ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геоморфология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

«Геоморфология»

Семей

Дала – шөп басқан, батпақсыз жазық жер.

Жазық – жер бетінің біршама тегіс немесе белесті алқабы. Жазықтың әр жеріндегі биіктіктер бір – бірінен онша ерекшеленбейді.

Қырат – жер бетінің маңайындағы жазықтан оқшау көтеріліп жатқан алқабы. Абсолют биіктігі 200-500 м-ге дейін барады.

Метаморфтық тау жынысы – жер қойнауындағы жоғары температура мен үлкен қысымның әсерінен өзегріп, бір түрден екінші бір түрге айналған тау жынысы.

1. 
   Геоморфология пәні.
   

Рельеф географиялық ландшафттың және географиялық ортаның негізгі бөліктерінің бірі. Сондықтан рельеф географиялық ортаның өзге компоненттерімен бірге зерттелуі тиіс. Мүның өзі геоморфологияның физикалық географиямен және басқа географиялык ғылымдармен тығыз байланысты екендігін көрсетеді.

Геоморфология жалпы геоморфология және аймақтық геоморфология болыл екіге бөлінеді. Жалпы геоморфология -рельефтің пайда болуы мен дамуын геоморфологиялык комплекс ретінде кен, көлемде алып карайды. Аймактык геоморфология -күрлык, мүхит, теңіз т.б. рельефінің нактылы бір немесе бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше салалары бар. Олар колданбалы (прикладная) геоморфология – рельефті өндіріс-шаруашылык кажетіне пайдалану жолдарын зерттеумеп шүғылданады; палеогеоморфология өткен дәуірлердегі рельеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; күры л ы м л ы к геоморфология (структурная геоморфология) рельеф» түрінін морфокүрылымын (морфоструктурасын) анықтайды; климаітык геоморфология көбінесе сыртқы күштердін. әсерінен пайда болған рельеф түрлерін, яғни морфомүсінін (морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады. Геоморфологиялык зерттеу экспедициялары ең алдымен геоморфологиялык картаға түсіру жүмыстарын жүргізіп, соныц негізінде жалпы жәпе арнайы карталар жасайды. Дала жағдайындағы геоморфологиялык жүмыстар геология, геотектоника, гидродинамика, климатология, картография әдістерін колданумен бірге әуе жәпе ғарышсуреттерін және тағы баска құралдарды да пайдаланады.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Геоморфология пәні.
   

1. 
   Реьефтің пішіндері мен элементтері және оның морфологиясы және морфометриясы.
   
2. 
   Рельефтің морфография мен морфомеотриясына байланысты топтастырылуы
   
3. 
   Рельефтің генезисі.
   
4. 
   Рельефтің жасы
   

№2 дәрістің қысқаша конспектісі

Рельеф жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден құралады. Рельеф элементтері - жер бетінің жай категориясы, мысалы, жскс беткейлер, шындар, төбешіктің етегі және т.б. Бірнеше рельеф элементтсрі рельеф пішіндерін құрайды. Рельеф пішіндсрі - биіктіғі немесе тереңдігі, үзындығы немесе ендігі бар жер бетінін. көлемді табиғи күрылымы.

Рельеф пішіндері - оңаша (жеке шокы, төбешік), немесе ашык (сай, жыра), оң мағыналы (дөңес) жәнс теріс мағыналы (ойыс), жай және күрделі болып келеді. Рельеф пішіндсрінің элементтері кобіиесе табнғат агенттерінің әсерінен өздерінің морфологиялык көрсеткіштерін жоғалтып дөңгеленіп калады, күрделі түрлерінде беткейлердін. иілу аркылы пішіндері бір-біріне ауысып түрады. Экзогендік агенттер әрекетінен борпылдак жыныстар үйіліп шоғырлану аркылы аккумулятивтік рельеф пішіндерін (құм төбе, шағыл) және шайылу, мүжілу аркылы денудациялык немесе эрозиялык рельеф пішіндерін (сай, дефляциялык қазан щүңқырларды) калыптастырады.

Рельефтін. тектік түрлері (генетические типы рельефа) - белгілі бір табиғат әрекетінен пайда болған, күрылымы және сырткы бейнесі жағынан үксасжербеті пішіндерінің занды түрде үйлескен табиғат күрылыстары. Мысалы, жел әрекетінен пайда болған рельефтің эолдык, пішіндері, мүздык әрекетінен калыптаскдн биік таудағы рельефтін, мүздык пішіндері және т.б.

Рельефтің элемснттсрі мен пішіндерін зерттеп білу олардың негізгі белгілерін,яғни морфометриясын, морфографиясын, калыптасу тегін және кенелігін (мезгілін) анықтауға мүмкіндік береді. Белгілі бір аумактың рсльефін зерттеу үшін ең алдымен оның морфоғрафиялык және морфометриялык сипатын білу кажет.

Морфография - (гр. mогрһе пішін+graphy - бейнелеу, суреттеу) рельефті с ы ртқы бейнесін, оның пішінін бейнелеу Морфометрия (гр. mогрһе пішін metreo -өлшсу) рельефке сандык сипаттама беру. Морфометриялык, тәсілмен белгілі геоморфология аймақтарынын, рельеф пшіндерін өлшеу; олардып. үзындығын, енін, биіктігін, терендігін және рсльефтін. тілімделу жиілігіп аныктау арқылы жүзеге асады. Морфометриялык. мәлімсттер кебімс топографиялык жәие әуе-ғарыш материалдарып талдау нәтижесінде алынады. Жүргізілгсн өлшеулер меп есептеулер негізінде арнайы морфометриялык. карталар жасалыналы. Морфометриялык. мәліметтер әсіресе жол құрылыстарын жобалауға, эрозияға кдрсы күрес шараларын бе;ігілеуге, мұнайлы газды тектоникалык құрылымдарды іздестіруге кажет.

Рельеф иішіпдері оздерінін, молшеріне карам томендегідеи топтарға белінеді:

И.П.Герасимов пен Ю.А.Мещеряков рельефтің тектік топтасуында планеталык. пішіндер мен мегапішіндерді геотектура деп, макропішіндерді морфоструктура деп атаған. Олар көбінесе эндогендік процесс әрекетінен пайда болған. Ал экзогендік процестердің әрекетінен калыптаскан мезо-және микропішіндерді олар морфоскульптура (морфомүсіндер) деп атаған.

Ойпатты рельеф көбіиесс жазык бағытта жайласкан жас борпылдақ жыныс кабаттарынан түратын гегіс, жазык сиікабы Жер шарындағы аса ірілері - Амазонка, Батыс Сібір, Үнді-Гаш Каспий маңы және т.п. ойпаттар, Қыратты рельеф иаклті биіктігіне, геологиялык қүрылымына және тілімделу сипатына байланысты кыраттарға, қыраггы жазықтарға, үстіртгерге, таулы үстірітерге, таулы кыраттар мен тауларға ажыратылады.

К ы р а т т а р ж ә н е қ ы р а т т ы жазыктарға накты биіктігі 200 м-ден 500 м-ге дейінгі жер бстінің кейбір үдкен бөліктері жатады. Олардың үсті гегіс, енкіш және дөңесті болып келеді. Морфология жағынан осы екі аймактардың іші жазықты. ойлы-кырлы, жонды-төбелі немесе белесті және сатылы болады. Геологиялык күрылысына карай - аккумулятивтік жәпе денудациялык жазыкгар деп жіктеледі.

Аккумулятивті жазыктар - жер к.ыртысынын. ойысып (иіліп) гәмен түскен түстарында борпылдак шөгінділердің Үзак уакыт жиналуының нәтижесінде қүралған.

Жаратылыс тегіне (генезисіне) карай теңіздік, аллювиалдык, пролювиалдык, эолдық, флювиогляциялдык жазыктарға боліне іі.

Денудациялык жазықтар - тау жыныстарынып, үгіліп немесе су эрозиясына үшырап тегістелуінен пайда болады. Мүндай жазыктыктарда кішігірім таулардың жүрнақтары (останцы) жиі кездеседі. Мысалы, Орталык Қазакстандағы үсак шокылы Сарыарка даласы. Осы түрғыдан В.Дэвистің Сарыарканы кәдіміі пенепленмен тендестіргені де тсгін емес.

Y с т і р т (плато) француздың plateau деген сөзінен шыккан-жазык бағытта астасқан тау жыныстарынан қүралған, тегіс бетті кыраггы жазыктар. Бүлар төмендеу жатқан ойпатты жазыктардан кертпештер аркылы шектеледі.

Геологиялық к.үрылысына карай қүрылымдык және жанартаулық үстірттерді ажыратуға болады. Жанартаулық үстірт деп магмалық жыныстардың берік қабаттарымен тысталып кашалған түрін айтады. Жанартаулык, үстірт аса зор көлемді магмалык. массалардың жер бетіме шығып, төгілуі нәтижесінде пайда болған. Индиядағы Декан үстірті, Кавказ сыртындағы кейбір үстіртгер осыған жатады.

Ал, құрылымдық үстірттің көрнекті үлгісі Арал және Каспий теңіздерінің аралығын алып жатқан кең байтак үстірт жазықтығы. Оның солтүстік-батыс бөлігі - Қазакстанға қарайды, ал шығыс бөлігі Өзбекстанның Қарақалпакстан территориясына кіреді. Үстірт теңіз деңгейінен орта есеппен 200 метрден жоғары биіктікте жатқан жазықтық. Онын. оңтүстік батыс бөлігі едәуір көтеріңкі. Үстірттің үстінде жазда кеуіп кететін ащы көлді жайпак ойыстар кездеседі. Геологиялык күрылымында үстірттің астыңғы бөлігінде - палеоген кезеңінің, ал үстіңгі жағында неоген кезен.індегі әктас, қүмтас және солардан күралған шөгінді кабаттар бар.

Т а у л ы ү с т і р т (плоскогорье) - кең ауқымды, біршама тегіс немесе белесті келген жаыпақ жаткдн немесе сәл-пәл деформацияға үшыраған жыныстардан куралған биік өлкелер. Таулы үстірттердің жәй үстірттерден айырмашылығы ңакты биіктігі 1000 м-ге дейін, немесе одан да жогары болуы және осыған байланысты терең тілімделуі. Кыратты өлкелердің ішкі жағы тегіс емес, олардыңбірқатар бөлігін ойпаттар мен жоталар алып жатады. Таулы үстірттер ежелгі таулы аймактың үзақ уакыт тегістеліп, кейін қайта көтерілуі нәтижесінде түзілген. Бүлардың мысалы - Орта Сібір, Иран, Анатолий, Шығыс Памир тау үстірттері.

Кейбір зерттеушілер таулы үстіртке жоғары көтерілген және тегістелген, деформацияланған тау жыныстарынан қүралған денудациялық жазыктарды жаткызады. Мүндай кең аукымды 3000 м-ден биіктіктегі ежелгі пенепленнің қалдықтарын Тянь-Шань тауларында "сырт" дел атайды.

Т а у л ы к ы р а т (нагорье) - мегапішіндердің ерекше түрі, оның ішкі биіктік өлкесінде жоталар мен таулы үстірттер, ойыстар меп кемерлер күрделі түрде астасып, аралас кездесетін таулы аймактарын күрайды. Таулы кыраттар кең тараған, олардын. мысалдары - Памир, Кіші Азия, Армения, Иран, Тибет, Цайдам таулы кыраттары.

Т а у л а р дегеніміз жоғары биіктікке (8000 м-ге және одан да жоғары) өрлеген жер кыртысының к.атпарлы және к.агпарлы-жақпарлы қүрылымдармен күрделіленген теңіз деңгейімен және өзін қоршаған жазыктықтармен салыстарғанда биіктік көрсеткіштері өте жиі және күрт өзгеріп отыратын жер бетінің біршама көтеріңкі аймақтары. Таулардың үзындығы ондаған, жүздеген және мындаған шақырымға дейін иіріліп созылып жатады. Өздері алып жаткан аймактардың жалпылама аумағына орай тау сілемдері, таулы белдеу, таулы елке, таулы жүйе, таулы аудан және таулы жота деген атаулар арқылы дараланады. Таулардың пайда болуып камтамасыз ететін бірден-бір шарт - жоғары бағытталған тектоникалык козғалыстардын сол таулардың мүжылу процесіне карағанда әлдекайда қаркынды болуы. Гипсометрия бойынша биіктігіне карай олар - аласа (1000 м-ге дейін). орта (1000-3000 м) және биік (3000 м) тауларға бөлінеді. Биік тауларға, Памир, Кавказ, Гималаи Тянь-Шань, Алтай, Альпі, Кордильері және басқалар жатады.

Дүние жүзіндегі ең биік тау шыңдары Гималайдағы Джомолунгма (8848 м), Каракорымдағы Чогори (8611 м), Памирдегі Коммунизм (7495 м), Тянь-Шаньдағы Жеңіс (7439 м) шындары. Биік таулардың морфологиядык түрі накты биіктігімен, ойдым-ойдымдылығымен, рельеф пішіндерінің күрт өзгеруімен үшкір басты шыңдармен және айдартүрқылас жалдармен, күлама күздардын. жене мүздык пішіндердің көптігімен сипатталады; кейде алыіілік рельеф терминінің синонимі ретінде тұсініледі. Биік тауларда тік белдеулік (вертикальная поясность), яғни климапың, топырактың, өсімдіктер мен жануарлардьщ биіктікке каран біртіндеп алмасуы байкдлады. Әсіресе Тянь-Шань және Алтай спяк.ты биік тауларда табиғаттың ландшафт белдеулері мен сатылы рельеф айкын көрінеді. XIX ғасырдың орга кезінде Ш.Уәлиханов neн П.П.Семенов - Тянь-Шанский Іле Алатауының орографиялыкеипаттамасын бейнелеп түсірген кезде, осы таудың биіктік белдеулерін алғашқы peт ашкан.

таулары жатады.

Таулар жаратылу тегі (генезис) жағынан тектоникалык, эрозиялык және жанартаулык болып үш түрге бөліиеді. Қазакстанда әдетте тeктоникалық және эрозиялык тектоникалык таулар жиі кездеседі. Жанартаулык таулар Камчатка түкпірінде және Жапон аралында (Фудзияма тауы) дамыған

Жер сілкінудіп, көпшілігі жер кыртысынын, терең койнауларындағы тектоникалық козғалыстардың, накты айтканда айырылып-ажырау дислокацияларының нәтижесі. Жер қойнауынан босаған энергия серпінді толкындар түрінде тектоникалык жарылымдар бойымен жан-жакка таран, жер бетінің тербелуі түрінде сезіледі. Жер сілкіну планета койнауындағы болып жаткан казіргі тектоникалык процестердін. айқын көрінісі.

Сайып келгенде, жер кыртысындағы тектоникалык қозғалыстар және олармсн коса тектоникалык жарылымдардъщ пайда болуы, блоктардың алмасуы, катпарлы козғалыстар, тереңгі магматизм, вулканизм әрекеті және жер сілкіну - міне осылар, жердін. ішкі энергиясыпын. көзі болып табылатын рельеф күрушы процестер. Дегенмен, осы процестер әсерінен күралған рельеф пішіндері жер бетінде өзгеріссіз түрде сирек кездеседі, олар өздерінің пайда болу кезеңінен бастап экзогендік процестердің әсеріне үшырайды , жәие соған байланысты өзгереді.

Экзогендік пропестердің негізгі кайнар көзі - жер бетіндегі су, ауа, литосфера материалының козғалу энергиясына ауыскан күн сәулесінің энергиясы. Экзогендік процестердің катарына жер бетінің ағын суларыныц, мұхиттың, теңіздің және көлдің рельеф әрекеттері, жерасты суларының, жел мен мүздың әрекеттері жатады. Аталған проііестерге гравитаниялык энергия (ауырлык күші) қатысады, сондыктан осы процестер таза экзогсндік болып саналмайды. Мысалы, рельеф пішіндерінің беткейлеріпде жүріп жаткан бір топ беткейлік процестерді айтуға болады. Ақырында, ғылым мен техниканыц карыштай дамуына орай, адамдардың шаруашылық әрекеттерінің рельеф құрушы фактор ретіндегі ролі жылдан-жылға өсіп келеді.

1. 
   Жер бетінің рельефі эндогендік және экзогендік процестердің өзара қарым-катынас әрекетімің нәтижесінде калыптасқан. Бүл тұжырым жалпы дүрыс болғанмен, әр жағдайда аныктап дәлелдеуді кажет етеді. Осы проблема талдауынын. алгашкы кезеңінде алдымен геоморфологиялык процестердің кайсысы басымдау екендігін анықтау керек. Бүл өте күрделі мәселс, демек тектоникалык және экзогендік процестердің к, а р к ы н д ы л ы і ы ө з а р a ш а м а л а с. Мы с а л ы, т е к т о н и к а л ы қ көтерілудің орташа жылдамдығы жылына миллиметр немесе миллиметрдің оннан бірі болса, онда жер бетіндегі денудация процесінің орташа жылламдығы, немесе мүжілген магериалынын, шоғырлануы сол катарлы мөлшерде саналады.
   
2. 
   Бүрын бір агенттердің әсерінен калыптасқан рельеф пішіндері қазіргі кезде баска агенттердің ыкпалына үшьтрап кетуі мүмкін.
   

3. 
   Бірак, көбінесе жер бетіндегі рельеф пішіндері бірнеше табиғи процестердің катар ықпал ету әсерінен қалыптасады.
   
4. 
   Әр қатарлы рельеф пішіндерінің калыптасу тсгін апыктау жолында мынандай зандылыктарды байкауға болады: рельефтің ірі пішіндері жалпы эндогендік процестермен байланысты, ал оның бетінде дамыған кіші-гірім пішіндер экзогендік процестердіы. нәтижесі. Мүндай жағдайда алдымен рельеф пішіндерінің мөлшеріне назар аударылуы тиіс.
   

Егер рельеф пішіндерінің калыптасуында бір, екі немесе бірнеше факторлар катыпасса, оида рельефтің комплексті жолмен калыптасқандығыи айтуға болады.

3. 
   Денудацияланған рельефтің жасын белгілеу (определение времени "фиксации" денудационного рельефа). Кейбір жағдайда мүжілген жазықтардың үстінде үгілу кабығы дам иды. Палеонтологиялык, палеоботаникалық және баска әдістермен аныкталған үгілу кабығының жасы сол мүжілген беткей жасы туралы сүракка да жауап береді.
   
4. 
   Фация ауысу әдісі (метод фацальиых переходов). Бүл әдіс палеонтологиялык к.алдыкдар кездеспейтін шөічнділерден күралған аккумулятивтік пішіндердің жасын аныктау барысында кол даны лады. Карастырған шөгінділерді палеонтологиялык калдыктары бар фация ауыскан шөгінділеріне дейін кеңістікте бакылау барысында осы екі шөгінділердің жасы бірдей екендігін анықтайды, олай болса олардан қүрылғап иішіндерде бір мезгілде иаііда болганын көрсстсді. Мәселен, өзен тсррасаларыиың жасын оларды күрайтын тылсым аллюииальды шөгінділердің көнелігі палеонтологиялык әдіспен аныкталған теңіздік - жағалаулык шөгінділерге ауысуын кддағалау иәтижесінде анықтауға болады. Сол сиякты денудациялык пішіндердін, жасын, мысалы, абразинлды теңіздік терраеаларды олардың аккумуляциялык шөгінділермен ауысу өңіріне шейіп кадағалау аркылы аныкталуы
   

Сайып келгенде, рельефтің морфологиялык және морфометриялык. сипатгамасын, онып. гепезисін, жасын және ламу тарихын апык.тау геоморфология зерттеулерінің негізгі максаты.

1. 
   Реьефтің пішіндері мен элементтері және оның морфологиясы және морфометриясы.
   
2. 
   Рельефтің морфография мен морфомеотриясына байланысты топтастырылуы
   
3. 
   Рельефтің генезисі.
   
4. 
   Рельефтің жасы
   

1. 
   Рельеф және тау жыныстар.
   
2. 
   Рельеф және геологиялық құрылымдар.
   
3. 
   Рельеф және климат.
   

№3 дәрістің қысқаша конспектісі