-тақырып. Темперамент және іс-әрекеттің даралық стилдері

Адамның қарым-қатынасы, танымдық процестері және әрекеттеріндегі темперамент қасиеттерінің көрнісі оның іс-әрекетінің даралық стилін анықтайды. Ол іс-әрекеттің динамикалық ерекшеліктерінің темпераментке тәуелді қалыптасқан жүйе. Іс-әрекетінің даралық стилі сол адамға тән әрекеттер тәсілін құрайды. Бірақ іс-әрекетінің даралық стилі толығымен темпераменке тәуелді деп айтуға болмайды, ол өзінің құрамында өмір барысында қалыптасқан іскерліктер мен дағдыны енгізеді. Іс-әрекетінің даралық стилін адамның оргаизімі мен жүйке жүйесінің тума қасиеттерінің орындалып келген іс-әрекеттің шарттарына бейімделу нәтижесі деп те қарастыруға болады. Бұл бейімделу іс-әрекетте неғұрлым төмен мөлшердегі шығыспен жоғары нәтижелерге жетуді қамтамасыз етуі қажет.

Адамды әрекет барысында бақылау кезінде темперамент белгілері (түрлі қозғалыстар, реакциялар, әрекет-қылық формасы. деп қарастыратынымыз, темпераменттің емес іс-әрекетінің даралық стилінің белгілері болуы мүмкін. Іс-әрекетінің даралық стилінің белгілері темперамент белгілеріне ұқсас та, алшақ та болуы мүмкін.

Іс-әрекетінің даралық стилінің ядросын адамда бар жүйке жүйесінің тума қасиеттерінің кешені анықтайды (Климов Е.А. Индивидуальный стиль деятельности //Психология индивидуальных различий: Тексты. – М., 1982..

Темперамент және жеке тұлғаның өзара байланысы тұлғаның басқа да көптеген қасиеттері (ең алдымен мінездің. жалпы негізі ретінде сипатталады. Бірақ ол сәйкес тұлға қасиеттерінің динамикалық көрінісін анықтайды. Темпераментке тұлғаның келесі қасиеттері тәуелді: эмоционалдық, импульсивтілік, алаңдаушылық.

Бұл тұлға қасиеттерінің өзара бірігуі темпераменттің дара типін жасақтайды. Сондықтан тұлғалық қасиеттердің бұл сипаттамалары темпераменттің даралық ерекшеліктерін сипаттауда бірге беріледі. Темпераменттің бұл көрністері, нәтижесінде тұлға қасиеттеріне айнала отырып, оқыту, тәрбиелеу, әсер ету, мәдениет, дәстүрлер сияқты сыртқы ықпалдарға тәуелді.
5-тақырып. Мінез-құлық.

Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген психологиялық қасиеттің төркіні гректің «характер» деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым.

Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл-ойдың тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.

Адам мінезінің көріністері әрбір жеке жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік-жігеріне, көңіл-күйіне, ақыл-ойына да байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер қасиеттерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады.

Қоғам әсерлері мен ықпалдарн бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның өмірлік бағыт бағдарын құрайды, яғни оның материалдық және рухани қажеттіліктеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мақсатарына негіз болады. Мінезге қарай адамның дүниеталғамы, өмір мәнеі, әрекет-қылықтарының себептері анықталады.

Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын байқалады: біріншінің қимыл әрекеттері – шапшаң, екіншісінің қимыл әрекеті – баяу, бірақ тыңғылықты, үшінші – іс-әрект барысында белгілі нақты шешімге келеді және т.б. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктерді - мінез бітістері дейміз. Қандай жа бір бітіс - әрекет-қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты белгісі.

Мінез бітістері мен оның сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға байланысты болуынан білуге болады, яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады. Бірақ, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, адам әдетіндей бірқалыпты, механикалқ қайталана бермейді. Әдет пен мінез бітістерінің арасында өзара байланыс болғанымен олардың табиғаты екі бөлек. Мінез бітістері әдетке қарағанда адам қылығына ықпал ете отырып, сол әрекет-қылық барысында қалыптасады. Сондықтан мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-қылық мотивтерінен бөліп қарауға болмайды.

Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама-қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты- бейтарап және т.б. Мінез қаталдыңы өжеттік , тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекші және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады. Қасеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе тыңғылықты мінез, ал бір қасиет екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адамның қызығушылықтары мен ұмтылыстарының, жан-жақты дамығандығы мен көп түрлілігі мінездің кеңдігін танытады.

Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі. Темперамент пен мінездің өзара байланысы :

1. 
   Темперамент пен мінездің өзара тығыз байланысы (Кречмер.;
   
2. 
   Мінез темпераментке қарсы шығуы мүмкін деген (антогоностикалық қатынас – Викторов, Левтитов.;
   
3. 
   Темпераментті мінездің элементіретінде;
   
4. 
   Темпераментті мінездің тума негізі ретінде мінездің қалыптасуының негізі деп мойындау.
   

Мінезі түракгалған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі болудан қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылу динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері адамның біртұтас келбет-кейпінде өзара байланысқа түсіп, тұлға дара-лығының интегралды сипаттамасын береді,

• 
  Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл - өгірікші, әдепті – дөрекі т.б.).
  
• 
  Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер – еріншек т.б.)
  
• 
  Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл т.б.).
  
• 
  Заттарға қатынасынан (сақи – ашкөз, үқыпты – салақ т.б.).
  

Осыған орай мінез келесі типтерге бөлінеді:

5. 
   Үйдесімді (гармонический. мінез типі – қоршаған ортаға икемділігімен ерекшеленеді. Мұндай мінезді адамда ішкі қарама-қарсылықтар болмайды. Ойлаған ойы мен істеген іс бір-біріне сай келеді. Көпшіл, ерік күші мол, қайсар, бір сөзді. Өмірдің барша қиын жағдайларында таңдаған бағыт-бағдарынан қайтпайды, көзқарас, талғамын ауыстырмайды. Мақсат-мүраттары мен принциптері үшін күреске дайын. Бүл адамдардың өмір сүру тәсілі жағдайға бағыну емес, оны өз қалауына орай өзгерту.
   
6. 
   Іштей қарама-карсылықты, бірақ сырттай келісімді (внутренне конфликтный, но внешне согласованный) мінез адамы. Бүл типті адамның ішкі ниеттері мен сырт әрекет – қылығы арасында келіспестік бола түрып, өзінің қоршаған ортамен қатынасында әлеумет талаптарына ыңғай береді, іс-әрекетін соларға бағындырып, үлкен күшпен орындайды. Өзін ерік билігінен босатпайды, жан, ой дүниесін сырттай болмыс шындығынан ажыратпаудың жолдарын іздестіруге дайын түрады.
   

ынталы емес.

7. 
   Икемі кем, қарама-қарсылықты (конфликтный с пониженной адаптацией. мінез адамы: көңіл-күй, ниеттері мен әлеуметтік борыштары арасында үйлеспестік орын алған, шамданғыш, үнамсыз эмоциялары басым, тілдесу қабілеті нашар дамыған, іс-әрекетін ақыл сарабына сала бермейді. Бүл мінез адамдарына тән қасиет: қоршаған дүниемен арақатынасын нақты әрекет-қылық жүйесіне келтірмеген, өмір желісі қарапайым бағытты – тез өзгеріп тұратын қажеттері, олар пікірінше, қандай да күш жүмсамай-ақ бір сәтте қанағаттандырылуы тиіс.
   

8. 
   Тиянақсыз (вариативный. мінезді адам – бағыт-бағдарының түрақсыздығынан, принциптік бостығынан төңіректегі жағдайға ыңғайшыл келеді. Жеке адамдық деңгейі төмен. Түрақты мінез-қүлығы каланбаған, осыдан барша
   

Мінез және жеке тұлғаның өзара байланысы темперамент мәселесін қарастыру кезінде тоқталып өттік. Тұлғалық қасиеттердің жалпы құрылымында мінез басқа қасиеттер мен әрекет-қылықтың ерекшеліктерін біріктіре отырып, орталық орынға ие лік етеді. Мінез – қабылдау, зейін, қиял, ойлау, ес сияқты таным процестеріне әсер етеді. Бұл әсерлер мінездің еріктік және құралдық бітіс ерекшеліктері арқылы жүзеге асырылады. Ал адамның эмоционалдық, мотивациялық және еріктік сфералары тікелей мінезге тәуелді. Ең алдымен мінез адамның даралығын, өзіндік ерекшелігін анықтайды.

• 
  Кабілет – бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән касиеттер қабілет бола алмайды.
  
• 
  Кабілет – барша түлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
  
• 
  Қабілет – нақты адамда топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
  

Осыған орай қабілеттер нақты (актуальный) және мүмкін (потенциальные) болып екіге бөлінеді.