Хрестоматия

78 
әңгіме, мифтік сюжеттегі шығарма. Онда Оғыз қағанның 
түркілерді біріктіру жолындағы
жорықтары баяндалады. 
Қазақ жеріндегі тарихи жер-су аттары кездеседі, ру-тайпа 
атауларының шығу төркіні, түркілердің діни наным-
сенімдерінен мағлұмат береді. Оғыз қағанның алты ұлынан 
тараған ұрпақтары туралы аңыз, жырдағы басқа да 
баяндалатын оқиғалар қазақ тіршілігіне, тарихына тікелей 
қатысты. 
Оғыз қағанның қай дәуірде өмір сүргендігі, Оғыз 
жорықтарының дәл қай тарихи оқиғаға байланыстылығы 
жөнінде әр түрлі пікірлер айтылады. Жыр шежіре- 
жазбаларда Қорқыт әңгімелерімен сабақтас жүреді. 
Жырдың ұйғыр, араб әріптерімен жазылған екі 
нұсқасы сақталған. Ұйғыр нұсқасы бойынша тексі және 
аудармасы Қ. Өмірәлиевтің «Оғыз қаған» эпосының тілі» 
атты кітабынан алынды (А., 1988).
«ОҒУЗ ҚАҒАН» ТУРАЛЫ АҢЫЗ 
(ҰЙҒЫРША ҚОЛЖАЗБАНЫҢ ТРАНСКРИПЦИЯСЫ
41
) 
1. 
I. Болсынғыл деб деділер. Ануң аңағусу
II. ошбу турур. Тақы мундан соң севінч 
III. таптылар. Кене күнлерден бір күн Ай қаған- 
IV. нуң көзү йарыб бодады, еркек оғул тоғурды. 
V. Ошул оғулнуң өңлүгі чырағы көк 
VI. ерді, агызы аташ қызыл ерді, көзлері ал, б сачлары,
қашлары 
VII. қара ерділер ерді. Йақшы напсікілерден 
VIII. көрүклүгрек ерді. Ошул оғул ана 
IX. сының көгүзүндүн оғузны ічіб мүндун 
41
Шербак А.М. Оғыз-наме, Мухаббат-наме. – М., 1959. – С. 22-42.

79 
2 
I. артығырақ ічмеді, йіг ет, аш, сүрме 
II. тіледі, тілі(ге) келе башлады. Қырық күндүн соң 
III. бедүкледі, йүрүді, ойнады. Адағы уд адағы дег, беллері 
IV. бөрі беллері дег, йағры кіш йағры дег, көгүзү 
V. адұғ көгүзү дег ерді. Беденінүң қамағы 
VI. түг түлүклүг ерді, йылқылар күтейе 
VII. турур ерді, атларға міне турур ерді, кік
VIII. ав авлайа турур ерді; күнлерден 
IX. соң, кечлерден соң й(і)гіт болды. Бу 
3. 
I. чақта бу йерде бір улуғ орман бар ерді,
II. Көб мүренлер, көб өгүзлер бар ерді. Бунда келген- 
III. лер кік көб көб, бунда учқанлар қуш көб көб ерді. 
IV. Ошул орман іч(і)інде бедүк бір қат бар 
V. ерді, йылқылардны, ел күнлерні йер ерді. Бедүк
VI. йаман бір кік ерді. Берке емг(е)к бірле
VІІ. ел күнні басуб ерді. Оғуз қаған бір еріз.
VІІІ. қағаз кіші ерді. Бу қатны авлам (а)қ тіледі. Күн- 
IX. лерде бір күн авға чықты, жыда бірле, 
4. 
I. йа_оқ бірле, тақы қылыч бірле қалқан
II. бірле атлады. Бір буғу алды. Шул буғуны тал- 
ІІІ. нуң чубуғы бірле (й)ығачқа бағлады, кетті.
IV. Андан соң ерте болды. Таң ерте чақ- 
V. та келді, көрді кім қат буғуны алуб 
VI. турур. Кене бір адуғ алды, алтунлуғ 
VII. белбағы бірле йығачқа бағлады, кетті.
VIII. Мундун соң ерте болды, таң ерте 
IX. чақта келді. Көрді кім қат адуғны алуб турур. 

80 
5. 
I. К(е)не ошу (й)ығачның түбі(і)нда турды. Қат 
II. келіб башы бірле Оғуз қалқанын урды. Оғуз
III. жыда бірле қатның башын урды, аны 
IV. өлтүрді. Қылыч бірле башын кесті, алды, кетті 
V. Кене келіб көрді кім бір шуңқар қатның ічегүсін
VI. й(е)мекте турур. Иа бірле, оқ бірле 
VII. шунқарны өлтүрді, башын кесті. Андан
VIII. соң деді кім шуңқарның аң(а)ғу – 
IX. сы ошбу турур. Буғу й(е)ді, адуғ й(е)ді. Жыдам 
6. 
I. Өлтүрді, темүр болса. Қатны шуң –
II. қар й(е)ді. Иа оқум өлтүрді, й(е)л болса деб деді, 
III. кетті. Тақы қатның ануғусу ошбу 
IV. турур. Кене күнлерде бір күн 
V. Оғуз қаған бір йерде теңріні жалбарғу- 
VI. да ерді Қараңғулуқ келді. Көктүн
VII. бір кек йаруқ түшті. Күндүн айа(н), 
VIII. айдан қуғулғулурақ 
IX. ерді. Оғуз қаған йүрүді, көрді кім 
7. 
I. ошбу йаруқнуң арасында бір қыз
II. бар еді. Иалғуз олтурур ерді. Иақшы көрүк- 
III. луғ бір қыз ерді. Ануң баш(ы)нда аташ- 
IV. луғ йаруқлуғ бір меңі бар ерді,
V. алтун қазуқ дег ерді. Ошул қыз андағ
VI. көрүклүг ерді кім күлсе, көк 
VII. теңрі күле турур: й(ы)ғласа көк теңрі 
VIII. й(ы)ғлайа турур. Оғуз қаған 
IX. аны көрдүкте өзі қалмады, кетті, севді, алды, ануң 

81 
8. 
I. бірле йатты, тілегүсін алды. Төл боғаз
II. болды. Күнлерден соң кечелерден соң
III. йаруды, үч еркек оғулны тоғурды. Бірінчі- 
IV. сіге Күн ат қойдылар, ікін- 
V. чісіге Ай ат қойдылар, үчүнчү- 
VI. сүге Иулдуз ат қойдылар. Кене бір күн
VII. Оғуз қаған авға кетті. Бір 
VIII. көл арас(ы)нда алындан бір (й)ығач
IX. көрді. Бу (й)ығачнуң қабучағында 
9. 
I. бір қыз бар ерді, йалғуз олтурур ерді.
II. Иақшы көрүклүг бір қыз ерді. Ануң
III. көзү көктүн көгрек ерді,
IV. ануң сачы мүрен усуғы дег, ануң
V. тіші үнжү дег ерді. Андағ көрүк- 
VI. лүг ерді кім йернің ел күні аны көрсе 
VII. ай ай, ах, ах өлебіз деб, сүттен 
VIII. қумуз бола турурлар. Оғуз қаған
IX. аны көрдүкте өзі кетті, йүрегіге аташ 
10. 
I. түшті, аны севді, алды, ануң бірге йатты, тілегү- 
II. сүн алды. Төл боғаз болды, күнлер- 
III. ден соң, кечелерден соң
IV. йаруды, үч еркек оғулны тоғурды, бірін- 
V. чісіге Көк ат қойдылар, ікін- 
VI. чісіге Тағ ат қойдылар, үчүнчү- 
VII. сүге Теңіз ат қойдылар. 
VIII. Андан соң Оғуз қаған бедүк
IX. топ берді, ел күнге жарлық 

82 
11. 
I. жарлаб кеңештілер, келділер. Қырық шіре, 
II. қырық бендең чаптурды, түрлүг ашлар, түр- 
III. лүг сүрмелер, чубуйанлар, қымызлар 
IV. аш(а)дылар ічтілер. Тойдан соң Оғуз
V. қаған беглерге, ел күнлерге 
VI. жарлық берді, тақы деді кім мен сенлер- 
VII. ге болдум қаған, алалың йа тақы
VIII. қалқан, тамға бізге болсун 
IX. буйан, көк бөрі болсунғыл уран; темур жыда- 
12. 
I. лар бол орман: ав йерде йүрүсүн қулан
II. тақы талуй, тақы мүрен: күн туғ болғыл көк
III. қурықан деб деді. Кене андан соң
IV. Оғуз қаған төрт сарыға жарлық
V. жумшады. Білдіргүлүк бітіді, елчілерге
VI. беріб йеберді. Ошбу білдүргүлүкте бітіл- 
VII. міш ерді кім мен уйғурның қағаны боламан 
VIII. кім йернің төрт булуңынуң қағаны
IX. болсам керек турур. Сенлерден баш чалунғу- 
13. 
I. луқ тілеб мен турур. Ошул кім менің ағыз- 
II. умға бақар турур болса, таратғу 
III. тартыб, дост тутарман, деб деді ошбу кім 
IV. ағызумға бақмас турур болса, чамат
V. чақыб, черіг чекіб душман тутарман. 
VI. Тағурақ басыб, астурыб, йоқ болсунғыл 
VII. деб қылурман, деб деді. К(е)не бу чақ- 
VIII. та оң жаңақта Алтун қаған 
IX. деген бір қаған бар ерді. Ошбу Алтун 

83 
14. 
I. қаған Оғуз қағанға елчі йумсаб
II. йеберді. Көб телім алтун күмуш тартыб, көб телім 
III. қыз йақут таш алыб, көб телім ерденілер
VI. йеберіб йумшаб Оғуз қағанға с(о) йурқаб 
V. берді, ағызыға бақынды. Иакшы бегү бірле
VI. достлуқ қылды, ануң бірле амырақ 
VII. болды. Чоң жаңақыда Урум деген 
VIII. бір қаған бар ерді. Ошбу қағаннуң 
IX. черігі көб көб, балықлары көб көб ерділер 
15. 
I. ерді. Ошул Урум қаған Оғуз қаған- 
II. нуң жарлығын сақламас ерді, қатағла- 
III. ғу бармас ерді. Муны сөз сөз- 
IV. ні тутмас мен турурман, деб жарлық- 
V. қа бақмады. Оғуз қаған чамат
VI. атуб анға атланғу тіледі. Черіг бірле
VII. атлаб туғларны тутуб кетті. Қырық 
VIII. күндүн соң Муз тағ деген 
IX. тағнуң адағыға келді. Қурықан- 
16. 
I. ны түшкірді, шүк болуб уйуб турды. Чаң ерте 
II. болдуқта Оғуз қағаннуң
III. қурықаныға күн дег бір 
IV. жаруқ кірді. Ол жаруқтун көк
V. түлүклүг кек жаллуғ бедүк
VI. бір еркек бөрі чықты. Ошул бөрі Оғуз
VII. қағанға сөз беріб турур ерді. 
VIII. Тақы деді кім ай ай Оғуз Урум
IX. үстіге сен атлар боласан 

84 
17. 
I. Ай ай Оғуз тапуғунларға мен 
II. йүрүр боламан деб деді. Кене 
III. андан соң Оғуз қаған 
IV. қурықанны түртүрді, кетті, көрді
V. Кім черігнің тапуғлары – 
VI. да көк түлүклүг, көк жаллуғ
VII. бедүк бір еркек бөрі йүрүгүде
VIII. турур. Ол бөрінің артларын қатағ- 
IX. лаб йүрүгүде турур ерділер ерді. Бір 
18. 
I. нече күнлерден соң көк
II. түлүклүг, көк жаллуғ бу бедүк
III. еркек бөрі туруб турды. Оғуз тақы черіг 
IV. бірле туруб турды. Мунда Ітіл мүрен деген
V. бір талай бар ерді. Ітіл мүреннүң қудуғ- 
VI. ыда бір қата тағ тапығыда
VII. урушғу тутулды. Оқ бірле, жыда
VIII. бірле, қылыч бірле уруштылар. Черіг- 
IX. лернің араларыда көб телім болды урушғу. 
19. 
I. Ел күнлерінің көңүллеріде
II. көб телім болды қайғу. Тутулунч, урушунч 
III. андағ йаман болды кім Ітіл мүрен- 
IV. нүң суғы қып қызыл сіп сіңгір дег 
V. болды. Оғуз қаған башты, Урум қаған
VI. қачты. Оғуз қаған Урум қаған
VII. нуң қағанлуғын алды, ел
VIII. күнін алды. Ордусыға көб 
20. 
I. барғу түшү болды. Урум қағаннуң
II. бір қарундашы бар ерді Урус бег деген

85 
III. ерді. Ол Урус бег оғулун тағ башы- 
IV. да Терең мүрен арасыда 
V. й(а)қшы берік балуққа йумшады. Тақы 
V. деді кім балуқны қатағлағу керек турур.
VII. Сен тақы урушғулардан соң балуқ- 
VIII. ны бенге сақлаб келгіл, деб деді. Оғуз 
IX. қаған ошул балуққа атлады. Урус 
21. 
I. бегнің оғулы анға көб алтун, 
II. күмүш йеберді. Тақы деді кім ай меннің
III. қағанум сен... Менге атам бу 
IV. балуқны беруб турур. Тақы деді кім балуқ- 
V. ны қадағлағу керек турур. Сен тақы 
VI. урушғулардан соң балуқны бенге 
VII. сақлаб келгіл деб деді. Атам чамат атуб ерсе
VIII. менүң тапум ерүрмү? Сенден 
IX. жарлуқ, байлуқ, біллүк білемен. 
22. 
I. Бізнің қут(ы) быз сеннің
II. хутуң болмуш, бізнің уруғы- 
III. быз сеннің (й)ығач(у)ңнуң 
IV. уруғы болмуш болуб турур. Теңрі сен- 
V. ге йер беріб буйурмуш болуб турур. Мен сенге 
VI. башумны, қутумны беремен. Бергү 
VII. беріб, достлуқтан чықмас тур(урман), 
VIII. деб деді. Оғуз қаған й(і)гітнің 
IX. Сөзүн й(а) қшы көрді, севінді, күлді, тақы 
23. 
I. айтты кім менге көб алтун йумшабсан, 
II. балуқны йақшы сақлабсан деб деді. Ануң 
III. үчүн анға Сақлаб ат қойды, достлуқ 

86 
IV. қылды. Кене черіг бірле Оғуз қаған 
V. Ітіл деген мүрен(ге кечті). Ітіл (деген)
VI. бөдүк бір (мүрен) турур. Оғуз қаған аны 
VII. көрді, тақы деді кім Ітілнің усуғыдан 
VIII. нечүк кечербіз деб деді. Черігде бір 
IX. й(а)қшы бег бар ерді. Ануң аты Улуғ Орду 
24. 
I. бег ерді. Узлуғ уқғулуқ бір ер ерді. 
II. Көрді кім (қудуғыда көб телім) таллар, көб телім 
III. йығачлар (бар ерді. Ошбу бег...) ошул йығачлар
IV. ........... кесті, йығачларда 
V. йатты, кечті. Оғуз қаған севінч атты күлдү- 
VI. Тақы айтты кім ай ай сен мунда бег 
VII. болуң, Қыпчақ деген сен бег болуң! 
VIII. деб деді. Тақы ілгерү кетті... Андан соң
IX. Оғуз қаған кене көк түлүклүг, 
25. 
I. көк жаллуғ еркек бөрі көрді. Ошбу көк
II. бөрі Оғуз қағанға айтты кім емді
III. черіг бірле мундун атла Оғуз.
IV. Атлаб ел күнлерні, беглерні келдүр- 
V. гіл, мен сенге башлаб йолны көргүрүр- 
VI. мен, деб деді. Таң ерте болдуқта 
VII. Оғуз қаған көрді кім еркек бөрі 
VIII. черігнің тапуқларыда йүрүгү- 
IX. де турур. С(е)н(і)нді, ілгерү кетті. Оғуз 
26. 
I. қаған бір чоқур тан айғыр атқа міне
II. турур еді. Ошул айғыр ат бек чоқ сев(е)йүр.
III. ерді. Жолда ошбу айғыр ат көзден йітү 
IV. қ(а) чты, кетті. Мунда улуғ бір тағ бар 

87 
V. ерді. Өше үстүнде тоң тақы муз 
VI. бар турур. Ануң башы соғуқтан ап ақ
VII. турур. Ануң үчүн ануң аты Муз тағ
VIII. турур. Оғуз қағанның аты Муз тар 
IX. ічіге қачыб кетті. Оғуз қаған мундан 
27. 
I. көб чақы емгек чекүб турды. Черігде
II. бір бедүк қағаз ер бег бар ерді, 
III. Чалаң буландан қуруқмас турур 
IV. ерді. Жүрүгүде соғурғуда оңа 
V. ер ерді. Ошул бег тағларға кірді, 
VI. йүрүдү. Тоқуз күндүн соң Оғуз
VII. қағанға айғыр атны келдүрді. Муз
VIII. тағларда көб соғуқ болубдан ол бег 
IX. қағардан сарунмыш ерді, ап ақ ерді. Оғуз 
28. 
I. қаған сев(і)нч бірле күлдү айтты кім
II. ай сен мунда беглерге болғыл башлығ,
III. (ме) м(е)ңлеб сенге ат болсун Қағарлығ, 
IV. деб деді. Көб ердені сойурқады, ілгерү кетті. 
V. Анда Оғуз қағаннуң черігіде узлуғ ышай бір
чебер кіші бар ерді. 
VI. Аның аты Бармақлуғ Жосун Білліг ерді. Бу 
чебер
VII. бір қанға чапты. Қанға үстүнде өлүг 
VIII. барғуны қойды, қанға башыда тіріг
IX. барғуны қойды: тарттылар, кеттілер. Нукерлер- 
32. 
I. нүң, ел күннүң қамағы муна көрділер, шаштылар. 
II. Қанғалар тақы чаптылар. Мунлар қанға йүрүмек- 

88 
III. те қанға қанға сөз бере турур 
IV. ерділер ерді. Ануң үчүн анларға 
V. қанға ат қойдылар. Оғуз қаған қанға- 
VI. ларны көрді, күлді. Тақы айтты кім қанға, қанға 
VII. бірле өлүгні тіріг йүрүгүрсүн. Қанға- 
VIII. луғ сенге ат болғулуғ қанға
IX. білгүрсүн деб деді, кетті. 
IV. Кене чашқарун қалмасун кім 
V. біллүг болсун кім Оғуз қағаннуң
VI. жаныда ақ сақаллуғ, муз сачлуғ 
VII. узун узлуғ бір қарт кіші турур бар ерді, 
VIII. уқғулуқ түзүн бір ер ерді, түшімел 
IX. ерді. Ануң аты Улуғ Түрүк ерді. Күн – 
36. 
I. лерде бір күн уйқуда бір алтун 
II. йа көрді, тақы үч күмүш оқ көрді. Бу алтун
III. йа күн тоқушыдан да күн батушы- 
IV. ғача те(к)кен ерді, тақы бу үч
V. күмүш оқ түн йаңғаққа кете 
VI. турур ерді. Уйқудун соң түште көр- 
VII. генін Оғуз қағанға білдүрді. 
VIII. Тақы деді кім ай қағанум сенге 
IX. жаш(а)ғу болс(ун)ғыл узу(н). (Ай қаған) ум сенге 
37. 
I. Төр(ү)лүк болс(ун)ғыл түзүн, (бенге көк)
II. теңрі берді түшүмде, келдүрсүн. Талай 
III. турур йерні уруғуңға бердүрсүн,
IV. деб деді. Оғуз қаған Улуғ Түрүк – 
V. нүң сөзүн й(а)қшы көрді, өгүдүн 
VI. тіледі. Өгүдүге көре қылды. Андан 
VII. соң ерте болубда ақаларны іні- 
VIII. лерні чарлаб келдүрді тақы айтты кім ай менің

89 
IX. көңүлүм авны тілеб турур. Қары болғумдан 
38. 
I. менің қағазлуғум йоқ тутур. Күн,
II. Ай, Иулдуз таң сарыға сенлер баруң. 
III. Көк, Тағ, Теңіз түн сарыға сен- 
IV. лер баруң деб деді. Андан соң үчегү- 
V. сү таң сарыға бардылар, тақы үчегү- 
VI. сү түн сарыға бардылар. Күн, Ай, 
VII. Иулдуз көб кіклер, көб қушлар авлағу- 
VIII. ларыдан соң жолда бір алтун йаны 
IX. чаптылар, алды(лар), атасы (ға берділер). 
39. 
I. (Оғуз қаған севінді, күлді, тақы аны) 
II. үч бузғулуқ қылды, тақы (айтты) кім ай ақа- 
III. лар йа болсун сенлернүң, йа дег 
IV. оқларны көккече атуң деб 
V. деді. Кене андан сон Көк, Тағ, 
VI. Теңіз көб кіклер, көб кушлар авлағу- 
VII. ларыдан соң жолда үч күмүш оқ- 
VIII. (ны) чаптылар, алдылар, атасыға берділер.
IX. Оғуз қаған севінді, күлді, тақы оқ 
40. 
I. ларны үчүге үлештүрді, тақы айтты
II. (к)ім ай інілер оқлар болсун сенлер- 
III. нуң Иа атты оқны. Оқлар дег 
IV. сенлер болуң деб деді. Кен(е) андан 
V. соң Оғуз қаған улуғ қурылтай
VI. чақырды, нүкерлерін, ел күнлерін 
VII. чарлаб чақырды. Келіб кеңешіб 
VIII. олтурды (л) ар Оғуз қаған бедүк орду (да)... 
IX. ......... (оң йағыда) 

90 
41. 
I. (қырық қулач йығачны тіктүрді. Ануң) 
II. башыда бір алтун (тағуқ қойды, адағы) 
III. да бір ақ қойун бағлады. (Чо) ң 
IV. йағыда қырық қулач й (ы) ғачны тіктүр- 
V. ді. Аның башыда бір күмүш тағуқ қойды,
VI. адағыда бір қара қойунны бағлады. 
VII. (Оң) йақта бузуқлар олтурды.
VIII. чоң йақта үчоқлар олтурды. 
IX. Қырық күн, қырық кече аш (а) дылар, 
42. 
I. і (ч) тілер, севінч таптылар. Андан соң Оғуз қаған 
II. (оғ) уларыға йуртын үл (е) штүрүб берді. Тақы деді кім 
III. ай, (оғ) уллар көб мен аштум, урушғулар көб мен
көрдүм, 
IV. жыда біле көб оқ аттум, айғыр б (і) рле көб йүрү 
V. дүм, душманларны й(ы)ғлағурдум, достларумны мен 
VI. күлдүрдүм, көк теңріге мен өтедүм,
VII. сізлерге беремен, йуртум, деб деді... 
VIII. ................... 
IX. ..................... 
«ОҒУЗ ҚАҒАН» 

жүктеу/скачать 1,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: