Хрестоматия

57 
еді. Ол қырқ намердлер айдурлар: Дерсехан гөрүрмісін 
оғланы, йазыда йабанда гейігі қовар сенүң өңүңе гетүрүр, 
гейіге атар оқиле сені урур өлдүрүр, оғлуң сені өлдүрмедін 
сен оғлуңы өлдүрі ғөргіл деділер. 
Оғлан гейігі қовар екен бабасынуң өңінден гелүп 
гедер еді. Дерсе хан Қорқут сіңірлү қаты йайын еліне алды. 
Үзенгүйе қалқуп қаты чекді, уз атды, оғланы екі талусынуң 
арасында уруп сақды, Ох тоқынды, алча қаны шорлады 
қойны толды, бедеви атынуң бойнын қучақлады йере 
душді. Дерсе хан істеді кім оғланчуғының үстіне гүрлейүп 
дүшей еді. Ол қырқ намерд қомады. Атынуң чылавысын 
дөндүрді, ордусына гелүр олды. 
Дерсехануң хатуны оғланчуғумуң ілк авыдур дейү 
атдан айғыр, деведен буғра, койундан қоч қырдурды, қанлу 
оғуз беглерін тойлайайым деді. Иумурлануп йерінден өрү 
турды, қырқ инче қызы бойына алды, Дерсехана қаршу 
варды. Қапақ қалдурды Дерсехануң йүзіне бақды. Сағ илен 
солына гөз гездүрді; оғланчуғыны гөрмеді. Қара бағры 
сарсылды, дүм йүрегі ойнады, қара қыйма гөзлері қан йаш 
толды. Чағыруп Дерсехана сойлар, гөрелүм ханум не 
сойлар: 
Берү гелгіл башум бахты евүм тахты
Хан бабамуң гүйегүсі
Қадын анамуң севгүсі
Атам анам вердугі 
Гөз ачубан гөрдугүм
Көңүл верүп севдүгүм
А Дерсе хан 
Қалқубаны йерүңден өрү турдуң 
Иелісі қара қазылық атуң бутун біндүң 
Гөксі гөзел қаба таға ава чықдуң
Екі вардуң бір гелүрсін йаврым қаны
Қарану дүнде булдуғум оғул қаны
Чықсын бенүм гөрүр гөзүм а Дерсе хан 
йаман сегрір 
Кесілсүн оғлан емен сүд тамарум йаман сызлар

58 
Сары йылан соқмадын ағча тенүм қалқуп шишер 
Иалунузча оғул гөрінмез бағрум йанар
Қуру куру жайларда су салдум
Қара тонлу дервішлере незірлер вердім
Ач гөрсем тойурдум йалынчақ гөрсем тонатдум
Депе кібі ет йығдум, гөл кібі қымыз сағурдум
Ділек еле бір оғул гүчеле булдум
Иалуңуз оғул хаберін а Дерсе хан дегіл маңа
Қаршу йатан Ала тағдан бір оғул учурдуңисе 
дегіл маңа
Қамын ақан йүгүрүк судан бір оғул ақытдуңисе
дегіл маңа 
Асланиле қаплана бір оғул йедүрдүңисе дегіл маңа 
Қара тонлу авғун дінлү кафірлере бір оғул алдыр — 
дуңисе дегіл маңа
Хан бабамуң қатына бен варайым
Ағыр хазине бол лекшер алайын
Азғұн дінлу кафіре бен варайым
Паралануп қазылық атумдан інмейінче
Иеңүмеле алча ханум сілмейінче
Қол буд олуп йер үстіне дүшмейінче
Иалуңыз оғул йолларындан дөнмейінше
Иалуңуз оғул хаберін а Дерсе хан дегіл маңа
Қара башум құрбан алсун бу гүн сана 
деді, задылық ейледі ағлады. Бөйле дігеч Дерсе хан 
хатунына жаваб вермеді, ол қырқ намерд қаршу гелді, 
айдур: оғлуң сағдур есендүр, авдадур, бу гүн йарын 
қандайсе гелүр, қорқма қайырма, бег серхошдур жеваб 
вермез деділер. Дерсехануң хатыны қайытды герү дөнді. 
Қатанымады, қырқ инче қызы бойына алды, бе еви ата 
бінүп оғланчиғын істейү гетді. Қышда йазда қары бұзы 
ерінмейен Қазылық тағына гелді чықды. Алчақдан йүже 
иерлерге чапуп чықты. Бақса гөрсе бір деренүң ічіне қарға 
құзғын інер чықар, қонар қалқар. Бедеви атын өкчеледі, ол 
тарафа йорыды. 

59 
Мегер султанум, оғлан ол арада йықылмыш еді. 
Қарға қузғұн қан гөрүп оғлануң үстіне қонмақ етер еді. 
Оғлануң екі қелбчүгезі вар еді, қарғайы құзғұны қовар еді 
қондурдаз еді. Оғлан анда йықылдуқда боз атлу Хызыр 
оғлана хазыр олды, үч қатла йарасын елійеле сығды, саңа 
бу йарадан қорхма оғлан өлүм йоқдур тағ чечегі анаң 
сүдійеле сенуң йараңа мелһемдүр деді, ғайыб алды. 
Оғлануң анасы оғлануң үстіне чапуп чықа гелді. Бақса 
гөрсе оғланчуғы алча қана булашмыш йатур. Чағырубан 
оғланчуғына сойлар, гөрелүм ханум не сойлар:
Айдур: 
Қара қыйма гөзлерүң уйху алмыш ачғыл ахы 
Он егіче сүңүчүгүң өрен олмыш йығшур ахы
Тәңірі верен татлу жануң сейранда еміш аныт ахы 
Өз гевденде жануң варесе оғул хабар маңа 
Қара башум қурбан олсун оғул саңа 
Ақар сенүң суларуң Қазылық тағы 
Ақар екен ақмаз олсун 
Бітер сенүң отларың Қазылық тағы 
Бітер екен бітмез олсун 
Қачар сенүң гейіклерүң Қазылық тағы 
Қачар екен қачмаз олсун таша дөнсүн 
Не білейін оғул арсландан мы олды 
Иохша қапландан мы олды не білейін оғул 
Бу қазалар саңа нереден гелді 
Өз гавдеңде жануң варесе оғул хабар маңа 
Қара башум қурбан олсун оғул саңа 
Ағыз ділден бір қач келиме хабер маңа 
деді. Бөйле дегеч оғлануң қулағына сес тоқынды. Баш 
қалдурды, йалабыдақ гөзін ачды анасынуң йүзіне бақды. 
Сойламыш, гөрелүм ханум не сойламыш:
Айдур: 
Берү гелгіл ақ сүдін емдүгүм қадунум ана

60 
Ағ пүрчеклү іззетлү жанум ана
Ақарлыда суларына қарамағыл
Қазылық тағынуң гунаһы йоқдур
Бітерліде отларына қарғамағыл
Қазылық тағынуң сучы йоқдур
Қачар гейіклеріне қарғамағыл
Қазылық тағынуң гунаһы йоқдур
Арслан еле қапланына қарғамағыл
Қазылық тағынуң сучы йоқдур
Қарагарисең бабама қарға
Бу суч бу гүнаһ бабамдандур 
деді. Оғлан йенө айдур: ана ағламағыл, маңа бу йарадан 
өлүм йоқдур қорхмағыл боз атлу Хызыр маңа келді, үч 
керре йараны сығады, бу йарадан саңа өлүм йоқдур тағ 
чечегі анаң сүді саңа мерһемдүр деді. Бөйле дігеч қырқ 
инче қыз йайылдылар, тағ чечегі девшүрділер. Оғлануң 
анасы емчегін бір сықды сүді гелмеді, екі сықды сүді 
гелмеді, үчінжіде кендүйе зарб ейледі, қаты толды, сықды 
сүделе қан қарышуқ гелді. Тағ чечегійеле сүді оғлануң 
йарасына урдылар. Оғланы ата біндүрділер алубаны 
ордусына 
гетділер. 
Оғланы 
хекімлере 
ысмарлайуп 
Дерсехандан сақладылар. 
Ат айағы күлүк озан ділі чевүк олур. Ханум, оғлануң 
қырқ гүнде йарасы оңалды, сапа сағ олды. Оғлан ата бінер 
қылыч қушанур олды, ав авлады қуш қушлар олды. 
Дерсехануң хабері йоқ, оғланчуғын өлді білүр. 
Ол қырқ намердлер буны туйдылар, не ейлеуе дейү 
танышдылар. Дерсе хан егер оғланчүғын гөрүресе 
артурмаз бізі һеп қырар деділер. Гелүң Дерсеханы 
туталым, ағ еллерін ардына бағлайалум, қыл сіжім ағ 
бойнына тақалум, алубаны кафир еллеріне йөнелелүм дейү 
Дерсеханы тутдылар. Ағ еллерін ардына бағладылар, қыл 
сіжім бойнына тақдылар ағ етінден қан чықынча дөгіділер. 
Дерсе хан йайан бунлар атлу йорыдылар, алубаны қанлу 

61 
кафир еллеріне йөнелділер. Дерсе хан тутсақ олды гедер. 
Дерсехануң тутсақ олдуғуылан оғуз беглерінің хабері йок. 
Мегер султанум, Дерсе хануң хатыны буны туймыш. 
Оғланчуғына қаршу варуп сойламаш, гөрелүм ханум не 
сойламаш, айдур: гөрермісін ай орул нелер олды, сарп 
қайалар ойнанмады йер обрылды, елде йағы йоқекен сенүң 
бабануң үстіне йағы гелді, ол қырқ намерд бабануң 
йолдашлары 
бабаңы 
тутдылар 
ағ 
еллерін 
ардына 
бағладылар, қыл сіжім ағ бойнына таңдылар, кендүлер 
атлу, бабаңы йайақ йорытдылар, алубаны қанлу кафир 
еллеріне йәнелділер, ханум оғул қалқубаны йерүңден өрү 
турғыл қырқ йігідүң бойыңа алғыл, бабаңы ол қырқ 
намердден қуртарғыл, йоры оғул бабаң саңа қыйдыйесе 
сен бабаңа қыймағыл деді. 
Оғлан анасының сөзін шымады. Буғач бег йерінден 
өрү түрды, қара полат өз қылычын беліне қушанды, ағ 
тозлуча қаты йайыны еліне алды, алтун жыдасын қолына 
алды, бедеви атыны тутдурды бутун бінді, қырқ иігіден 
бойына алды, бабасынуң ардынча йортуп гетді. 
Ол намерділер дахы бір йерде қонмыш еді, ал 
шарабуң итисинден ічерлер еді. Буғачхан чапуп йетді. Ол 
қырқ намерд дахы буны гөрділер. Айытдылар: гелүң 
варалум шол йігіді тутуп гетүрелүм, екісіні бір йерде 
кафире йетүрелүм деділер. Дерсе хан айдур: қырқ 
йолдашум аман, Тәңрінің бірлігінде йоқдур гүман, менүм 
елүмү шешүң, қолча қопузум елүме верүң, ол йігіді 
дөндүрейім, герек бені өлдүрүң герек дергүрүң, қойу верүң 
деді. Еліні шешділер, қолча қопузын еліне верділер, Дерсе 
хан огланчуғы едүгін білмеді, қаршу гелді. Сойлар\ 
гөрелеім ханум не сойлар:
Айдур: 
Бойны узун бедеви атлар гедерисе менүм гедер
Сенүң де ічінде бінідүң варисе йігіт дегіл маңа 
Савашмадын урышмадын алы верейім дөнгіл герү 

62 
Ағайылдан түмен қойун гедерисе менүм гедер 
Сенүң де ічінде шишлигүң варисе дегіл маңа 
Савашмадын урышмадын алы вереиім дөнгіл герү 
Қайтабандан қызыл деве гедерисе менүм гедер
Сенүң де ічінде йүклетүң варисе дегіл маңа 
Савашмадын алы верейім дөнгіл герү
Алтун башлу бан евлер гедерисе бенүм гедер
Сенүң де ічінде одаң варисе йігіт дегіл маңа 
Савашмадын урышмадын алы верейім дөнгіл герү
Ағ йүзүл ала гөзлү гелінлер гедерибе бенүм гедер 
Сенүң де ічінде нишанлуң варисе йігіт дегіл маңа 
Савашмадын урышмадын алы верейім денгіл герү
Ағ сақаллу қожалар гедерисе менүм гедер
Сенүң де ічінде ағ сақаллу бабаң варисе йігіт дегіл 
маңа 
Савашмадын урышмадын қуртарайым дөнгіл герү 
Менүм ічүн гелдүңисе оғланчуғум өлдүрмішем
Иігіт саңа иазығы йоқ дөңгіл герү 
деді. Оғлан бурада бабасына сойламыш, гөрелүм ханум не 
сойламыш: 
Бойну узун бедеви атлар сенүң гедер 
Менүм де ічінде бінідүм вар 
Қомағум йоқ қырық намерде 
Қайтабанда қызыл деве сенун гедер 
Менүм де ічінде йүклетүм вар 
Қомағұм йоқ қырқ намерде 
Ағайылда түмен қойун сенүң гедер 
Менүм де ізінде шишлигүм вар 
Қомағум йоқ қырқ намерде 
Ағ йүзлу ала гөзлу гелін сенүң гедерисе 
Менүм дахы ічінде нишанлум вар 
Қомағум йоқ қырқ намерде 
Алтун шашлу бан евлер сенүң гедерисе 
Менүм де ічінде одам вар 
Қомағум йоқ қырқ намерде 
Ағ сақаллу қожалар сенүң гедерисе 

63 
Менум дахы ічінде бір ақлы шашмыш білігі иетміш 
қожа бабам вар
Қомағум йоқ қырқ намерде 
деді. Қырқ йігідіне дүлбенд салды, ел ейледі. Қырқ йігіт 
бедеви атын ойнатды, оғлануң үзеріне йығнақ олды. Оғлан 
қырқ йігідін бойына алды, ат депді, женк ве саваш етді. 
Кімінүң бойнын урды, кіміні тутсақ ейледі. Бабасыны 
қуртарды, қайытды геру дөнді. Дерсе хан бурада 
оғланчүғы сағ едүгін білді. Ханлар ханы хан Байындыр 
оғлана беглік верді, тахт верді. Дедем Қорқут бой бойлады 
сой сойлады, бу оғузнамейі дүзді қошды бөйле деді. 
Анлар дахы бу дүнйайа гелді кечді 
Карван кібі қонды көчді 
Анлары дахы ежел алды йер гөзледі 
Фани дүнйа йене қалды
Гелімлү гетімлу дүнйа 
Сон учы өлүмлү дүнйа 
Қара өлүм гелдүгенде кісіт версүн. Сағлығиле сағынчын 
девлетүң Хақ артурсын. Ол өгдүгүм йүже Тәңірі дост 
олубаны медед ерсүн. Иөм верейін ханум: йірлү қара 
тағларуң йықылмасун. Көлгелүче қаба ағачүң кесілмесүн, 
қамын ақан гөрклү суйуң қурымасун, қанатларуң ұчлары 
қырылмасун, чапар екен ағ боз атуң бүдрімесүн 
чалышанда қара полат өз қылычуң геділмесүн, дүртішүр 
екен ала гөндеруң уфанмасун, ағ пүрчеклү анаң йері бейтт 
олсун, ағ сақаллу бабаң йері ужмағ олсун, Хақ йандуран 
чырағуң йана турсун, қадір Тәңрі сені намерде мухтаж 
ейлемесүн ханум хей. 

64 
ДЕРСЕ ХАН ҰЛЫ БҰҚАШХАН ТУРАЛЫ ЖЫР 
Ей, хан-ием! Бір күні Қам-Ған ұлы хан Байындыр орнынан 
тұрыпты; Шам күндігін
40
жер үстіне тіктіріпті; ала 
ордасын көкке тірей құрыпты; мың жерге жібек кілем 
төсетіпті. Хандар ханы хан Байындыр жылда бір рет той 
жасап, оғыз бектерін қонақ етеді екен. Және де той жасап, 
аттан айғыр, түйеден бура, қойдан қошқар сойдырыпты. 
Бір жерге ақ отау, бір жерге қызыл отау, бір жерге қара 
отау тіктіріпті. 
«Кімде-кімнің ұлы, қызы жоқ, қара отауға қонды-
рыңдар, қара киіз астына төсеңдер, қара қойдың етін 
алдына тартыңдар, жесе жесін, жемесе тұрсын да кетсін», – 
депті. «Ұлы барын ақ отауға, қызы барын қызыл отауға 
қондырыңдар, ұлы, қызы жоқты Аллах тағала қарғапты, біз 
дағы
қарғаймыз, мейлі білсін», – депті. 
Оғыз бектері бір-бірлеп келіп жинала бастады. 
Сөйтсе Дерсе хан деген бір бектің баласы жоқ-ты. 
Сөйлейді, көрелік, хан-ием, не сөйлейді: 
Салқын-салқын таң самалы ескенде,
Сақалды боз торғай сайрағанда,
Сақалы ұзын азаншы жар салғанда,
Бәдәуи аттар иесін көріп оқыранғанда, 
Қараңғы кетіп, жарық нұр шашылғанда,
Бауыры жасыл жоталы тауларды күн шалғанда,
Бек жігіттер дуылдасып кеңескенде, – 
ала таңмен бірге Дерсе хан орнынан тұрып, қырық жігітін 
жанына алып, Байындыр ханның сұхбатына келді. 
Байындыр ханның жігіттері Дерсеханды қарсы 
алады, ертіп апарып қара отауға қондырады, қара киізді 
астына төсейді, қара қойдың етінен алдына тартады. 
40
Күндік – күннен қалқалайтын шатыр.

65 
– Байындыр ханның бұйрығы осылай еді, хан-еке, – 
деседі. Дерсе хан айтты: 
– Байындыр хан менен не жамандық көрді, қылы-
шымнан жаулық көрді ме, қонақасымнан тарлық көрді ме? 
Менен төмен кісілерді ақ отауға, қызыл отауға қондырды, 
менің кінәм не болды екен, қара отауға қондыратындай,— 
дейді. 
– Хан-екем, бұл күн Байындыр ханнан бұйрық болды, 
«ұлы, қызы жоқты Тәңірі – тағала қарғапты, біз дағы 
қарғаймыз дегенді», – депті. 
Дерсе хан орнынан тұрып, айтыпты: 
– Тұрыңдар, жігіттерім, орындарыңнан бұл қара айып 
не мына менен-ді, не қатынымнан-ды, – дейді. 
Дерсе хан еліне келеді. Әйелін шақыртып сөйлейді, 
көрелік, хан-ием, не сөйлейді: 
Жыр 
Бері келгін басымның бағы, үйімнің тағы,
Үйден шықса кипаристей сұңғақ бойлым,
Тобығыңа шырмалған қара шаштым,
Толғаулы йір садақтай қиғаш қастым,
Қос бадам сыймайтұғын тар ауыздым,
Құз алмасындай құлпырған балбұл жүздім
Бал татыған қауындай бек ләззатым
Көрермісің нелер болды? 
Хан Байындыр орнынан тұрыпты, бір жерге ақ отау, 
бір жерге қызыл отау, бір жерге қара отау тіктіріпті. 
«Ұлдысын ақ отауға, қыздысын қызыл отауға, ұлы-қызы 
жоғын қара отауға қондырыңдар, қара киізді астына төсеп, 
қара қойдың етін алдына тартыңдар, жесе жесін, жемесе 
тұрсын да кетсін; кімнің ұлы, қызы жоқ, Тәңірі тағала оны 
қарғапты, біз дағы қарғаймыз», – депті. Келіп мені қарсы 

66 
алды, қара отауға қондырды, Қара киізді астыма төседі, 
қара қойдың етін алдыма тартты, «ұлы, қызы жоқты Тәңрі 
тағала қарғапты, біз дағы қарғаймыз, мейлі біл» деді. 
Сенен болды ма, менен болды ма? Тәңірі тағала бізге бір 
батпан ұл бермеуі неден-ді? – деді, сөйлейді: 

жүктеу/скачать 1,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: