ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геоморфология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары
жүктеу/скачать 2,83 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар
- Ұсынылатын әдебиеттер
- Мақсаты
- 4 дәрістің қысқаша конспектісі Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі .
| Рельеф және климат. Климат - рельеф құратын факторлардың ішіндегі ең маңыздысы. Климат пен рельефтің өзара байланыеы әр түрлі. Мысалы, үгілу процестерінін, каркындылығы климатқатікелей байланысты, ол белгілі мөлшерде мүжілу құбылысының сипатын анықтайды, өйткені климатпен экзогендік күштердің каркындылык дәрежесі байлаиыстьғ Әр түрлі климат жағдайларында өздеріне тән рельефтін, ерекше пішіндері пайда болады. Климат рельеф құратын процестерге каншама тікелей эсер етсе, соншама табиғат ортасының баска компоненттері, мысалы гидросфера, топырақ-өсімдік жамылғысы арқылы, жанама да әсерін тигізеді. Мысалы, Оңтүстік Батые Африка жағалауындағы Намиб шөлінің және Оңтүстік Америкадағы Атакама шөлінің пайда болуы жағалау бойымен өткен суық теңіз ағыстарына байланысты. Бүл жерде климат осындай рельефтің пайда болуына гидросфера аркылы әсерін тигізеді.
Климаттың функциясы болып табылатын өсімдік жамылғысының өзі рельеф күратын процестерге ыкпал етеді, мысалы, жер бетінде өсімдік жамылғысы түтас болып кеткен жағдайда су торларының ағуы бірден азайып, мүлде токтап калуы мүмкін. Ал есімдіктер сирек болған жағдайда, немесе түгел жалаңаштанып калган аймактарда физикалык және механикалык үгілуге және эрозиялык процестердің дамуьгна экеп соғады. Пайда болған борпылдак. түйіршіктер мен шаң-тозаң шөлді жерлерде желдін. эрекетіне ілесіп эр түрлі эолдык пішіндерді калыптастырады. Климат пен рельеф арасындағы тура жэне жанама түрдегі байланыс экзогендік рельефтің белгілі дәрежеде климаттык белдемділіккс тәуелділігінің салдары. Мак осымеи экзогендік рельеф климаттық белдемдіккс бағынады. ()л мүнымсн байланыссыз калыгғгаскан эндогендік рельеф нішіндерінсн ерекшеленеді. Сондыктан эндогендік рельефті әдетте "белдемсіз", яки "азональды" рельеф түрлеріне жаткызады. XX ғасырдыы. бас кезінде неміс ғалымы А.Пенк климатты рельеф оның құратыи роліне байланысты жіктеуге эрекет жасалъғ Ол климатты негізгі үіп түрге бөлді: нивальдык (лат. nivalis -карлы), гумидтық (лат. liumidis - ылгалды) жэне аридтык (лат. aridus - күрғак). Кейіннен 6үл жіктеле толықтырылды. Төменде климаттыи. рельеф құрылуындағы роліне сәйкес олардын. жіктемесін келтіреміз. Нивальдык климат. Жылдың барлык мезгілдерінде жауын-шагпыны көп мөлшерде және катгы (кар, бүршақ) түрде түсіп, жылдың жылы мезгілінде кары еріп, суы буланып үлгермейтін климат. Жауатын кар, еритін кар мен онын. буланатын мөлшерінен басым болады. Мұндай аймактардың кары жинала келе мәңгі карға айналады да, мүздыктарға бастама береді. Нивальдык, климат жағдайларында негізгі рельеф күратын фактор - жылжымалы мүздыктар. Қар мен мүз жамылғысы болмаған, ашык жерлерде физикалык үгілу процесі (негізінен аязды процесс) қарқынды түрде дамиды. Ал, аязды процесс немесе нивация (кардыц тау жыныстарын жеміру процесі) - температураның ауыткып, кардын, катуы мен еруінің алма-кезек ауысуы нәтижесінде, онымеп беггесксн тау жынысгарынып. аяздық үгілуге үшырап бүзылуы. Рельеф күрылуына мәңгі тоң процесі де елеулі эсер етеді. Нивальдык климат биік ендік (Антрактида, Гренландия, Солтүстік мүхит аралдары) және кар шекарасынан жоғары көтерілген заңғар гаулардың биік бөліктеріне тән. Полярлык немесе көп жылдык тоң топырактың таралу аймқтарының климаты. Қысы катал әрі үзақ поляр аймағының климаты. Күн радиациясы аз, жазы кыск.а эрі суык. Жаздын, ең жылы айдағы орташа температура 0°-тан темен болады. Қыста ауа.райы ашық, жазда - түманды, әрі бүлггы. Жауын-шашыны аз - жылына 200-300 мм-ден аспайды. Осындай климат бүрын калыптасқан мәңгі тон. топырақтың ерімей сақталуына және солифлюкциялык процестердің дамуына колайлы жағдай туғызады. Бұл суға әбден каныккан топырактын. және жүқа дисперсиялық жыныстардын. аяздан қатқан беттің үстімен төмен карай баяу сырғъіп ағуы. Полярлық климат Евразия және Солтүстік Американың тундра белдеуіне және Шығыс Сібірдің көп бөлігіне тән. Гумидтік климат - аса ылғалды климат. Мүнда жыл бойы түсетін жауын-іііаіпын топыраққа сіңетін және буланып кететін судың мөлшерінен едәуір басым болады. Атмосфералық судын. артығы беткейлер бойымен сорғалап ағып, алаңдық шаюды коздырады, немесе тұракты және уақытша ақкдн судың нәтижесінде рельефтің әр түрлі эрозиялык. пішіндерін (аңғарларды, жыраларды) калыптастырады. Сондыктан эрозиялык пішіндер торы гумидты климат жағдайында жиі калыптасады. Ылғалды және жылудың көп мөлшерде болу себебінен гумидты климатты аймактарда химиялык үгілу процесі мейлінше каркынды жүреді. Бүған коса карст процестері де дамиды. Жер шарында гумидтік климат үш белдемге бөлінеді: оның екеуі коңыржай белдеулердің Солтүстік жәие Оңтүстік жартышар бөлігінде дамыса, үшіншісі экваторлык белдеуге бейімделген. Климаттын. 6үл түріне, яғни оның рельеф қуратын ролінің сипатына сәйкес субтропиктердің және кон,ыржай белдеулердің муссондык. аймакгары (Евразия және Солтүстік Американың шығыс және оңтүстік-шығыс аймактары) жатады. Аридтык климат - куаңшылык немесе аңызак климат. Ауа температурасы жоғары, атмосфералык жауътн-шашыны аз, шөл мен шәлейттерге тән күрғақ климат. Жылдык жауын-шашын мөлшері 150-200 мм-лен аспайды. Бүл жағдайда булану карқындылығы жауын-шашын мөлшерінен әлдеқайда артык, өсімдік жамылғысы өте сирек, немесе мүлде болмайды, физикалык Үгілу, әсіресе температуралык Үгілу басым. Аридтык климатта эрозиялық әрекеттер әлсірейді, негізгі рельеф күратын агент - жел әрекеті. Үгілген заттардыц күрғакгығынан тек кана ашык беттерден ғана емес, сондай-ақ тау жыныстарының жарыкшақтарынан үсак түйіршіктердің желмен тез үшыгі кетуіне мүмкіндіктуғызады. Қорьгга келгенде, катты берік жыныстар кашалынады, сонын. квтижесінде аридтык климатта геологиялык. қүрылым анык байкалады. Аридтык климат аймактарының басым бөлігі оңтүстік және солтүстік ендіктердің 20° және 30° аралығындағы материктерде дамыған. Аридтык климат осы айтылған ендіктерден тыс баска жерлерде де байкалады, мүндай жағдайда олардың күрылуы материкгердін. көлеміне және орографиялык ерекшеліктерінс байланысты. Мысалы, Солтүстік жарты шардағы Шығыс Азиянын, аридтык белдемі солтүстік ендіктін. 50°-на дейін тарап жатыр. Осында айта кететін бір мәселе, климаттын. бір морфологиялык түрінен екіншісіне баяу ауысып отыруы. Сол себептен солармен байланысты экзогендік рельеф күратын процестерде климаттын. ауысуына сәйкес біртіндеп өзгеріп түрады. Бір катар аймактарда экзогендік процестерден калыптасқан рельеф пішіндерінің казіргі климатты к. жағдайларға сәйкес еместігін байқауға болады. Мысалы, Еуропаның Солтүстік жартысында казіргі кезде ешқандай мұздыктар жоқ болғанымен және 6үл аймак. коңыржай белдеудегі іумидтік климагга орналасканы-меи, мүздык әрекетінен пайда болған рельеф түрлері таралған. Бүл ертеректе, мүз басу кезеңінде Солтүстік Еуропанын. Көп бөлігін жамылғы мүз жамылғысы басқанын және соның ңәтижесінде нивальдық климат белдеуінде орналаскандығымен түсіидіріледі. Бүл жерде осы уакыткд дейін казіргі климаттын жағдайларына тән емес мүздықтар әрекетінен күрылған және сақталған рельеф пішіндері бар. Мүндай түрлерін реликті (лат. relictus - калдык) деп атайды. Осындай пішіндерді зерттеудің зор ғылыми мәні бар. Рельефтін. калдык пішіндері, шөккен тау жыныстарымен бірге, жеке аймактардың палеоклиматы туралы көп мәліметалуға мүмкіндіктуғызады. Бірақ рельеф климаттын, әсіресе топырак жамылғысынын, өзгеруімен салыстырғанда өзінің түрін баяу езгертеді. Демек, экзогендік рельефтің бейнесі біркатар аймактарда тек казіргі климаттық ерекшеліктерге ғана емес, сонымен катар өткен геологиялык кезеңдерге де байланысты дегсп қорытынды шығаруға болады Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар: Рельеф және тау жыныстар. Рельеф және геологиялық құрылымдар. Рельеф және климат. Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6 №4 дәріс Эндогендік процестер мен рельеф. Жер қыртысындағы тектоникалық қозғалыстардың рельеф құрудағы ролі. Мақсаты: Эндогендік процестер және жер қыртысындағы тектоникалық қозғалыстардың рельеф құрудағы ролімен танысу. Жоспар: Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі. Айырылып-ажырау дислокациялары және олардың жер бетіндегі көрінісі. №4 дәрістің қысқаша конспектісі Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі. Тау жыныстарының бастапқы жазық бағыттағы астасу жағдайының бүзылуы дислокация (лат. dislokatio - ауьгсуы) деп аталады. Тектоникалык дислокациялар көбіне екі түрге бөлінеді - қатпарлы, яғни пликативті (лат. plicatio - бүктеу) және айырылып-ажырау, яғни (лат. disjunctio - ажырату) дислокациялар. Қатпарлы дислокация ray жынысы кабаттарының иілуі барысында өз түтастығын сақтау нәтижесінде калыптасқан. Қатпарлы деформациялардын. жай түрлері антиклиналь және синклиналь екені белгілі. Бұлар қабаттардың толқьгн тәрізді иілуі. Антиклиналь деп иіні жоғары караған қанаттары карсы жакка көлбеген оң мағыналы, (дөцес) иілімді атайды. Синклиналь -иіні төменге караған, канаттары бір-біріне карай ецкіш келген, теріс мағыналы (ойыс), иілім. Қатпарлар өздерінің астасу пішініне байланысты сызықты және үзілмелі болып екі түрге бөлінеді. Созылмалы қатпарлардың үзындығы көлденеңнен әлдекайда артык, сондықтан олар көпке дейін бір-біріне параллель бағытта үзаққа созылып, геосинклиналь аймактарда түтасып жатады. Үзілмелі, кыска пішінді катпарлар немесе брахиантиклинальдар мен брахисинклинальдар және күмбез тәріздес геологиялык күрылымдар платформа аймактарына тән. Әдеттс антиклинальдар мсн сшіклннальдар көп жағдайда жер бстінде корініс берсді, бірак көбінесе катпарлы күрылымдар мен рельефтің өзара байланысы өте күрделі (14-сурет). 
14-сурст. Оңтүстік Британиялык Колумбия таулар жүислсрішң пыжәнскимя коріпісі. (Edward J.Tasbuck, Frederick R.Lutgcns, 1990). Катпарлы аймақтардың рельефі тек кана қатпарлардың түрлеріне және олардын. кескініндегі және пландагы сыртқы бейнесіне ғана емес, сонымен катар жыпыстардыц қүрамы меп сырткы күштер әрекетінің каркындылығыиа және тектоникалык жағдайларға тәуелді. Кішігірім және карапайым катпарлы күрылымдар жер бетінде биік емес аласа жоталар түрінде байкалады. Әр түрлі иілімдерден қүралған, көтеріде даму нәтижесінде түзілген, ішкі күрылысы өте күрделі, ауқымы біршама ірі (жүздеген километрге созылатын) жалпы пішіні антиклинальды болып келетін күрылымды антиклинорий дейді. Жер бетінде антиклинорий кең аукымды жоталарды құрады (15-сурет). 
15-сурст. Литиклинорий жәнс синклинорий күрылымдарыпан к уралғап тау жоталарынын нобайы (В. О. Милъничук , М. С.Арабаджа, 1979). Бұлардың мысалдары - Кавказдағы Басты және Шеткі жоталар, Маңғыстаудағы Қаратау және Ақтау, Орталык Қазақстандағы Үлытау және Шыңғыстау, Шығыс Қазакстандағы Тарбағатай таулары. Бірнеше антиклинорий мел синклинорийдан қурылатын бұлардан да ірі тектоникалық кетерулерді мегантиклинорий лсп атайды. Олар рельефтің бірнеше жоталардан және жоталарды бөлетін ойыстардан түратын зор аукымды тау алқаптарын күрайды (мегантиклинкрийғатиісті атты Үлкенжәне Кіші Кавказдыңтау алкаптары жатады). Катпар қүру процестері жер кыртысының қозғалмалы белдемдерінде - геосинклинальды аймақтарда кеңінен дамыған. Мүндағы катпар күрылу қүбылыстары айырыльш-ажырау процестерімен, интрузивті және эффузивті магматизммен косарласа жүреді Күмбез (купол) тәріздес нсмесе диапирлік клрылымдардин өзегінде (ядросында) әдетте тұз, саздар сскілді созылмалы жыныстар ормаласады. Вастапк.ы кезде олардың меншікті салмағы, көмкерме жыныстармен салыстырғанда аз болады. Соның нәтижесінде олар жоғары көтеріліп, көмкерме кабаттың гүтасгьпып жарып втсді, сейтіп жсрдіңбстінде аныкбаіікдлагын күмбездерді немесе төбешіктерді кұрады (16-сурет). Осындаи 
16-сурет. Түз күмбездсрінің калыптасуы (Edward J.Tabruck, Frederick. K.Lutdens, 1990). диапирлы күрылымдардмң си. айкын мысалы Каспий мацы ойпатының көптеген түз күмбездері және Шу-Сарысу алабыіи Көктөбе, Бөріойнак, Рахметнүра, Үшарал, Кемпіртөбе.Тантай Кентарал және т.о. күмбездер. Түзды күмбездер және б рах и антиклиналь қүрылымдары әдетте мүмай және газ шоғырларының түтқыштары болъш саналады. Каталог: ebook -> umkd umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған жүктеу/скачать 2,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|