ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геоморфология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары
жүктеу/скачать 2,83 Mb.
|
| Айырылып-ажырау дислокациялары және олардың жер бетінде көрініс беруі. Айырылып-ажырау (дизъюнктивті) дислокациясы омырылмалы деформацияға жататын тау жыныстарының ез түтастығынан айрылуы. Бөлінген геологиялықденелер (блоктар) жарылым бойымен орын ауыстырып жылжуы. Блоктардың бір-бірімен үйкслене отырып жылжыған жазыктыкты әдетте жыртылу жазықтығы немесе жыртылу жігі дейді, 6үл жазықтық енкіш болса оның үстіңгі жағында орналаскан тау жыныстарының жеке блоктарын аспалы каптал (висячее крыло), ал астыңғы жағыңдағы блоктарын - жатаған каптал, (лежачее крыло) дел атайды. Жыртылу жігі бойымен алшақтап кету қашықтығы ажырау амплитудасы деп аталады.
Жыртылу жігі бойымен қозғалу бағытына байланысты айырылып-ажырау қүрылымдары бірнеше түрге бөлінеді (лыксу, лықсыма - сброс, шапшыма - взброс, каусырма - надвиг, жылжыма - сдвиг, тектоникалық бүркеме - шарьяж т.с.с). Егер жыртылу жігінің бойымен аспалы канат темен қарай ығысып ауысса, ондай жарылуды лыксу немесе лыксымды деп атайды; (19 (а) - сурет) ал кейде керісінше, аспалы канат жатаған канатпен салыстырі анда жоғары карай ығыса көтерілсе ондай дислокацияны шапшыма дейді (19 (б)-сурет). Осындай, бірак жыртылу жазыктығынын. енкіштігі 45°-тан кем болған жағдайда каусырма қүрылым қалыптасады (19 (в)-сурет). Тау жыныстарынын. жеке блоктары тек тік бағьггга ғана емес, сонымен катар жыртылу жігінің бойымен жазык бағытта да орын ауыстырады. Мүндай козғалыстарды жылжыма деп атайды (19 (г)-сурет). 
19-сурет. Айырылып-ажырау дислокациялары (В.С.Мильничук , М.С.Арабаджи, 1979). а - лыксу; б - шапшыма; в - каусырма; г - жылжыма. Дизъюнктивті күрылымдар катарыида терең кабаттык тектоникалық жармлымдардыңалатын орны ерекше. Үзак уакыт бойы дамып жетілген жүздегем, гнггі мыңдаған километргс созылаты н осы те кто никал ы жарылым дар сол аймақты геологиялық түрғысын ерекшелейді. Олардың терендігі кем жерлерде жер кыргысын түгел жара отырып жоғары мантияға дейін жететінге үксайды. Ендеше мүндай те кто н икал ық жарылымдар жер беті мен оның қойнауларын жалғайтын "кұбырлар". Бүл "күбырлар" магмалардың жоғары жылжуына, әр түрлі қазба байлық түрлерімен байыған ерітінділердің жер бетіне жакындай тұсуіпе мүмкіллік жасайды. Тектонмкалык. жарылымдарды жер бетінде ашылып жататын жарыктар деп ойлап калмау керек. Бүл жарылымдарды үзынынан-үзакка созылып жаткан енді және енсіз болын келетін тау жыныстарынын, мейлінше майдаланған белдемдері дел түсінген ләзім. 
Қатпарлы деформациялар сиякты айырылып-ажырау дислокациялары жер бетінде тікелей және жанама түрде көрініс бсреді. Мысалы, лықсу деформациялары дамыған белдемде біршама тік қүлайтын кертпештер байкалады. Олар айырылып көтерілген блоктың қыр бөлігінде жыртылу жігінің созылу (сағалану) бойымен параллель қалыптасады. Кейін тілімделу процесіне ұшырап тік кертпештер алғашкы морфологиялык көрсеткіштерін жоғалтып денудацияланған - тектоникалық кертпештерге ауысады (20-сурет). 20-сурет. Денудациялайған тектоникалык кертпештердің даму кезендсрі. А - алғашкы кезсңі; Б - тілімделген кертпештер етеһнде ысырынды конустардың калыптасу ксзеці; с - кертпештің әбден денудациялаиған кезеңі (геологиялык сөздік, Пекин, 1983). 
Кертпештердің биіктігі белгілі дәрежеде блоктардың тік бағыттағы жылжу мөлшерін сипаттайды. Егер блоктар бір бағытта жылжып ауысқан болса, онда лықсу жүйесінде сатылы рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін, ал блоктар бір-біріне қарама-қарсы ауысқан жағдайда жақпарлы - тектоникалық (глыбово-тектонические) немесе лыксу - тектоникалык (сбросово -тектонические) таулы өлкелер күралады (21-сурет). Ауыскан блоктардың қүрылымына карай - төрткіл-жақпарлы (столово-глыбовые) және қатпарлы-жакпарлы (складчато-глыбовые) таулар деп айырады. Төрткіл-жақпарлы таулар жаншылмаған, жазык бағытта созылған кабаттардан күралған жеке жондардан түрады. Бүларға, мысалы, Европадағы Юра таулары, Африкада кеңтараған төрткіл-жақпарлы таулар жатады. Ал, катпарлы-жакпарлы таулар әдетте ежелгі катпарлы қүрылымдардың орнында пайда болады (22-сурет). Олардың катарында Алтай, Тянъ-Шань, Саян және т.б. таулар бар. 
22-сурет. Катпарлы-жакпарлы таулы рельеф (геологиялык сөздік, Пекин, 1983). немесе "литосфералык тақталар тектоникасы" дегі аталатын жаңа концепциялар жиынтығында толық сипаттама берілген. Кейбір зерттеушілер жер қыртысының жазык бағыттағы козғалысын мойындай түрса да, они асыра бағалауға болмайды леи гұжырымдайды. Демек, тіпті шапшыма және қаусырма тектоникалык процестерде де жазык бағыттағы козғалыс элемеыттері бар дсйді. Жоғарыда айтылып кеткендей, егер тектоникалык жарылым бойымен жылжу тек кана жазык бағытта болса, ондай козғалыстарды жылжьма (сдвиг) дел атайды. Біркатар зерттеушілер жер кыртысынын кабаттары жайпақтау келген жыртылу жазыктығы бетімен жазык бағытта ондаған тіпті жүздеген кмлометрге жылжитын өте ірі жазык, бағыттағы пликативті дислокация болуы мүмкііі дсп ссептейді. Бүл жағдайда жас тау жыныстары жазык бағытта жылжыған ежелгі дәуірдегі катпарлы сериялы жыныстардын. астында көміліп калуы мүмкін. Осындай өте ірі каусырма катпарларды тектоникалык бүркеме немесе шарьяж дейді. Шарьяждык, дислокацияларда орпынан жылжымай қалғап астыңғы жатаған жыныстарды "автохтон" (грекше avto- өзім, chton - жер) дейді де, оны көмкерген аспалы жамылғы канатын "аллохтон" (грекше alios - бөтен, chton - жер) дейді. Альпі тауларынын. Құрылымын зерттеуші ғалымдар олардын. Құрылымында шарьяждыи. маңызы орасан зор деп түжырымдайды. Жер қыртысыныц жазық бағыттағы козғалыстары горсттар (оркаштаулар) және грабендер (опырык таулар) түзілген кезеңінде де пайда болады. Мысалы, ірі грабен - рифт болып саналатын Қызыл тен.із ойпаты казіргі кезде кеңейе түсуде, омыгі. екі жағы рифттің орталық сызығынан қарама-карсы бағытта жылына бірнеше миллиметрге жылжиды. Жер кыртысыпыи.жазыкбағьгпаіы ірі козғалыстары мүхиттүбінде, орта мүхиттык жоталардағы трансформалык жарылымдар деп аталатын терец тектоникалык жарылымдардык киылыскан жерінде байкалады. Осы трансформалык жарылымдар бойындағы жазық бағыттағы жылжу бірнеше жүздеген километрге дейін жегеді. Канаданын. ғалымы Дж.Т.Уилсон бүкіл Орта-мүхиттық жоталар жүйесін келденең тіліп өтетін трансформалык жарылымдар туралы барлык мәліметтерді мүқият талдап, 1965 жылы 6үл жарылымдардың континенттер өңіріндегі жылжымалардан (сдвиги) айтарлыктай айырмашылығы бар екенін дәлелдеген. Континенттер әңіріндегі тектоникалык жылжымалар жер бетінде жиі кездеседі. Мысалы, Оңтүстік Қазакстанда Қаратаулы диагональ бағытта түгел кесіп өткен тектоникалык жарылымды Қаратаудын. Басты жарылымы (Главный Каратауский разлом) деп атайды. Мүнда екі блогы бір-бірінен 500-700 км жазык бағьпта алшақ ысырылған. жүктеу/скачать 2,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|