Павлодар облысының аумағын дамытудың 2016-2020 жылдарға арналған бағдарламасы Мазмұны
жүктеу/скачать 2,33 Mb.
|
| Ана өлім-жітімінің көрсеткіші. 2012-2014 жылдар кезеңінде 2 оқиға тір-келді, 2015 жылы ана өлім-жітімінің бір оқиғасы тіркелді. 2012 жылы көрсет-кіш 100 мың тірі туылғандарға шаққанда 15,5 құрады, 2013 жылы – 15,4,
2014 жылы – 15,5, 2015 жылғы 9 ай ішінде – 10,4. 2012-2015 жылдар кезеңі ішінде ана өлім-жітімінің оқиғасы облыстың 6 ауданында тіркелмеді. Ақсу қаласында (2012 жыл), Ақтоғай ауданында (2012 жыл), Павлодар қаласында (2014 жыл), Баянауыл ауданында (2015 жыл) ана өлім-жітімінің бір оқиғасы тіркелді, Павлодар ауданында 2013-2014 жылдар ішінде 3 оқиға болды. Республика бойынша ана өлім-жітімінің көрсеткіші: 2012 жылы – 13,5, 2013 жылы – 13,1, 2014 жылы – 11,7, 2015 жылғы 6 ай ішінде – 12,4. Сәби өлім-жітімінің көрсеткіші. Соңғы 3 жыл ішінде сәби өлім-жітімі-нің көрсеткішін 9,8%-ға төмендетуге қол жеткізілді. 2012 жылы сәби өлім-жіті-мінің деңгейі 9,25 құрады, 2013 жылы осы көрсеткіш – 1 000 тірі туылғандарға шаққанда 8,74, 2014 жылы – 8,34. 2015 жылғы 9 ай ішінде осы көрсеткіш 1 000 тірі туылғандарға шаққанда 6,5 құрады, бұл 2014 жылғы ұқсас кезеңнен 27%-ға төмен (8,9). Сәби өлім-жітімі деңгейінің өсуі Павлодар, Ақсу қалаларында және Павлодар ауданында байқалады. Себептер арасында біршама үлесті перинаталдық кезеңде туындаған жағ-дайлар құрайды, екінші орында – дамудың туа біткен кемшіліктері және үшінші орында - жазатайым жағдайлар мен уланулар. Облыста әлеуметтік маңызды аурулар бойынша жағдай өзекті болып қа-луда. Өлім-жітім себептерінің құрылымында жүрек-қан тамырлары жүйесімен сырқаттану – бірінші орында, екінші орында – онкологиялық сырқаттанулар, үшінші орында – жазатайым оқиғалардан, жарақаттар мен уланулардан болған өлім-жітім. Облыста соңғы 3 жыл ішінде (2012-2014 жылдар) онкологиялық аурулар-мен жоғары сырқаттанушылық сақталады. Онкологиялық сырқаттану себеп-терінің бірі халықтың қартаюы болып табылады, 2012-2015 жылдар ішінде 60 жастан жоғары адамдардың саны 5%-ға ұлғайды, бұл жас онкопатологияның дамуы үшін аса осал болып табылады. Облыста онкологиялық сырқаттану көрсеткіші республикалық көрсет-кіштен 1,5 есе жоғары. Қала халқы ауыл халқынан 1,5 есе жиі ауырады (қала халқы облыс халқының 65,1% құрайды). Әйелдер ерлерге қарағанда 1,2 есе жиі ауырады. Соңғы 3 жыл ішінде облыс онкологиялық сырқаттанулар және онколо-гиялық сырқаттанулардан болатын өлім-жітім деңгейі бойынша республика өңірлерінің бірінші үштігіне кіреді. Қатерлі ісік өскіндерінен болған өлім-жітім бойынша индикаторға қол жеткізбеу себептері мыналар: 2012 жылға дейін сыр-қаттанудың орташа жылдық өсімі 3% құрады, бұл 2016 жылға дейін көрсет-кішті болжамдау кезінде ескерілді. 2012 жылы Павлодар облысында көптеген он жылдың ішінде алғаш рет сырқаттану деңгейінің 14%-ға күрт көтерілуі болды, бұл сәйкесінше қатерлі ісік өскіндерінен болатын өлім-жітім деңгейінің артуына әсер етті. 2012 жыл ішінде қатерлі ісік өскіндерінен болған өлім-жітім көрсеткіші 158,02 құрады, 2013 жылы – 145,29, 2014 жылы – 142,65. 2012 жылдан бастап 2014 жыл аралығында өлім-жітімнің 9,7%-ға төмендеуіне қол жеткізілді. 2015 жылғы 9 ай ішінде қатерлі ісік өскіндерінен болған өлім-жітім көрсеткіші 100 мың тұрғанға шаққанда 143,4 құрады, бұл 2014 жылғы ұқсас кезең ішіндегі көрсеткіштен 2,4%-ға төмен. 2012-2014 жылдар ішінде республика бойынша қатерлі ісік өскіндерінен болған өлім-жітім көрсеткіші 12,1%-ға төмендеді және 2012 жылы – 100 мың тұрғынға шаққанда 103,98 құрады, 2013 жылы – 99,49, 2014 жылы – 91,36. 2012 жылы 15-49 жас тобындағы АИТВ-инфекциясының таралуы 0,453% құрады, 2013 жылы – 0,335%, 2014 жылы осы көрсеткіш 0,346% құрады, 2015 жылғы 9 ай ішінде – 0,365%. 15-49 жас тобындағы АИТВ-инфекциясы таралуының жоғары көрсеткіші Павлодар қаласында (0,61%), Ақсу қаласында (0,46%), Павлодар ауданында (0,12%), Лебяжі ауданында (0,09%) байқалуда. Осы жас тобындағы АИТВ-инфекциясы таралуының ең төмен көрсеткіші Ақтоғай (0,02%), Баянауыл, Май, Успен (0,01%-дан) аудандарында байқалуда. Бағдарламалар бойынша жүргізілген алдын алу іс-шараларының арқасын-да облыста АИТВ-инфекциясының жағдайы тұрақтанды және эпидемияның шоғырлану сатысында. «Залалды төмендету» бағдарламасы бойынша іс-шара-ларды одан әрі жүргізу жағдайында Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақ-стан» мемлекеттік бағдарламасының нысаналы индикаторына қол жеткізілетін болады. SWOT – талдау. Күшті жақтары: медициналық ұйымдардың дамыған желісі; қалалық медициналық ұйымдардың дәрігерлік кадрлармен толықталуы; орта буын медицина персоналымен қамтамасыз етілгендік көрсеткішін арттыру; көліктік медицинаны және телемедицинаны дамыту; сәби өлім-жітімін 9,8%-ға төмендету, 2012 жылғы 1 000 тірі туылғандар-ға шаққанда 9,25-тен 2014 жылғы 8,34 дейін; қатерлі ісік өскіндерінен болатын өлім-жітімді 9,7%-ға төмендету, 2012 жылы 158,02-ден 2014 жылы 142,65 дейін. Осал жақтары: салауатты өмір салтын насихаттауды жеткіліксіз қаржыландыру; салауатты өмір салтын насихаттау бойынша ведомствоаралық өзара іс-қимыл жеткіліксіз деңгейде; азаматтардың өз денсаулығы үшін төмен тілектес жауапкершілігі; әйелдердің репродуктивтік денсаулығының төмен индексі; онкологиялық сырқаттанудың 2012 жылғы 301,5-тен 2014 жылғы 303,6 дейін өсуі; ауылдық медицина ұйымдарында – дәрігерлік кадрлардың тапшылығы; медициналық ұйымдардың 390 ғимаратынан 118-ін жалға берілетін ғима-раттарда орналастыру (30%). Мүмкіндіктер: денсаулық сақтау объектілері құрылысын қаржыландыруды ұлғайту; медициналық құрал-жабдық сатып алумен, денсаулық сақтау объектіле-ріне күрделі жөндеу жүргізуге байланысты шығындарды қаржыландыру тетігін әзірлеу; жас мамандарды өңірлерге, жекелей алғанда ауылдық елді мекендерге тарту бойынша шаралар жүйесін әзірлеу. Қатерлер: саланы жеткіліксіз қаржыландыру медициналық жабдықты сатып алуға, денсаулық сақтау объектілерін салуға шығыстарды жаппайды, бұл халыққа медициналық қызмет көрсету қол жетімділігін және сапасын төмендетеді; ауылда мамандар тапшылығы. Осылайша, мыналар облыс денсаулық сақтаудың негізгі проблемалары болып қалады: кадр мәселелері, халық сырқаттануының жоғары деңгейі, әлеу-меттік маңызды аурулармен сырқаттануды қоса алғанда – онкологиялық мен туберкулез, денсаулықты қорғау мәселелеріне ведомствоаралық өзара іс-қимылдың аз тиімділігі, халық тарапынан өз денсаулығына жеткіліксіз жауап-кершілік. Емдеу-алдын алу ұйымдарының, әсіресе ауылдық бөлігінің материалдық-техникалық базасы әлі жеткіліксіз болып қалады. 2.1.2.3 Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау 2015 жылғы 1 шілдеге тұрақты халық саны 757,1 мың адамды құрады. 2014 жылғы 1 шілдемен салыстырғанда ол 3,0 мың адамға ұлғайды. 2014 жылы облыстың экономикалық белсенді халық саны 441,3 мың адамды немесе халықтың жалпы санынан 58,4%-ды құрады (республика бойын-ша көрсеткіш мәні – 51,7%). 2012 жылмен салыстырғанда экономикалық бел-сенді халық саны 0,5%-ға ұлғайды. 2014 жылы облыста экономикалық белсенді халықтың деңгейі – 74,0%, бұл республика бойынша көрсеткіштен 3,3% пайыздық тармаққа жоғары (70,7%). 2014 жылы Орталық-Шығыс макроөңір өңірлерінің бөлінісінде көші-қонның өңіраралық сальдосы теріс мәнмен сипатталады. Ең көп теріс сальдо (8 068 адам) Шығыс Қазақстан облысында тіркелді. Қарағанды облысында осы көрсеткіш төмен (2 862) және ең аз – Павлодар облысында (2 631 адам). Өңіраралық көші-қон ЖӨӨ-ге, халықтың табыс деңгейіне және басқа экономикалық факторларға тәуелді. 2014 жылы Павлодар облысы халықтың жан басына шаққандағы ЖӨӨ деңгейі бойынша 6 орынды алады, Қарағанды облысы – 8, Шығыс Қазақстан облысы – 12. Облыста ең көп кетумен (Шығыс Қазақстан облысы) атаулы ақшалай кірістердің көрсеткіші ең төмен болып табылады – 56,0 мың теңге, Қарағанды, Павлодар облыстарында – сәйкесінше 67,5 және 66,8 мың теңге. Дамыған әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымы бар тірек елді ме-кендерде облыс ауыл халқының шамамен 10%-ы шоғырланған. Экономика салалары бойынша жұмыспен қамтылған халықтың құрылы-мында ең көп үлес салмақ қызмет көрсету саласына тиесілі (соның ішінде бюджеттік сала: мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық сақтау) – 48,3%, өнеркәсіп және құрылыс – 29,7%. Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамту 22,0% құрады. Облыста ресми жұмыспен қамтылған халықтың арасында өзін-өзі жұмыспен қамтыған қызметкерлердің үлесіне 21,2% тиесілі (ел бойынша – 29,5%) және олар негізінен, ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған. 2012-2014 жылдар кезеңі ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың саны 90,7 мың адамнан 88,9 мың адамға дейін немесе 2,0%-ға төмендеді. 2012-2014 жылдар кезеңі ішінде жұмыссыздар саны 21,7 мың адамнан 21,0 мың адамға немесе 3,4%-ға қысқарды. Павлодар облысы еңбек нарығының негізгі индикаторлары
Соңғы жылдары облыстағы әлеуметттік-экономикалық ахуал тұрақты болып қалуда, мемлекеттік және салалық бағдарламалар шеңберінде жобалар-ды іске асыру есебінен жұмыс орындары мен бос орындардың саны өсуде, білікті жұмыс күшіне сұраныс ұлғаюда, бұл еңбек нарығындағы жағдайға оң ықпал етеді. Жұмысқа орналастыру бойынша негізгі көрсеткіштер
2014 жылы жұмысқа орналастыру мәселесі бойынша жүгінгендер саны 14065 адамды құрады, бұл 2012 жылмен салыстырғанда 7,9%-ға аз (15 268). Оның ішінен 7 361 адам (52,3%) жұмысқа орналастырылды, 2012 жылы – 55,5%, 2015 жылғы 9 ай ішінде – 76,3%. 2014 жыл ішінде жұмысқа орналас-тыру мәселесі бойынша жүгінген адамдардың санынан жұмысқа орналасқандар үлесінің көрсеткіші облыстың 6 ауданында орташа облыстық көрсеткіштен жоғары (соның ішінде Качиры ауданы – 74,0%, Лебяжі ауданы – 71,7%, Ақто-ғай ауданы – 67,9%, Железин ауданы – 61,7%, Шарбақты ауданы – 56,2%, Пав-лодар ауданы – 53,8%). Республика бойынша осы көрсеткіш 57,4% құрайды. «ЖҚ2020ЖК» шеңберінде жұмыспен қамтудың белсенді шараларын жә-не өңірлік бағдарламаларды іске асыру 2014 жылы халықтың нысаналы тобы-нан 3 611 адамды тұрақты жұмысқа орналастыруды қамтамасыз етуге мүмкін-дік берді (25,1%), бұл 2012 жылғы көрсеткіштен 1,1 пайыздық тармаққа көп (3 509 адам). 2014 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесу үшін жүгінген еңбекке қабі-летті жастағы жұмысқа орналастырылған мүгедектердің саны 310 адамды құра-ды, бұл 2012 жылғы көрсеткіштен 86,7%-ға жоғары. 2014 жылға Павлодар облысына шетел жұмыс күшін тартуға 3 774 бірлік квота бөлінді, соның ішінде 3 206-сы басымды жобаларды іске асыру үшін: «Бозшакөл ТКБК салу», «Екібастұз ГРЭС-2 қайта жаңарту». Қызметкерлердің тізімдік санының жалпы құрамындағы тартылған шетел қызметкерлері үлесінің ұлғаюы индустриялық-инновациялық даму жобаларын, соның ішінде «Павло-дар» АЭА аумағында іске асырумен байланысты. Тартылатын шетел жұмыс күшінің құрамындағы білікті мамандардың үлесі (басшылар мен мамандар) 2012 жылмен салыстырғанда 16,1 пайыздық тармаққа ұлғайды және 41,2% құрады.
Облыста халықтың әл-ауқатын арттыру бойынша мақсатты жұмыс жүр-гізілді. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек алушылар саны 2012 жылмен салыстырғанда 42,8%-ға азайды және 2014 жылы 1076 адамды құрады. Нәтижесінде 2012 жылдан бастап 2014 жыл аралығында ең төменгі күн-көріс мөлшерінен төмен кірісі бар халықтың үлесі 1,4 пайыздық тармаққа төмендеді және 1,5%-ды құрады. 2015 жылдың екінші тоқсанында ең төменгі күнкөріс мөлшерінен төмен кірісі бар халықтың үлесі 1,7% құрады, бұл республикалық көрсеткіштен 1,0 пайыздық тармаққа төмен (республикалық көрсеткіш – 2,7%). 2014 жылдың қорытындысы бойынша ең төменгі күнкөріс мөлшерінен төмен тұратын халықтың жалпы санындағы атаулы әлеуметтік көмек алушылар үлесі 9,5% құрады, 2012 жылмен салыстырғанда осы көрсеткіш 0,8 пайыздық тармаққа ұлғайды. 2015 жылғы есептік кезең ішінде Павлодар облысы бойынша ең төменгі күнкөріс мөлшерінен төмен тұратын халықтың жалпы санындағы атаулы әлеу-меттік көмек алушылардың үлесі 5,1% құрады, бұл республикалық көрсет-кіштен 2,2 пайыздық тармаққа төмен (республикалық көрсеткіш – 7,3%). 2014 жылы атаулы әлеуметтік көмек алушылар қатарынан еңбекке қабі-летті адамдардың үлесі 2012 жылмен салыстырғанда 3,9 пайыздық тармаққа азайды және 33,4% құрады. 2015 жылғы 9 ай ішінде атаулы әлеуметтік көмек алушылардың қатарынан еңбекке қабілетті адамдардың үлесі 30,8%-ды құрады, бұл республикалық көрсеткіштен 1,2 пайыздық тармаққа жоғары (Қазақстан Республикасы бойынша – 29,6%). Облыстың өңірлері арасында еңбекке қабілетті атаулы әлеуметтік көмек алушылардың ең жоғары пайызы Екібастұз қаласында – 35,2% (50 адам), ең тө-мен көрсеткіш Успен ауданында – 18,2% (4 адам). Облыстың 4 ауданында мем-лекеттік атаулы әлеуметтік көмек алушылар жоқ (Ақтоғай, Железин, Ертіс, Качиры аудандары). Арнайы әлеуметтік қызмет көрсету көрсеткішінің серпіні
2014 жыл ішінде арнайы әлеуметтік қызмет көрсетумен қамтылған адам-дардың үлес салмағы (алуға мұқтаж адамдардың жалпы санындағы) 96,6% құ-рады және 2012 жылмен салыстырғанда 10,9 пайыздық тармаққа ұлғайды, 2015 жылғы 9 ай ішінде – 96,1%. Өз-өзіне қызмет көрсетуге қабілетсіздігінің және үйсіздігінің, мүгедек-тігінің болуы себепті күрделі өмір жағдайындағы барлығы 5,4 мыңнан аса адам арнайы әлеуметтік қызмет алушылар болып табылады. 2011 жылғы сәуірден бастап мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберін-де үйде күтім жасау және күндізгі келу (жартылай стационар) жағдайларында арнайы әлеуметтік қызметтер көрсетіледі. Қызмет көрсету нарығына қатысуға үкіметтік емес сектор тартылды. Бүгінде мұндай қызметтерді 669 азаматқа 3 қалада және 8 ауданда 13 үкіметтік емес ұйымдармен (бұдан әрі – ҮЕҰ) көрсетеді. 2014 жылы ҮЕҰ мұқтаж адамдардың 10,3%-на қызмет көрсетті, 2015 жылғы 9 ай ішінде – 12,2%. SWOT – талдау. Күшті жақтары: өнеркәсіп, инфрақұрылым, ТҮКШ салаларында тұрақты және уақытша жұмыс орындарын құрумен жобаларды іске асыру; Облыс халқын жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің 2015-2017 жылдарға арналған кешенді жоспары және Облыстың 2016-2018 жылдарға арналған жұ-мыспен қамту картасы шеңберінде облыс кәсіпорындарымен жұмысқа орналас-тыру мәселелері бойынша ынтымақтастық; мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек алушылар санының жыл сайынғы төмендеуі. Атаулы әлеуметтік көмек алушылардың қатарынан еңбекке қабілет-ті азаматтар үлес салмағының төмендеуі; ҮЕҰ-ны тарту арқылы бәскелестікті дамыту және арнайы әлеуметтік қызмет көрсету санын арттыру; қызмет көрсету нысанын және орнын таңдауға құқықты іске асыру, тұратын орны бойынша күндізгі келу желісін дамытуға байланысты қамқор-лыққа алынатын адамның әлеуметтену деңгейін арттыру. Осал жақтары: еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы балансының келіспеуі; атаулы әлеуметтік көмек алушылар қатарындағы бала күтімімен айна-лысатын аналардың жоғары үлес салмағы 14,5% (156 адам); атаулы әлеуметтік көмек алушылардың төмен білім деңгейі; ҮЕҰ-ның психоневрологиялық ауытқуы бар адамдарға қызмет көрсетуі туралы халықтың нашар хабардар етілуі; ауылда мүгедектердің күндізгі келу бөлімшелерін дамыту үшін үй-жайлардың болмауы, әлеуметтік сала қызметкерлері жалақысының төмен деңгейі; медициналық-әлеуметтік мекемелердің жоғары медициналық білімі бар кадрлармен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі. Мүмкіндіктер: тұрақты, уақытша, әлеуметтік жұмыс орындарына жұмысқа орналастыру, жастар тәжірибесін, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, өздігінен жұмыспен қамтылған азаматтар, кәсіпкерлік бастаманы қолдау; жұмыс орындарының белгіленген квотасы шегінде шетел жұмыс күшін тарту, соның ішінде басымды жобаларды іске асыру үшін; облыстың пилоттық өңірлерінде еңбекке қабілетті атаулы әлеуметтік кө-мек алушылар санатынан негізді ақшалай көмек алушыларды ұлғайту; еңбекке қабілетті атаулы әлеуметтік көмек алушыларды жұмыспен қам-туға жәрдемдесудің белсенді шараларына тарту, медициналық-әлеуметтік мекемелер қызметкерлерінің жалақысын ұлғай-ту; мемлекеттік сатып алу нормаларын қолданусыз ҮЕҰ-ны қаржыландыру тетігін әзірлеу және қызмет көрсету мерзімдерін 3 жылға дейін ұлғайту; мүмкіндігі шектеулі адамдарды қоғамға кіріктіру және әлеуметтендіру, олардың тұрмыс-тіршілік жағдайларын жақсарту. Қатерлер: экономикалық дағдарыстың кері әсер етуі салдарынан жұмыссыздық дең-гейінің өсуі; еңбекке қабілетті жастағы халықтың көші-қон келуінің күшеюі; мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек алушылар қатарынан аз қамтылған азаматтардың күрделі өмір сүру жағдайынан шығуын дербес шешуді қаламауы (арқа сүйеушілік); психоневрологиялық ауытқуы бар мүгедектерді стационарлық медицина-лық-әлеуметтік мекемеге жатқызуға мұқтаждардың өсуі (психоневрологиялық медициналық-әлеуметтік мекемелерге жоғары кезектілік). Қол жеткізілген оң өзгерістерге қарамастан, облыс халқын әлеуметтік қорғау жүйесінде мынадай негізгі проблемалар қалуда: халықтың нысаналы топтарының жекелеген санаттарын жұмыспен қам-тумен қамтамасыз етудің күрделілігі (әйелдер, мүгедектер, бас бостандығынан айыру орындарынан босағандар және зейнеткерлік алдындағы жастағы адамдар); жалғыз басты және жалғыз тұратын еңбекке қабілетті емес азаматтар санының ұлғаюы, психоневрологиялық ауытқуы бар адамдар санының ұлғаюы (психо-неврологиялық медициналық-әлеуметтік мекемелерге жоғары кезектілік), медициналық-әлеуметтік мекемелердің жоғары медициналық білімі бар кадрлармен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі. Еңбек. Индустриялық дамыған өңірдің аумағында зиянды, қауіпті және ауыр еңбек жағдайлары бар кәсіпорындардың көбі шоғырланған, осыған байла-нысты, еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғалардан зардап шеккендер саны жоғары. Жарақаттану көрсеткіштерінің серпіні
Соңғы жылдары жарақаттану көрсеткіштерін азайту бойынша оң серпін байқалуда: 2014 жылы жазатайым оқиғалардың саны 2012 жылға қарағанда 13,1%-ға төмендеді, ұқсас кезең ішінде зардап шеккендер саны 11,5%-ға төмен-деді. Өндірісте жазатайым оқиғалардың негізгі себептері мыналар болып табы-лады: жұмыс өндірісін қанағаттанарлықсыз ұйымдастыру, зардап шегушінің өрескел абайсыздығы, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау ережелерін бұзу-шылық. Бұл жұмыс берушілердің еңбек қауіпсіздігі мен қорғау бойынша іс-шараларды қаржыландыруды үнемдеуіне негізделген, қарамағындағы персо-налдың қауіпсіз жұмыс өндірісіне тиісті бақылаудың болмауы. Сонымен бірге зардап шегушілердің өзі еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша белгі-ленген талаптар мен шарттарды өрескел бұзады. жүктеу/скачать 2,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|