ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геоморфология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары
жүктеу/скачать 2,83 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Рельеф
Рельеф және тау жыныстар. Геологиялык, процестср нәтижесінде калыптасып, жеке-дара денелер түріндегі жер кқыртысының кұрам-бөлшектері болып табылатын, нақтылы құрам және құрылыс ерекшеліктерімен силатталатын табиғи минералдық агрегаттарды тау жыныстары деп агайды. Тау жыныстары өздерінің жаралу (қалыптасу) тегіне орай ірі үііі топка-шөгінді, магмалык және өзгерген метаморфтық жыныстарға бөлінеді. Әрбір тау жыныстары өздерінің сыртқы күштердің ықпалына карсылық көрсету кабілеті тұрғысынан гүрліше болын келеді. Әдетте тау жыныстары өздерінің төзімділік дәрежесіне қарай өте төзімді, төзімді, бейімделген және азырақ бейімделген жыныстарға бөлінеді. Тау жыныстарыныңтөзімділік к.асисті дегеніміз олардың үгілу, мүжілу процесіне беріктігі, ал бейімлелу - ағынды сулардың, желдің және баска экзогендік күштердің ықпалына бейім болуы. Тау жыныстарының әр генетикалык топтары сыртқы күштердің әсеріне түрліше бейімделеді. Мыеалы, шөгінді тау жыныстары (лесс, қүмдар, малтатастар) үгілу процесі әсеріне төзімді, бірақта олардың көбісі ағынды сулармен, желдердің бұзу, кирату әрекетіне бейімделінген. Ал магмалық және мстаморфтық ж ы н ы с rap, к е р і с і н і іл е, а ғ ы. н д ы с у л а р д ы ң ш а ю ы н а аса бейімделмейді, ал үгілу нроцестерінің әсерінен тез бүзылады. Мүның себебі магмалық және метаморфтық жыныстар жердің терен, қойнауында белгілі термодинамикалық және химиялық элементтердің катынасуы жағдайында түзілген. Жердің бетіне шыққаннан кейін бүлар басқа жағдайға тап болады да, түрлі процестердің әсерінен (тотығу, гидратация, еру, гидролиз) бүзыла бастайды. Дсмек, жыныстардың бүзылу каркыны, олардыц физикалык-химиялық касиеттерімен қатар, нақты физикалық -географиялык. жағдайларымен анықталады, өйткені әрбір табиғи аймактын. тек өзіне ғана тән үгілу ерекшеліктері бар. Кристаллы тау жыныстарына қараганда мономинералды, майда түйіршікті тығыз орналасқан массивты ақшылдау тау жыныстары физикалык. үгілуге төзімді келеді. Сондай-ақ, полиминералды гранит - мономинералды кварцитке қарағанда, тез бүзылады. Ал, гнейс минералдык күрамы жағынан гранитке ұксас болса да жіңішкеталшықты, жолакты текстуралы, яғни әр түрлі минералдардын, алма-кезек ауысуымсм сипаггалі анлыктап үгілу әсеріне мүлдем пкемді болады. Исгізгі жэне ультранегізгі м а гм ал ы к. ж ы н ы стар, о рта жә н е к.ы шқыл ж ы и ы ста р м с н салыстырғанда тез үгіледі. Физикалык. үгілу каркындылығына тау жыныстарыпың жылу сыйымдылық (теплоемкость) пен жылуөткізгіштік (теплопроводность) касиеттсрі елеулі әсер етеді: жылу сыйымдылык. төмен болған сайын көрші жыныстар учаскелерінің кызу мен салқындау кезендегі температураның айырмашылығы едәуір болғандықтан, олардың тез бүзылуыпа әкеп соктырады. Тау жыныстарының суөткізгіштік касиеттері ле айтарлықтай морфологиялық роль атқарады. Әдеттс суөткізгіиі жыныстар жаңбыр және ерігсн судардың жер астына сінуіне қолайлы жағдай жасайды. Соның нәтижесінде су өткізііш жыныстар кеіі тараған аймақтарда эрозиялық пішімдер сирек дамыған, Керісінше, су өтпейтін катты жыныстардан құралған аймактарда, жер бетіндегі ағыстар жиі болып, эрозиялык пішіндердің көптеп дамуына жағдай жасайды. Тау жыныстарының су өткізгіштік касиеті олардың құрамына, накты айтканда катаю дәрежесіне (құмдар, малтатастар), кеуектілігіне (әктас, үлутастар, әр түрлі туфтар, пемза), иемесе жарықшақтылығына (әктас, доломит жыныстармен) байланысты. Айта кету керек, тау жыныстарынын. жарықшактық касиеті рельеф пішіндерінің құрылуы мен дамуына ерекше жағдай жасайды, көбінесе гидрографиялық торлардын. жазык беттегі келбетін калыптастыруға едәуір әсер етеді. Тау жыныстарының ерігіштік қасиетінің де зор морфологиялық мағынасы бар. Жеңіл немесе салыстырмалы жеңіл еритіп жыныстар катарына ас түзы, гипс, әктастар, доломиттер жатады. Бұл жыныстардың, кең таралған жерлерінде карст процестсрмен байланысты ерекше карстык. рельеф пішіндсрі түзіледі. Тау жыныстарының тағы бір касиеті - шөгу құбылысы, яғни топырактың ылғалдануынан нығыздалып, көлемі едәуір ксміп, соның нәтижесінде жер бетінің кейбір үлескілері төмен опырылып түсіп, көптеген шүңқыр пішіндерді қүрайды. Шөгу процссі кеуек топырактарда - лессте жэне лесс тэрізді жыныстарда байкалады. Ылғалдығы аз калыпгы жағдайда бүл жыныстардың механикалык беріктігі айтарлықтай. Ал, ылғалданганда олардың беріктігі кеміп, шөге бастайды. Сондыктан лесстың үстіне салынған ғимараттар мен күрылыстар лесстің ыліандануы салдарынан лезде отырып, тіпті мүлдем шөгіп кетуі мүмкін. Бүл ғимараттардың кирауына әкеліп соктырады. Сонымен тау жыныстарынын. физикалык және химиялык касиеттерінін. жиынтығы мынадай зандылыкты қамтамасыз етеді: түрақты тау жыныстары жер бетіыде оң пішіндерді құрайды, төзімсіздер - теріс пішіндермен бейнеленеді. Тағы да айта кететін бір жай, тау жыныстарының салыстырмалы тұрақтылық касиеті олардың химиялык. және минералдык құрамына ғана байланысты емес, олар көп жағдайда коршаған орта жағдайларына да тәуелді. Кейбір тау жынысы бір жағдайда тұракты болып, баска жағдайда тұраксыз, икемдеу болуы ықтимал. Сондыктан И.С.Щукин айткандай, зерттейтін аймақтын, рельеф түзілуінің морфологиялык мағанысын білу үшін, міндетті түрде пакты физикалык-географиялық жағдайда тау жыныстарынын бұкіл касиеттерінің жиынтығын білу керек. Рельеф және геологиялык қүрылымдар. Тау жыныстары өздеріне тән қасиеттермен бірге жер кыртысында әр түрлі астасу жағдайда бір-бірімен әр алуан катынаста болып, литосфераның кандай да бір бөлігіндегі геологиялық кұрылымын аныктайды. Тау жыныстарының касиеттеріне байланысты экзогендік процестер әсерінен туындаған таңдамалы денудация (селективная денудация) салдарынан геологи ялы к қүрылымдардың кашалау (препарировка) процесі жүзеге асады. Нәтижесінде, бейнесі жыныстардын. күрылымымен белгіленген әр түрлі рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін, сондыктан мүндай пішіндерді КҮрылымды бедерлер деп атайды. Сөйтіп тау жыныстарынын. касиетгері, олардың сырткы күштерге төзімділігі, геологиялық құрылым аркылы жер бетіиде көрініс береді. Сондыктан рельефтің к,алыптасуында геологиялык қүрылым ец мацызды факторлардыц бірі болып табылады. Тау жыныстарының әр түрлі геологиялық күрылымдары әр түрлі күрылымды денудациялык рельеф пішіндерінің қалыптасуын камтамасыз етеді. Бірақ қүрылымдык денудациялык рельефтің бейнесі тек гсологиялык құрылым мен байланысынан баска, сырткы күштер әсерінің сииагына және олардың каркындылығына, құрылған кабаттардыц төзімділігіне, олардың калыңдығыиа т.б. факторларға тәуелді. Енді геологиялык., кұрьілымдардын. түрлерін жәнс олардын. құрылымлык -денуда ц и ял ы қ ре льеф п і ш і нде р і м е н өзара б а й л a н ы с ы н карастыралык. Әдетте тау жыныстарынын ксңістіктегі бастапқы жатыс жағдайы - кабаттардың жазық багытта астасуы. Мұндай жағдай шөгінді жыныстардан құралған платформаның үстіңгі қүрылымдық қатарында, яғни платформаның тыс кабаттарында кездеседі. Мүндай жазық бағыттағы геологиялык күрылымдар жер бетінде тегіс бетті үстірттерде, таулы үстірттер мен« төрткіл өлкелерде кездеседі. Үстірттер мен төрткіл аймақтары Казакстапның онтүстік және батыс жағында дамыған. Таулы үстірттер Ресейде (Орта Сібір іаулы үстірті) және т.б. жерлерде кеи. алкапты алып жатыр. Үстірт-жазык бағытта астаскан кат-кабат жыныстармен көмкерілген, коршаған ортамен салыстырғанда біршама биік орналасқан, көтеріңкі өлке. Айналасындағы беткейлер тілімделген, біршама тік құламалы кертпештене еңістеледі. Үстірттің үстіңгі кабаттары берік жыныстардан тұратын байырғы сауыт ролін аткара отырып, оның бетін біршама тегіс күйінде үдайы сақтайды. Тектоникалык тыныштық жағдайларында және үзақ уақыт эрозиялык, мүжілу процестері әсерінен үстірт аймақтарының рельеф пішіндері төрткіл өлкелеріне (рельеф островных столово-останцовых возвышенностей) айналуы мүмкін (8-сурет). 
8-сурст. Төрткіл аймактардын рельеф пішіндері (О.К.Леонтьев, Г. И. Рычагов), 1988. Онын. бұлай аталуының себебі жалпы жазықтық үстінде төбесі жайпак, айналасы құламалы үстірт жазықтардың кішігірім жұрнақтары (столовые останцы) шошайып шығып түрады. Олар кең даланын, ортасында арал тәрізденіп алыстан көрініп түрады. Мүндайларды Қазақстанда төрткіл (казақтың "төрткіл" - төрт бүрышты, яғнм төрт жағынан тік кертпештермен көмкерілген тегіс бетті тау жүрнақтары деген сөзден шыккан) деп атайды. Төрткіл аймактардын. окшауланған тау жүрнақтары Африканың шел және шөлейтжерлерінде, Қазакстанның Торғай, Маңғыстау, Үстірт және Бетпакдала өлкелерінің шеткі жағында кездеседі. Егер жазык бағытта жатқан түрақты және икемді, жұмсак.жыныстар жоғарыдан төмен карай бір-бірімен астасып жатса, жеміріліл тілімделген кезде, жемірілген пішіндсрдің беткейлерінде сатылы рельеф (ступенчатый рельеф), немесе құрылымдық терассалар (структурные террасы) түзіледі. 
Кейде тау жыныстарының кабаттары тектоникалык. козғалыстардың әсерінен бір жаққа карай қүлап, енкіш орналасады. Мұндай жатысты моноклинальдык дейді (грек сөзінен monos - бір, жалғыз және kJino - еңкею, иілу деген сөздерден шыккан). Егер бір бағытта еңістенген кабаттардың төзімділігі әр түрлі болса, онда тандалмалы денудация әсерінен кабаттардың екі жағы ассиметриалы болып ерекше қүрылымды - денудациялық рельеф - куэста (испан тілінен cuesta-кия беткей деген сөзден шыккан) калыптасады. Мүнда куэстаның жайпак беткейі төзімді кабатының еңістену бүрышымен сәйкес келсе, карама-карсы жак кабаттары тілгіленген күламалы, тіктеу болады Куэста қыркқаларының мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Бұлардың мөлшері тілімделу тереңдігінен, төзімді жәнс икемлі кабаттардың калыңдығына жә н с о л а рд ы ң е ңі с те н у бұры !і[ ыііа байланысты. Бі р к а т а р ж а ғда й л а рд а куэстілер биік тау кыраттарын, мысалы, Үлкен Кавказ тауының Солтүстік баурайындағы Сеңгір тауларыпын. жотасын (Скалистые горы северною склона Большого Кавказа) күрай-лы. Ал кейбір жағдайларда б и і к г і г і б і р нем и с м е тр ге жетер-жетпес төбелерді құ-рады. Куэста рельефі Қазахстан ның коп аймактарында да кен. тараған. Куэста рельефі дамыған аймақтарда эрозиялык торлардың бейнесі өзіндік ерекшелігімен сипатталады. Өзен аңғарларының куэста элементтерімен және тау жыныстары қабаттарының астасу элементтерімен байланысты консеквенттік және субсеквенттік аңғарларды даралауға болады. Консеквенттік аңғарларда оның топографиялық бетінің еңкіштігі және кабаттарының қүлау бағыты бір-біріне сәйкес келеді. Субсеквенттік аңғарлардыц ағу багыты моноклинальды жаткам кабаттардың сағалану сызығымен сәйкес келеді, сондықтан олар консеквенттік аңғарлармен тік бүрыш арқылы киылысады. Субсеквентгік аңғарлардың көлденен. қимасы ассиметриялы. Субсеквенттік аңғарлардың скі жағасында жаңа салалармен тармақтар пайда болуы мүмкін. Куэстың үзын және жайпақ жағасымен аққан тармактардын. аңғарларын ресеквентік аңғарлар деп атайды, ал қарама-қарсы багыттагы кыска және көлбеу жағалардан акқан тармактардың аңғарларын обсеквенттік аңғарлар дейді. Қабаттардың моноклинальдык құрылымдары ірі антиклинальлы катпардар к.анаттарыпда және периклинальдарда жиі кездсседі. Сондай-ак моноклинальдык. қүрылымдар тұзды күмбез күрылымдарынын, жиектерінде калыптасуы мүмкін. Аса күрделі жер бедері катпарлы к.үрылымдардын дамыған аймактарында болады. Мүндай жерлерде рельефтің сипаты көбінесе қатпарлардың түріне, мөлшеріие, кабаттардың литологиялык күрамына, экзогендік күштер әсерінің үзактығына байланысты. Осындай жағдайларда рельеф пішіндері мен катпарлы кдрылымдар арасында әр түрлі баіілапыс болуы мүмкііі. Әдегге геологнялык күрылым мен рельеф пішіндерінің арасында тікелей немесе тура сәйкестік байкалады, мысалы, антиклинальға (он. гсологпялык күрылымдарға) жер бетінде төбслер меи қыраттар сәйкес қслсді, ал синклинальға (теріс геологиялык қүрылымдарға) - ойыстар сәйкес келеді. Сөйтіп, он, геолопшлык қүрылымдарға лайықты рельсфтін. оң пішіндері, ал теріс геологиялык құрылымдарға жер бетінде гипсометриялық томен жаткан рсльефтің теріс түрлсрі жатады, Рельефтін мүндай пішіндері тура пішіндер лен аталады. Мысалы Керчь, Тиман жәнс Апшерон түбектеріндегі брахиантиклинальдық катпарларға төбешіктер және шамалы мөлшерлі қыраттар сәйкес келеді.  Кейдс катпарлы аймактарда топографиялык беті мен геологиялық құрылымыны ң арасында кері байланыспен сипатталатын айналмалы немесе инверсиялык рельеф пішіндері кездеседі. Мұнда оң геологиялык қүрылымының орынында жер бетінде теріс пішіндер тұзіледі, (антиклинальға - ойыс), ал керісінше, теріс геологиялык күрылымынын, орнында (синклинальға) - оң рельеф пішіндері қалыптасады. Бүл жағдайда антиклинальдардың өзектері (ядро антиклинали) синклиналь-дардыи. орта бөліктерімен салыстырғанда ерте мүжілу әсерінен тез бүзылады деп түсіндіруге болады. Сонымен катар, антиклиналь өзектеріндегі кабаттардың иілуі кезіндегі түрлі-түрлі бөлшектенуге үшырайды, ал бүл нак. сол өзектік жыныстардың сырт күштер әсерінеи тезірек бүзылуына әкеліп соктырады.
Ж о ғ а р ы д а а й т ы л г а н құрыл ы м д а р т е к т о н и к а л ы к жарылымдармен күрделенуі мүмкін. Мүндай жағдайда жер қыртысының блоктары бір-біріне карама-карсы бағытта жылжи отырып, рельеф бейнесіне әр түрлі көріністер береді. Жер кыртысының күрылысы интрузивтікжәне эффузивтік магмалык жыныстардың әсерінен одан әрі күрделене гүседі. Олар жер бетінде жиі ұшырасатын магмалык денелер мен шөгінді кабаттар арасындағы әр түрлі карым-катынастардың етек алуыиа әкеліп соктырады, Геологиялык күрылымдар рельефтің калыптасуында бір жерден екінші жерге дейін біркелкі болып сакталып калмайды және олар эндогендік және экзогендік процестермен катар накты физикалык-географиялыкжағдайларға байланысты калыптасады. Рельеф пен геологиялык күрылымдар арасындағы өзара байланысты зерттеудің ғылыми және практикалык маңызьг өте зор. Рельефтің бейнесіне кандай да бір геологиялык құрылымдар тектоникалык козғалыстарымен катар әсер ететінін біле отырып, жеке аймактың рельеф пішіндерінің сипатынан геологиялык құрылымдар туралы және тектоникалык козғалыстардың бағыты мен каркыны жайлы болжамдар жасактауға болады. Жер кыртысының терендік к.үрылысын геоморфологиялык әдістермен зерттеу сон.ғы кездерде геологиялык - іздестіру жүмыстарының практикасында кең етек алған. Әсіресе геоморфологиялык әдістер аркылы мүнай мен газдың геологиялык құрылымдарын зерттеудің болашағы бар, сондыктан соңғы кездері геоморфологияда жаңа ғылыми бағыт - құрылымдык геоморфология (структурная геоморфология) - дамығаны кездейсок емес. жүктеу/скачать 2,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|