміс.
Өңре – Қутаңда,
Берійе – Табғачда,
Қуруйа – курданта,
Йурайа – оғузда,
Екі-үч бің сүмүз, келтечіміз 
бар мү, не?
Анча өтүнтүм. 
15. Қағанум, бен өзүм 
білге 
Тонукук өтүнтүк өтунү-
чүмін есідү:
Көнлунча удуз, –
тіді. 
Жіңішке жуандаса, 
(Оны тек) алып бүктейді 
Шығыста – құтанға, 
Түстікте – табғашқа, 
Батыста – құрданға, 
Терістікте – оғызға
Екі-үш мың қолмен бара 
аламыз ба?
Осылай өтіндім. 
Қағаным мен өзім – 
білге 
Тоныкөк өтінген өтінішімді 
тыңдады: 
Қөңіліңдегіше баста, – 
деді. 
31
Жерімізді, елімізді жаудан сақтап, қорғап қала алмаймыз деген 
мағынада.

38 
Көк Өңүг йуғуру, ру
Өтүкен йышғару удузтум. 
Іңгек көлүкін Тоғлада оғуз 
келті. 
16. Сүсі үч буң ерміс,
Біз екі буң ертіміз, 
Сүңүсдіміз, 
Теңрі йарулқаду... йаңдуқ. 
Үгүзке түсді, йаңдуқ. 
Йолта йеме өлті күк. 
Анта өртү Оғуз қопун 
келті келүртім өк. 
Көк Өңүг өзенінен өтіп, 
Өтүкен қойнауына баста-
дым. 
Тоғлада
32
сиыр көлікті 
оғуздар кездесті. 
Әскері үш мың екен, 
Біз екі мың едік. 
Соғыстық, 
Тәңірі жарылқады, жеңдік. 
Өзенге түсті, жеңдік. 
Жол үстінде өлді көп. 
Сөйтіп, оғуз түгел бағын-
ды. 
17. Түрк будунуғ 
Өтүкен йерке, 
Бен езім білге Тонукук 
Өтүкүн йеріг конмус, те- 
йін есідіп, 
Берійекі будун, куруйақу, 
йурйақу, 
Өңрекі будун келті. 
18. Екі буң ертіміз,
Біз екі сү болту. 
Түрк будун олурғалу,
Түрк қаған олурғалу, 
Шаңтүң балуққа, 
Талуй үгүзке
Тегміс йоқ ерміс. 
Қағанума өтүнүп, сулет-
дім. 
Түркі халқы
Өтүкен жеріне, 
Мен өзім – Білге Тоныкөкті 
Өтүкен жеріне келді де-
генді есітіп, 
Түстік халықтар, батыс-
тық, терістік,
Шығыстық халықтар келді. 
Екі мың едік,
Біз екі (бөлек) қол болдық. 
Түркі халқы отыратын, 
Түркі қағаны отыратын, 
Шантуң қаласына,
Теңіз өзеніне
(Әлі) жеткен жоқ едік. 
Қағаныма өтініп, аттан-
дым. 
32
Өзен аты.

39 
19. Шантуң балуққа,
Талуй үгүзке тегүртім, 
Үч отуз балуқ суду. 
Усун бунтату йуртда йату 
қалур ерті. 
Табғач қаған иағумуз 
ерті, 
Он оқ қағану йағмуз ер- 
ті, 
Шантуң қаласына,
Теңіз өзеніне апардым, 
Жиырма үш қала тал- 
қандалды, 
Үйсін бұнтату жұртын 
жайладық. 
Табғаш қағаны жауымыз 
еді, 
Он оқ қағаны жауымыз 
еді. 
20. Арт (уқу қурқуз) күч 
(ліг қаған йағумуз) болту. 
Ол үч қаған өглесіп: 
Алтун йус үзе қабусалум- 
тіміс, 
Анча өглесіміс: 
Өңре түрк қағанғару сүр- 
елім, тіміс, 
Аңару сүлемесер, 
Қач нең, ерсер, ол бізні, – 
21. Қағану алп ерміс,
Айғучусу білге ерміс, 
Қач нең ерсер, өлтүртечі 
күк; 
Учегүн қабусуп сүлелім 
Ану йоққусалум, – тіміс.
Түргес қаған анча тіміс: 
Бәрінен де күштісі 
қырғыз қағаны жауымыз 
болды.
Ол үш қаған кеңесіп:
Алтын қойнауына жетейік, 
– десіпті,
Былай кеңесіпті:
Шығыста – түркі қағанын 
шабайық десіпті.
Егер де шаппасақ,
Құртады қалайда бізді, 
Қағаны алып екен, 
Ақылгөйі – білгір екен. 
Қайтсек те қыратыны
анық; 
Үшеуіміз бірігіп аттанайық, 
Оларды (сөйтіп) талқан-
дайық, – десіпті.
Түргеш қағаны былай 
депті: 

40 
Бенің будунум анта өрүр, 
тіміс 
22. Түрк будун йеме 
бұлғанч ол тіміс. 
Оғузу йеме танқанч ол 
тіміс. 
Ол сабун есідіп, 
Тун йеме удусуқум кел- 
мез ерті, 
Олурсуқум келмес ерті, 
Анта сакунтум...
...Сүлелім, – тідім, 
Менің халқым дайын, депті. 
Түрк халқы толқуда – 
депті, 
Оғуздар да дағдаруда... 
депті 
Ол сөзді есітіп,
Түні бойы ұйқым келме- 
ді,
(Күндіз) отырғым келмеді, 
Сөйтіп, ойландым... 
...Соғысамыз... дедім 
23. Көгмен йолу бір 
ерміс, 
Тумус, – тійін есідіп, 
Йолун йорусар, йарама-чу 
тідім...
Йерчі тіледім. 
24. Чөлі аз ері бултум. 
Озум Аз йірім, ану біл... 
ерміс, бір туруқу ерміс, 
Анун бармус, аңар йатуп, 
бір атлуғ бармус, – тійін. 
Ол йолун йорусар,
Унч тідім, сакунтум, 
Көгмен жолы жалғыз 
еді,
Суық дегенді есітіп, 
Бұл жол жүруге жара-
майды, – дедім...
Жершіл (жігіт) іздедім.
Ақырында Шөлді аздан 
кісі таптым.
«Өзім Аз жеріненмін, оны 
біл, – деді, бір бекет бар, – 
деді
Одан өтіп (Ануға
33
барасыңдар. Сонда қонып 
шықсаңдар, арғы жағы) бір 
аттық
34
болады»,–деді. 
Сол жолмен жүрсе
Болар дедім, ойландым,
33
Өзен аты.
34
Ат шаптырым жер деген сөз.

41 
25. Қағанума өтүнтүм. 
Сү йорутдум, 
Атлат, – тідім. 
Ақ термел кече, оғрақ- 
латдум. 
Ат үзе бінтүре, қаруғ 
сөкдім. 
Йоқару ат йете, 
Йадағұн, уғач тутуну, 
ағтуртум. 
26. Өңрекі ер йуғуру 
тегүрүп. 
У бар бас асдумуз,
Йобалу інтіміз. 
Он түнке йантуку туғ 
ебірү бардумуз. 
Йерчі ер йанулуп, боғуз- 
ланту. 
Бунадуп қаған
Иелү көр, тіміс, 
(Ойымды) Қағаны- 
ма айттым. 
Әскерді жылжыттым, 
Аттаныңдар!.. дедім. 
Ақтермелден
35
өте аял- 
даттым. 
Атқа қайта қондырып 
қарды бұздым 
Жоғарыға атты жетелеп, 
Жаяу, таяқ тіреп шық- 
тық. 
Төмендегі ерлер жоғары 
шығып, 
Шың басынан әрі астық. 
Азаппенен (төмен) түстік. 
Он түн дегенде тау етегі- 
не әрең жеттік. 
Жершіл жігіт жаңылып, 
бауыздалды. 
Қиналған қаған (Өзің) 
бастай бер, – деді. 
27. Ану сұбұғ баралум! 
Ол суб қоду бардумуз, 
Санағалу түсүртіміз, 
Атуғ уқабайур ертіміз... 
Күн йеме, түн йеме
йелу бардумуз. 
Қурқузуғ уқа басдумуз. 
«Анудың суымен 
жүреміз»
36
, 
Сол сумен жүрдік,
Санағалы тоқтадық, 
Аттарды ағашқа байладық. 
Күн демей, түн демей 
желіп бардық. 
Қырғыздарды ұйқыда 
бастық. 
35
Өзен аты
36
Тоныкөктің іштей жасаған тұжырымы.

42 
28. ...Сүнүгін ачдумуз, 
Қану, сүсі тірілмес. 
Сүнүсдіміз,
Санчдумуз.
Канун өлтүртіміз.
Қағанқа куркуз будуну 
Ічікді, йүкүнті, йантумуз. 
Көгмен йусуғ ебірү келті-
міз. 
29. Куркузда йантумуз. 
Түргес қағанта көрүг келті, 
Сабу антег:
өңдеп қағанғару
сү йорулум
тісім,
йорума-сар бізні: 
Қағану алп ерміс,
Айғұчусу білге ерміс, 
Қач нең ерсер 
(Жолымызды) сүңгімен 
аштық.
Ханы, әскері оянды. 
Соғыстық.
Шаныштық.
Ханын өлтірдік.
(Біздің) қағанға қырғыз 
халқы 
Бағынды, жүгінді, қайттық. 
Көгмен қойнауын айналып 
өттік, 
Қырғыздан қайттық. 
Түргеш қағанынан елші 
келді. Сөз мынадай:
оң жағынан қағанға 
қарай әскер жіберейік, – 
депті...
егер аттанбасақ, ол бізді; 
Қағаны алып екен, 
Ақылгөйі кемеңгер екен, 
Қалай етсек те 
30. Бізні өлтөртечі күк, 
– тіміс 
Түргес қаған тасуқмус, 
тіді. 
Он оқ будуну қалусуз 
тасуқмус – тіді. 
Табғач сүсі бар ерміс. 
Ол сабуғ есідіп, қағанум: 
Бен ебгерү түсейін, – тіді. 
31. Қатун йоқ болмыс 
Бізді талқандары 
анық, – депті.
Түргеш қағаны аттанды, – 
деді, 
Он оқ халқы түгелімен 
аттанды, – деді. 
Табғаш әскері де бар деді. 
Осы сөзді есітіп, қағаным: 
«Мен үйге қайтайын», – 
деді, 
Қатыны өлген еді, 

43 
ерті, 
Ану йоғлатайун, – тіді, 
Сү баруң, – тіді,
Алтун йусда олуруд, – 
тіді. 
Су басы Інел қаған, 
Тардус шад барзун, – 
тіді. 
Білге Тоныкук баңа ай- 
ду: 
32. Бұ сұғ елт, – тіді. 
Қуйунуғ көңлүңче ай, 
Бен саңа не айайун, –
тіді. 
Келүр ерсер, күч үкүлүр. 
Келмез ерсер, 
Тулуғ, сабуғ алу олур, – 
тіді. 
Алтун йышда олутумуз. 
Соны жерлейін, – деді, 
Әскермен (сен) бар,– деді. 
Алтын қойнауында күт, – 
деді. 
Әскер басы – Інел қаған. 
Тардуш шады барсын... 
деді. 
Өзіме, білге Тоныкөкке, 
айтты: 
Қолды өзің баста, – деді. 
Жазала, білгеніңді істе,
Мен саған не айтайын 
(басқа), – деді.
Қол қосылса, күш өсер, 
Келмесе егер.
Тіл, сөз
37
алып отыр...
деді. 
Алтын қойнауында тостық. 
33. Үч көрүг кісі келті, 
сабу бір: 
Қағану сү тасукду 
Он оқ сүсі қалусус тасуқ- 
ду, – тір. 
Йарус йазуда тірілелім, – 
тіміс. 
Ол сабуғ есідіп, 
Үш хабаршы келді. 
Сөздері бір: 
Қағаны әскермен аттанды, 
Он оқ әскері түгелімен 
аттанды, – деді.
Жарыс
38
жазығында жина-
лайық десіпті. 
Бұл сөзді есітіп, 
37
Хабар
38
Өзеннің аты білдіріп тұрғандай, Жарыс жазығы Алтай тауы мен 
Ертіс өзенінің аралығындағы қазақ даласының кең жазығы болуға 
тиіс. Түркі руларының аты сол кезде-ақ ерекше қадірлейтіндігіне 
қарағанда, Жарыс жазығы, атына сай ірі бәйгелер өткізіліп тұратын, 
өте белгілі жерге ұқсайды. 

44 
Қағанғару ол сабуғ ут (т) 
ум. 
Қантайун. 
Сабуғ йана келті: 
34. Олурун, тійін ті- 
міс. 
Иелме, қарағұ едгүті ұр- 
ғул, 
Басутма тіміс. 
Бөг (ү), қаған баңару 
анча айудмус. 
Апа тарқанғару ічре
саб удмус: – 
Білге Тонукук 
Ануғ ол, өзі ол – аңлар 
35. Сү йорулум... 
унамаң! 
Ол сабуғ есідіп,
Сү йорутдум.
Алтун йышуғ йолмұзун 
асдум. 
Ертіс үгүзіг кечігсізін 
кечдіміз.
Түн қатдумуз,
Болчуқа таң үнтүрү тегдіміз. 
36. Тулуғ келтүрті, сабу 
антағ: 
Йарус йазуда он түмен сү 
терілті, – тір.
Бұл сөзді қағанға жібер- 
дім: 
...Қайтейін?.. (дедім).
Жауап та келді: 
...Отыра бер,
...депті,...
Асықпа, күзетшіні дұрыс-
тап қой, 
Қапыда қалма... депті,
Бөгі қаған маған 
осыны айтыпты. 
Апа – тарқанға жасырын
сөз жолдапты:
«Білге Тоныкөк 
Өзі айлакер, өзі пайымды. 
Әскермен аттанамыз 
(десе) құптама!»
Осы сөзді есітіп, 
Әскерменен жорыққа 
шықтым. 
Алтын қойнауын жолсыз 
астым. 
Ертіс өзенін өткелсіз 
кештік. 
Түн қаттық. 
Болшыға таң ата жеттік. 
Тілші келді, сөзі 
мынадай: 
Жарыс жазығыңда он мың 
қол жиылды... деді.

45 
Ол сабуғ есідіп, 
Беглер қопан йаналум! 
37. Аруғ обуту йіг, – 
тіді. 
Бен анча тірмен:
Бен, білге Тонукук, 
Алтун йусуғ аса
келтіміз, 
Ертіс үгізіг кече келтіміз. 
38. Келмісі алп,
тідім. 
Туймаду. 
Теңрі, Ұмай, удуқ Иер – 
суб 
Басы берті ерінч, 
Неке тезербіз,
үкүс тійін, 
Бұл сөзді есітіп, 
Бектердің бәрі: қайтайық, 
Өлімнен ұят күшті, – 
деді.
Мен былай дедім: 
– Мен, білге Тоныкөкпін. 
Алтын қойнауын асып 
келдік, 
Ертіс өзенін кешіп келдік. 
(Кім) келсе де батыр, – 
дедім.
(Олар бізді) білмейді, 
Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-
су 
Жеңіс берген екен,
Көп (екен) деп неге 
қашамыз, 
39. Неке қорқұрбіз, аз 
тійін, 
Не басүналум, 
Тегелім, – тідім.
Тегдіміз, йайудумуз. 
Екінті күні (тағы) келті, 
40. Өртче кузуп келті, 
Сүңүсдіміз. 
Бізінте екі үчү суңарча 
артуқ ерті, 
Теңрі йарүлқадук үчүн, 
Үкүс тійін, біз қорқмадумуз, 
Азбыз деп неге қорқамыз, 
Неге басындырамыз? 
Шабамыз!.. дедім.
Шаптық, Қудық. 
Екінші күні (тағы) келді, 
Өртше жанып келді, 
Соғыстық. 
Бізден екі-үш есе артық 
еді, 
Тәңірі жарылқағандықтан, 
Көп деп біз қорықпадық. 

46 
41. Сүңүсдіміз. 
Тардус шад ара
баду.
Йайдумуз,
Қағанун тутдумуз. 
Йабғұсун, шадун анта 
өлүрті, 
42. Еліг че ер
тұтдумуз, 
Ол оқ түн будунун сайу 
утумуз. 
Ол сабуғ есідіп, 
Он оқ беглері, будун 
қоп, келті, 
Йүкүнті. 
43. Келігме беглерін, 
будунун ітіп йұғур а-(ч)а 
будун тезміс ерті,
Он оқ сүсін сүлетдім. 
Соғыстық. 
Тардуш шады айқасқа 
қатысты.
Жеңдік. 
Қағанын тұтқындадық. 
Жабғысын, шадын сонда 
өлтірдік. 
Елудей ерін 
тұтқындадық. 
Сол түні ел-елге елші 
жібердік. 
Осы хабарды есітіп,
Он оқтың бектері, халқы – 
бәрі келді.
Бағынды. 
Келген бектерін, халқын 
жайғастырып жатқанда, 
біраздаған жұрт қашып 
кетті. Он оқтың әскерін 
аттандырдым. 
44. Біз йеме сүледіміз. 
Ану іртіміз.
йенчу үгүзүг кече,
Тінесі оғлу йатуғма
Бенлігег тағуғ... 
45. Темір қапуғқа тегі 
іртіміз. 
Анта йантуртумуз.
Інел қағанқа... тезірек 
тоқрусун 
Біз де аттандық.
Оларды қудық.
Інжу өзенін кеше,
Тінесі ұлының мекені 
Мәңгікөк тауынан (асы-
рып), 
Темір қақпаға дейін 
қудық. 
Сол жерден қайтардық.
Інел қағанға сол кезде 

47 
46. Анта йерүкі
Суқ баслуғ 
Соғдақ будун қоп келті. 
Ол күнте тетті түрк будун 
47. Темір қапуғқа Теңісі 
оғлу йатуғма тағқа тегміс, 
іді йоқ ерміс.
Ол йерке бен, білге Тонықуқ 
тегүртүк үчүн саруғ 
48. Өрүң күміс, қыз-
қыдыз, егіртебі, ағу бун- 
суз келүрті
Елтеріс қаған біліғ есін 
үчүн, алпун үчүн 
49. Табғачқа йеті 
йегірмі сүңүсді,
Қудаңқа йеті сүңүсді. 
Оғузқа бес сүңүсді, 
Сұқ бастаған
Соғда халқы тегіс келді. 
Ол кезде түрк халқы 
Темір қақпаға Тінесі 
ұлының мекен тауына 
жеткен еді, (тау) иесіз екен. 
Ол жерге мен білге Тоныкөк 
жеткен соң. 
Сары алтын, ақ күміс, 
қыз- қырқын, бағалы 
қазына-мүліктер есепсіз 
келіп жатты. 
Елтеріс қағанның ақыл-
дылығынан, батырлығынан 
Табғаштармен жиырма 
жеті (рет) соғысты.
Құтандармен жеті (рет) 
соғысты. 
Оғуздармен бес (рет) со-
ғысты. 
50. Анта айғұчу йеме 
бен өк ертім.
Иағучусу й(еме бен) өртім, 
Ілтеріс қағанқа...,
Түрк Бөгү қағанқа
Түрк білге қ... 
51. Қапаған қаған...
Түн үдумату, 
Сонда ақылгөйі де мен 
едім, 
Дем берушісі де мен едім. 
Елтеріс қаған үшін, 
Түрк Бөгі қаған үшін,
Түрк білге қаған үшін, 
Қапаған қаған үшін
Түнде ұйықтамадым, 

48 
52. Күндіз олұрмату, 
Қузул қанум төкті,
Қара терім йүгүрті,
Ісіг-күчіг бертім оқ,
Бен өзім үзун йелмеч йеме 
ут(т) ум оқ, 
Арқұй қарағұғ ұлғартдум, 
53. Басунуғма йағуғ 
келүрүр ертім.
Қағанум сүлетдіміз, 
Теңрі йарулқазу! 
54. Бүкіл түрк будунқа 
Йаруклуғ йағуғ келтүр- 
медім. 
Төгүнлік атуғ йртмедім. 
Елтеріс қаған қазғанмасар, 
55. Уду бен өзүм 
қазғанмасар, 
Ел йеме, будун йеме йоқ 
ертечі ерті.
Қазғантукун үчүн, 
Удуғ өзүм қазғантуқум үчүн 
56. Ел йеме ел болту, 
Будун йеме будун болту. 
Өзүм қару болтум. 
Улуғ болтум. 
Күндіз отырмадым. 
Қызыл қанымды төктім. 
Қара терімді ағыздым.
Күш-қуатымды аямадым. 
Мен өзім ұзақ жорықтарға 
да бастадым. 
Арқый
39
күзетшілерін мо- 
лайттым, 
Кінәлі жауларын алдына 
келтірдім. 
Қағаныммен (бірге) ат- 
тандық. 
Тәңірі жарылқады! 
Бүкіл түрк халқына 
Қарулы жау келтір- 
медім, 
Атты әскер жолатпадым, 
Елтеріс қаған жауламаса, 
Оған еріп мен де 
жауламасам, 
Елім, халқым жойылар еді. 
(Оның) әрекетінің нәти- 
жесінде, 
Менің де әрекетімнің нә- 
тижесінде 
Еліміз қайта ел болды, 
Халқымыз қайта халық 
болды. 
Өзім қартайдым, 
Ұлық болдым. 
39
Халық аты.

49 
Нең йердекті қағанлуғ 
будунқа 
Қандай қағанат болмасын, 
оның халқының арасында 
57. Бінтүгі бар ерсер, не 
бұну бар еретчі ерміс! 
58. Түрк Білге қаған 
іліңе бітідім –
Бен білге Тонықуқ. 
59. Елтеріс қаған 
қазғанмасар, 
Йоқ ерті ерсер, 
Бен өзүм, білге Тонықуқ, 
қазғанмасар, 
Бен йом ертім ерсер, 
60. Қапаған қаған Түрк 
– сір будун йерінте 
Бод йеме, будун йеме, Кісі 
йеме іді йоқ ертечі ерті. 
61. Елтеріс қаған, білге
Тонықуқ қазғантуқ үчүн, 
Қапаған қаған түрк –
сір будун йорудұқу.
Түрк Білге қаған, түрк – сір 
будунуғ оғуз будунуғ ігідү 
олурур. 
Пәтуасыз (жалқау, 
оңбаған) табылса, 
(онда) ол халықтың 
қанша соры бар десеңші!
Түрк Білге қағанның 
еліне (арнап) жаздырдым – 
Мен Білге Тоныкөк. 
Елтеріс қаған жау-
ламаса, 
(Егер де) ол жоқ болса, 
Мен өзім Білге Тоныкөк 
жауламасам, 
Немесе, мен (де) жоқ 
болсам, 
Қапаған қағанның, Түрк 
– сір халқының жерінде 
Ел де, халық та,
Жан да, ие де болмас еді. 
Елтеріс қағанның, білге 
Тоныкөктің әрекетінің 
нәтижесінде, Қапаған 
қағанның түрк – сір халқы 
жасауда. 
Түрк Білге қаған түрк – сір 
халқын, оғуз халқын көтеріп 
отыр. 

жүктеу/скачать 1,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: