ПОӘК 042-18 01/03-2013 Баспа №1 29. 08. 2013

Кесте 7

0. 
   Дәріс сабақтары.
   

Дәрістің негізгі бағыты барлық оқу сабақтарының, сонымен қатар студенттердің өздік жұмыстарының негізгі мазмұны мен сипатын, негізгі бағыттарын анықтай отырып, білім негізін салу.

Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауар мен ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне ауысады.

Ақшаның пайда болуы келесідей құн формалары арқылы айқындалады:

• 
  қарапайым немес кездейсоқ құн формасы;
  
• 
  кеңейтілген құн формасы;
  
• 
  жалпыға ортақ құн формасы;
  
• 
  құнның ақшалай формасы.
  

Ақша-жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.

Жалпыға ортақ эквивалент ролі тарихи түрде алтынға бекітілген. Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық қарым қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:

• 
  жалпыға тікелей айырбасталу;
  
• 
  айырбас құнының дербес формасы;
  
• 
  еңбектің сыртқы заттық өлшемі.
  

Жоғарыда аталып өткен функциялардан ақшаның мәнін ашатын үш негізгі қасиет шығады.

-ақшалар жалпыға ортақ алмастырғышты қамтамасыз етеді. Оған кез-келген товар сатылынып алынады;

-ақша товарлардың айырбас құнын бейнелейді. Олар арқылы товар бағасы анықталады;

-ақша товардағы жалпыға ортақ жұмыс уақытын материалдандыру болып табылады.

Ақшаның өзінде, сондай-ақ олардың қызметтерінде жылдар бойы өзгерістер болады. Егер де бұрындары сатып алу – сату процесі жалпыға бірдей эквивалентпен алтынмен жүргізілсе, бұл күндері қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.

Тауар процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп аталады.

Ақшасыз есеп айырысу дегеніміз – ол нақты ақшаның қатысуынсыз бухгалтерлік жазу жолымен банктің бір шотынан банктің екінші шотына ақшалай қаражаттардың ауысуы.

Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі – қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып табылады.

Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелер бар:

Ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің метализмге қарсы іс-әрекеті болып табылады. Номинализмнің негізгі ережесі төмендегідей:

• 
  ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады;
  
• 
  бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес.
  

• 
  металл ақша айналысы өте қымбат болып келеді;
  
• 
  монетаның тозуы және бүлінуі;
  
• 
  мемлекеттік билік (ремедиум) пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды бұзуы.
  

Несие ақшалардың негізгі түрлеріне: банкнота, чек, вексель, несие карточкалары жатады.

А_с=((Т_б.с. – Н_т.б.с. + Тс. – Ө_т.м.с.) / А) – АР

Т_б.с.- тауар бағасының сомасы;

Н_т.б.с.- несиеге сатылған тауар бағасының сомасы;

Тс.- қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төлем сомасы;

Ө_т.м.с- өзара есептескен талаптар мен міндеттемелер сомасы;

АР- ақша резервтері;

А- ақшаның төлем және айналыс құралдары ретіндегіайналымның орташа

саны.

Ақша массасының құрамы сол елдің несие-ақша жүйесімен анықталады.

Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады: ақша бірлігінің атауы, ақша белгілерінің түрлері, эмиссия тәртібі, ақша түрлері, валюталық бағам.

Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:

• 
  металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
  
• 
  несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын алтын айытбастамайтын банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
  

Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент ролін заңды түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болады: параллельді валюта жүйесі, қосарлы валюта жүйесі, ақсақ валюта жүйесі.

Монометаллизм – жалпы эквивалент ролін бір ғана металл (не алтын, не күміс) атқаратын ақша жүйесі. Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын монометаллизмі үш түрге бөлінеді: алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты, алтын девиз стандарты.
Тақырып 3. Ақша реформалары

1.1922-1924 жж. ақша реформалары.

2.1947 жылғы ақша реформасы.

3.1961 жылғы деноминация.

4.Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы.
1.Ақша реформасы ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін мемлекетпен жүргізілетін шаралар жиынтығы. Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 жж. ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92 пайыз алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты. Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады.

1917 жылы жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін шығарды. Мемлекеттік шығындарды жабу мақсатында үкімет ірі купьюрада қағаз ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай суррогаттар атқарды. Ресейде ақша шүйесінің жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да ықпалы болды. Қазан революциясынан кейін ақша ауналысының жағдайы біршама нашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есеге құнсызданды.

1921 жылы қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасында Мемлекеттік банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты мақсаты ақша реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.

Ақша реформасын өткізудің экономикалық алғышарттарына ЖЭС жүргізудің нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы: әртүрлі өнеркәсіп салаларындағы өнімдер көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің артуы, ауыл шаруашылығының басты өнімдерінің өсуі, тауар айналымының артуы жатады.

Ақша реформасы екі кезеңде жүргізілді. 1922 ж. 25 шілде және 11 қазанда Кеңхалком декретімен Мембанкке 1,2,3,5,10,25 және 50 червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық берілді. Бір червонец соғысқа дейінгі алтын монетадаға 10 рубльге теңесті.

Не бары үш жыл ішінде 1924 жылдың аяғында мемлекеттік бюджет тапшылықсыз болды. Бұл кеңестік ақша белгілерінің эмиссиясын қысқартып, тұрақты червонецтерге өтуге мүмкіндік жасады.

1922-1924 жж. ақша реформасында құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталар келді. Ақша айналысын реттеуді, ақша белгілерін эмиссиялауды қатаң орталықтандырып Ұлы Отан соғысына тұрақты ақша жүйесімен қадам басуға мүмкіндік жасады.

2. Ұлы Отан соғысы елге-679 млрд. рубльге шығын әкелді, оның ішінде әскери шығындар 551,1 млрд. рубльді құрады.

Өндіріс пен халық тұтынатын тауарлардың сатылу көлемінің аяқ асты қысқаруы мемлекеттік бюджеттің табыстарын азайтты. Осы уақыт ішінде әскери шығыстар өсе бастады. Оларды жабу мақсатында халықтан алынатын табыс салығына қоса әскери салық, шағын жанұяларға салық және жалғыз басты азаматтарға салынатын салықтар енгізілді. Халық арасында мемлекеттік займдарға ерікті түрде жазылу және әскери техникаларды құрауға ерікті жарналар беру жұмыстары ұйымдастырылды. Соғыс уақытында халықтан барлығы 270 млрд. рубль немесе мемлекеттік табыстардың 25,4 пайызы шамасында қаражаттар түсті.

Ақша реформасын жүргізумен қатар, барлық азық түлік және өнеркәсіп тауарларына деген карточкалық жүйе алынып тасталынды және карточкалық жүйемен салыстырғандағы нанның бағасы 10-12 пайызға төмендеді.

Реформа ақша жүйесін нығайта отырып, ақшаның барлық қызметтерінің маңызын арттырды.

1961 ж. қаңтарынан бастап айналысқа жаңа үлгідегі мынадай ақша бірліктері шығарылды. Баға масштабын ірілендіру ақша есебін және олардың техникалық қызмет көрсетуін жеңілдетті. Ақша билеттерінің пішіндері шағын болып келуі, оларды айналыста қолайлы етті.

1964 ж. Экономикалық ынтымақтастықтың халықаралық банкінің құрылуымен байланысты, 1991 ж. дейін Экономикалық өзара көмек кеңесіне мүше елдердің арасында көп жақты клирингтік есеп айырысулар үшін қолданылатын ақша бірлігі – аудармалы рубль енгізілді.

4. Қазақстан Республикасында 1993 жылы ақша реформа жүргізілді. Бір адамның ауыстыратын ақшасының ең жоғарғы мөлшері 1000 рубльден аспады. Ал зейнеткерлерге 200 рубльден аспайтын мөлшерде айырбастауға рұқсат етілді. Белгіленген лимиттен жоғары сомада ақшасы бар адамдарға табыс көздері туралы декларациямен арнайы комиссияға бару керек болды.

1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан ТМД-ның басқа мемлекеттерімен бірге «рубль аумағында» қала берді. 1992 ж. бірінші жартысында Қазақстан Республикасының жетекшілері рубльден күдер үзіп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған болатын. Сөйтіп 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-ден бастап ұлттық валюта - теңге енгізілді.

Жалпы банктердегі қарыз капиталы келесі көздер есебінен қалыптасады:

• 
  депозиттер;
  
• 
  банкаралық займдар;
  
• 
  депозиттік емес көздер;
  
• 
  коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
  

Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз алушы немесе кредиторретінде мемлекет және жергілікті билік органдары болатын несиелік қатынастар жиынтығы.

Несиенің түрлері келесідей жіктеледі:

• 
  мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді;
  
• 
  несиелеу обьектілері бойынша: негізгі қорларға және айналым қорына берілетін несие;
  
• 
  несиелеу әдістері бойынша: қалдық бойынша несиелеу және айналым бойынша несиелеу т.б.
  

Несиелер келесідей функциялар атқарады:

• 
  қайта тарату;
  
• 
  нақты ақшаларды несиелік операциялармен алмастыру;
  
• 
  ақша айналыс шығындарын үнемдеу;
  
• 
  тауар айналысын жеделдету.
  

Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функцияны орындайды: тарату және банктің несиелік потенциалын арттыру. Кредитор мен қарыз алушы арасындағы өзара қатынаста қарыз пайызы пайыздық мөлшерлеме түрінде болады. Пайыздық мөлшерлеме тұрақты және өзгермелі, номиналды және нақтылы, дисконтты болуы мүмкін.

Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің келесі техникалары бар:

Жай пайызды есептеу техникасы:

I = i · P · n / 360 · 100%

мұндағы: i – жылдық пайыздық мөлшерлеме;

P – берешек (депозит) қалдығы;

I – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;

n – пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны.

Күрделі пайызды есептеу техникасы:

I=P [(1 + i / 1200)ⁿ - 1]

мұндағы: i – жылдық пайыздық мөлшерлеме;

P – қарыздың (салымның) алғашқы сомасы;

I – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;

n – қарыздың (салымның) ай мерзіміндегі ұзақтығы.
Тақырып 5. Несиелік және банктік жүйе. Несиелік мекемелердің түрлері

1. Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы.

2. Арнайы мамандандырылған несиелік мекемелердің түрлері.

3. Банк жүйесі және оның негізгі элементтері.
1. Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бітқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмаслымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.

Несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені бөліп қарастырады.

Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егерде несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін бөліп қарастыруға болады:

• 
  Орталық (эмиссиялық) банк;
  
• 
  Коммерциялық банктер;
  
• 
  Мамандандырылған несиелік мекемелер (сақтандыру, жинақтық,ипотекалық, сенімгерлік және т.б.)
  

Банктер – атқаратын қызметтерінің ерекшеліктеріне байланысты екі негізгі типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес. Эмиссиялық дегеніміз – айналысқа ақша белгілерін шығару құқығы берілген орталық банктер. Қазақстанда эмиссиялық банк болып Ұлттық банк есептеледі, ал қалған банктер, оның ішінде коммерциялық банктер – эмиссиялық еместерге жатады.

Арнайы мамандандырылған банктерге инвестициялық және инновациялық, ипотекалы, жинақ банктері және т.б. жатады.

Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері кез-келген елдің несие жүйесінің маңызды жүйесі.

Банктің ұйымдастырушылық құрылымы екі негізгі әдіспен анықталады: банкті басқару құрылымы және оның функционалдық бөлімшелерінің құрылымы. Басқару органдарының басты белгісі – негізгі функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктің коммерциялық қызметін тиімді, рционалды және оперативтібасқаруды қамтамасыз ету. Коммерциялық банктерді басқарудың жоғарғы орган - акционерлердің жалпы жиналысы.

Акционерлер жиналысы кеңес құрамынан банк қызметін оперативті басқару үшін кеңес төрағасын немесе банк президентін тағайындайды. Ол банкті банк қызметінің нақты салаларына, яғни жетекші басқарма, департамент, бөлімдер жұмыстарына жетекшілік ететін орынбасарлары арқылы жұмыс жасап басқарады.

2. Коммерциялық банктердің қызметі келесі принциптерге негізделген:

• 
  өзінде бар ресурстар негізінде жұмыстар жасау;
  
• 
  толық экономикалық тәуелсіздік және жауапкершілік;
  
• 
  клиенттермен нарықтық қатынастарда қызмет жасау;
  
• 
  банктің қызметтерін реттеу жанама экономикалық немесе ұйымдастырушылық әдістермен жүргізіледі;
  

• 
  уақытша бос ақша қаражаттарын, жинақтарды аккумуляциялау (депозиттік операциялар);
  
• 
  экономиканы және тұрғындарды несиелендіру;
  
• 
  несиелік ақшалар шығару;
  
• 
  ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
  
• 
  инвестициялық қызмет;
  
• 
  клиенттерге басқа да қаржылық қызмет көрсетулер.
  

Банктер және банктік қызметтер туралы заңға сәйкес, банкті ашуға рұқсат беруде бас тартуды санамағанда, банктік операцияларды жүргізуге берілген лицензия келесідей жағдайларда қайта қайтарылып алынуы мүмкін:

• 
  рұқсат берген күннен бастап 6 айдан аса уақыт ішінде банк өз қызметін бастамаса;
  
• 
  Ұлттық банк белгілеген пруденциялық нормативтерді ҚР-ның жұмыс істеп отырған банктік заңдарды жүйелі түрде бұзу, Ұлттық банк белгілеген нормативтік актілерді бұзу жағдайлары анықталған кезде;
  
• 
  заңмен белгілеген мәліметтер мен есеп берулерді жүйелі түрде бұрмалау;
  
• 
  осы заңмен және банк жарғысымен т.б. қарастырылғаннан тыс операция-ларды жүргізу кезінде.
  

Коммерциялық банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинақтайтын несиелік ресурстар келесі көздер есебінен қалыптасады:

• 
  депозиттер;
  
• 
  банкаралық займдар;
  
• 
  депозиттік емес көздер;
  
• 
  банктің меншікті қаражаттары.
  

Коммерциялық банктер кез келген заңды тұлғалар сияқты ресурстарды бағалы қағаздар, акциялар, облигациялар, жепозиттік және жинақ сертификаттарын шығару жолымен жинақтау құқығы бар. Бұл қаражаттар несиелік ресурстардың депозиттік емес көздеріне жатады.

Банк қызметіндегі банктердің меншікті қаражаттарын басқа ресурстармен салыстырғанда мәнді ерекшеліктері бар. Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.

Банктің меншікті капиталы келесілер негізінде қалыптасады:

• 
  жарғылық капитал;
  
• 
  резервтік капитал;
  
• 
  қосымша капиталдар;
  
• 
  банктік бөлінбеген пайдасы.
  

Банк активтері- пайда болу мақсатында банктік ресурстарды әртүрлі активтер бойынша орналастырған қаражаттары.

Банктің активті операцияларына: ссудалық, инвестициялық, трастық, кассалық және т.б. операциялары мен қаржылық қызмет көрсетулері жатады.

Нарық жағдайында банктің ресурстық потенциалын өсіру мәселелері және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету маңызды болып отыр. Несиелік ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен жинақтары және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығы.

Жалпы банктердегі қарыз капиталы келесі көздер есебінен қалыптасады:

• 
  депозиттер;
  
• 
  банкаралық займдар;
  
• 
  депозиттік емес көздер;
  
• 
  коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
  

Отандық банктік тәжірибеде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялары мынадый түрлерге бөлінеді:

• 
  банктік шоттар ашу;
  
• 
  ұлттық және шетел валютасында аударым операциялары;
  
• 
  валюталық операцияларға бақылау жасау;
  
• 
  шоттан қолма-қол ақша беру;
  
• 
  ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
  
• 
  т.б.
  

-өтпелі кезеңдегі ел экономикасындағы дағдарыстық жағдайдың болу ықтималдығы;

-саяси жағдайлардың тұрақсыздығы;

-банктің жүйедегі жетіспеушіліктер;

-кейбір заңдылық актілердің жоқтығы немесе жетіспеушілігі.

2.Нарықтық қатынастар жағдайында пайда мен тәуекелді өзара өлшеу қажеттігі пайда болады. Тәуекел деңгейінің және күтпеген пайда деңгейінің тиімді қатынасы обьективті және субьективті факторлардан тәуелді болады.

Банк тәжірибесіндегі тәуекелдердің түрлері: сыртқы, ішкі, экономикалық, саяси, валюталық, несиелік, пайыздық, портфелдік, қаржылық, т.б.

Масштабы және мөлшері бойынша тәуекелдер глобалды және локалды; аспектілері бойынша психолгиялық, әлеуметтік, экономикалық, заңдылық; тәуекелді шешімдер дәрежесі бойынша минималды, орташа, оптималды, максималды; тәуеклді шешімдер қабылдау мерзімі бойынша алдын ала, мерзімді, кешіктірілген; шешім қабылдайтын адамдар саны бойынша жеке, топтық.

3.Тәуекелдерді төмендетудің бірнеше тәсілдері бар:

-банктік қарыздар портфелін диверсификациялау, яғни бір қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшерін несиелеу шегін белгілеу арқылы азайту. Бұл тәсіл банк клиентінің несиелік қабілеттігінің жеткіліктілігіне сенімсіз болған кезде қолданылады. Қысқартылған несие мөлешері, оны қайтармаған жағдайда зиян шегу шамасының қысқаруына мүмкіндік жасайды;

-несиелік қабілетін талдау, яғни қарыз алушының несиені өтеу мүмкіндігін талдау. Көптеген банк осы әдісті қабылдайды, себебі ол несиенің қайтарылмауына байланысты мүмкін болатын барлық зиянның алдын алады;

-несиелерді, пайыз тәуекелдігін және басқаларды сақтандыру, несиенің қайтарылмай қалу тәуекелі оны сақтандырумен айналысатын ұйымдарға толық өтеуін сипаттайды. Несиелерді сақтандырудың бірнеше жодары бар, бірақ оларды іске асырумен байланысты шығындардың барлығы қарыз алушыға тиісті болып келеді. Біздің елімізде несиелерді сақтандырумен сақтандыру компаниялары айналысады және т.б.

-елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;

-өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;

-халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік инструкциялық нормативтік актілерді шығару, есеп жүргізу және банктердің есеп бруін ұйымдастыру;

-банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын талдау;

-елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;

-ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;

-валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі валюталық саясатты жүргізу және т.б.

Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарма, директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалар мен қатар басқа да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар.Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4 орынбасары, Парламент пен Президенттің бір – бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі.

Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.

3.Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға эмиссиондық құқы бар және тікелей ақша – несие саясатын жүзеге асыратын жалғыз мемлекеттік орган.

Ақша – несие саясаты ұлттық валютаның тұрақтылығынқамтамасыз ету үшін және ақша айналысы мен несиелік қатынастардың тиімділігін арттыру үшін жүргізіледі. Ақша – несие саясатының құралдары: пайыздық саясат, резервтік талаптар, несие операциялары, ашық нарықтағы операциялар, валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету саясаты.

Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстық инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына және күтілетін инфляцияға байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді.

Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.

Ұлттық банк «банктердің банкі» қызметін атқару үшін:

• 
  коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды;
  
• 
  коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты қысқа мерзімді қарыздар береді;
  
• 
  жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады;
  
• 
  банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
  

-айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен ҚР-да мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді, Қазақстан Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;

-кепіл берушісі Үкімет болып табылатын ҚР-ның ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;

-ҚР-сы аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді;

-ҚР-сы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын өкілдіктерін ашуға келісімін және банк операцияларын жүргізуге лицензия береді;

-банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тіркелуіне дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;

-ол банктерге несие беруге, банктердіңқарыз капиталы нарығындағы ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие берущі болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;

-банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі пруденциалдық нормативтер белгілейді;

-ҚР-да ресми мөлшерлемелерді өзгерту арқылы банктік пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;

-ҚР-да информациялық процесстерді ақша-несие реттеуі әдістерімен бәсендете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және пайыз мөлшерлемелерін өзгертуге құқықтар береді;

-ҚР-да есеп айырысу тәртібін, жүйесін жәненысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз ететін жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;

-ҚР-да валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық түрін жүзеге құқылы;

-банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша банктерге, валютаны сатып алу, сату және айырбастау операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге және олардың клиенттеріне орындауға міндетті нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды,

-бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге, шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;

-егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, ҚР-ның Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субьектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқада шоттардан төлем жүргізу кезегін, есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады;

-Ұлттық банкіге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетін ұйымдарды құруға және оларды басқаруға қатысуға құқылы және т.б.

Ұлттық банк алтын валютиа резервін құрып, олармен операциялар жасайды. Ұлттық банк мынадай алтын валюталық резервтерді құру және басқаруға тікелей қатысады:

-алтын және басқа қымбат бағалы металдар;

-шетелде сақтандырылатын банкноталар, монета, банк қаражаттары;

-Ұлттық банкіде сақталатын валюталық құндылықтар;

-кез келген халықаралық деңгейдегібелгілі резервтік активтер;

-аудармалы векселдер, жай және қазыналық векселдер, яғни оларды шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы мекемелерінің шығарғаны және кепілдендіргені бойынша;

-басқа да активтер

Ұлттық банк міндетті түрде активтердің өтімділігі мен қауіпсіздігін және сыртқы валюта резервтерінің төлем қабілеттігінің сақталуын ескереді.

4.Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметтерінің біріне – екінші деңгейлі коммерциялық банктердің қызметтерін қадағалау және реттеу жатады. Екі деңгейлі банктік жүйе жағдайында Ұлттық банкінің негізгі мақсаттарының бірі – бұл банктік қызметті макроэкономикалық деңгейде басқару процесін ұйымдастыру, еліміздегі банктердің және басқа да қаржы-несие институттарының қызметтерін реттеу, банктік және ақшы жүйелерінің қызмет етуінің тұрақтылығын ұстап тұру болып табылады.

Мұндай әдістердің қатарына жататындар:

-пруденциялық нормативтерді және басқа да банктердің орындауы міндетті нормалар мен лимиттерді қою, резервтік талаптар нормалары, оған қоса күмәнді және үмітсіз активтерге қарсы провизиялардың нормалары;

-банктердің орындалуы міндетті ережелер мен басқа да нормативті актілерді шығару;

-банктің қаржылық жағдайын сауықтыружөніндегі ұсыныстар беру;

-банк қызметтерін тексеру;

-кемшіліктерді жою жөніндегі міндеттеме хатты талап ету, Ұлттық банктің бұйрық хаты және т.б. шектеу шараларын банктерге қолдану;

-банкті ашудан бастап, рұқсатты қайтарып алуға дейінгі жазалау шараларын қолдану.

Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың өзіндік ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады.

Нарық, оның қазіргі түсінігінде бір меншік формасына монополияның болуын жоққа шығарып, олардың көптүрлілігін, экономикалық және саяси теңдігінің болуын талап етеді. Оны құру мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолымен жүзеге асырылады.

2. Акция – АҚ-ның капиталына қаражат қосқандығын куәләндыратын жазбаша куәлік, меншік нысаны, бағалы қағаздарды білдіреді. Акция бағамы әртүрлі көптеген факторлардың ықпалымен қалыптасады.

Акционерлік қоғам әртүрлі акциялар шығарады және оларды иеленушілеріне қарай артықшылықтар береді. Мәлімдеуші және атаулы акциялар болады. Акциялар жай және артықшылығы бар акциялар болып та бөлінеді.

Облигацияның экономикалық жаратылысы жағынан үш ерекшелігімен сипатталады: 1) облигация шаруашылықты несиелеу үшін пайдаланылатын капиталдарды шоғырландыру құралы; 2) облигация – біршама арзан және оңай сатып алынатын борыштық қарыз; 3) облигация – ұзақ мерзімді борыштық міндеттеме. Облигацияны қамтамасыз ету әдістеріне немесе эмитенттері мен ұстаушыларының құқығына байланысты жіктейді.

3. Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді.

Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдарды мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және

заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда.

Бағалы қағаздар нарығының міндеті - бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты келесідей:

-макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;

-жарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;

-бағалар қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құқықтық және экономикалық қорғау;

Қор биржасы-бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының мәні және атқаратын қызметтері келесілерден көрінеді:

-қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен уаұытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;

-өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;

-бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғырландыру, сұраныспен ұсыныстың деңгейін көрсеттетін бағаларды белгілеу және жасалған капиталды қалыптастыру.

Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу процесін ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы және өндірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал етеді.

2. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму болашағы үшін ресурстарды жинақтау (материалдық база, адамдарды оқыту, заңдарды шығару, технология мен ақпараттық база) сұрақтарын ғана қамтып қоймай, сондай-ақ нарыққа өту барысында туындайтын макроэкономикалық және басқару шешімдерін талдау және стратегиясын қамтитын бағалы қағаздар нарығын дамытудың ұзақ мерзімді саясаты қажет.

ҚҚБ алғаш рет банкаралық валюталық биржа ретінде 1993 жылы құрылды. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша бірінші сауда 1997 жылдың 19 қыркүйегінде болды.

Акционерлердің жалпы жиналысының негізгі қызметі биржалық сауданың ережелерін қабылдау болып табылады:

1. 
   бағалы қағаздарды шығару шарттары;
   
2. 
   листинг процедурасы;
   
3. 
   бағалы қағаздардың негізгі параметрлері;
   
4. 
   сауда қатысушыларына қойылатын талаптар;
   
5. 
   қатысушылардың құқықтары;
   
6. 
   есептеу тәртібі мен мерзімі
   

Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың дамуына, саяси жағдайға, елдер арасынағы күштердің арақатынасына тәуелді.

Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық, дүниежүзілік, аймақтық. Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға – ақша бірлігіне негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.

Валюталардың конверсиялану дәрежесіне байланыты олардың келесідей түрлері бар: еркін конверсияланатын валюта, бөлшектеп конверсияланатын валюта, тұйық конверсияланатын валюта.

Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралы, аймақтық және ұлттық болып бөлінеді.

Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында (Лондон, Нью-Йорк, Париж, Токио т.б.) шоғырланған. Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін валюталармен операциялар жүргізіледі. Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес халықаралық операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне валюта бойынша қызмет көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады.

3.Валюталық жүйенің маңызды элементі – валюталық бағам болып табылады. Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдің ақша бірліктерінде бейнеленген бағасы.

Бағамның қалыптасуына келесідей үш фактор әсер етеді: саяси, экономикалық, психологиялық.

Валюталық баға белгіленімі айырбас үшін ұсынылған екі ақша бірлігінің шекті қатынасын анықтауға мүмкіндік жасайды. Валюталық баға белгілеу түрі валютаның жағдайына, оның бағамының деңгейіне әсер тепейді, өйткені валюта бағамының мәні қалады, ал оның формасы өзгереді. Сауда-өнеркәсіптік клиенттер үшін валюталар баға белгілеу кросс-бағам негізінде бекітіледі, ол екі валютаның өзара катынасының үшінші валютаға қатысты анықталуын сипаттайды.

Валюта бағамдарының ағымын талдау барысында номиналдық және нақты валюталық бағамдардың индексі кеңінен қолданылады. Сонымен қатар құбылмалы және тұрақты валюталық бағамдар да қолданылады.

Халықаралық валюта қоры, мүше болған елдердің төлем балансының жағдайын қадағалайды, қысқа мерзімді несие береді, елдерге техникалық көмек береді және кадрларды оқытады.

Дүниежүзілік банктің негізгі міндеті – экономикалық дамуды қаржыландыру, яғни соғыс кезінде қираған елдерді қалпына келтіру, халықаралық сауды үшін ықпал ету.

Қазақстан Дүниежүзілік банкінің мүшесі ретінде оның несиесін пайдаланушы болып табылады. Оның несиесімен ондаған республика үшін маңызы зор жобалар қаржыландыруда.

3. Европа қайта құру және даму банкісі (ЕҚДБ) 1990 жылы 29 мамырда болған келісім бойынша халықаралық қаржы мекемесі ретінде құрылған. ЕҚБД-нің штаб-пәтері Лондонда. Өз жұмысын бұл банк 1991 жылы сәуір айынан бастады. ЕҚБД-нің басты міндеті – бұрынғы социалистік елдерге саяси жүйенің өзгеру кезеңінде жаңадан экономикалық және әлеуметтік жағдай жасау үшін инвестиция беру, жекешелендіруге, құрылымдылық қайта құру (көлік және байланыс, жол, энергия және коммуникациялармен қамтамасыз ету, тұрғын үй шаруашылығы), табиғатты қорғау, т.б. салаларды қолдау болып табылады.

ЕҚДБ-нің негізгі несие беретін объектілеріне – жеке фирмалар, жаңадан құрылған нарықтық құрылымдар, жекешелендірілген объектілер, бірлескен кәсіпорындар жатады.

Арнайы қорға, арнайы жіберілген қаражаттар, инвестициялардан алған табыстар кіреді. Арнайы қорлардың қаржаты көбінесе тиімділігі төмен әлеуметтік салаларға, несие беруге техникалық көмек көрсетуге жұмсалады.

Басқару кеңесі 4 жылға ЕҚДБ Президентін сайлайды. Ол директорлар кеңесінің басқаруымен ЕҚДБ ағымдағы қызметін басқарады.

Несиені беретін негізгі бағыттары – экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымдар, агроөнеркәсіп объектілері, ауыл шаруашылығы, өндіретін және қайта өңдейтін өнеркәсіп. Банкінің несиесі ең алдымен барлық жеке секторға, жекешелендірілген мемлекеттік бірлескен кәсіпорындарға, әсіресе дамып келе жатқан елдердің үкіметтеріне – сенімді қарыз алушы ретінде бағытталады.

Ислам конференциясының ұйымына мүше болған кез келген мұсылман елі, атқарушы директорлардың Басқармасының шарттарын және мерзімін сақтай отырып банкке мүше бола алады.

1. 
   Ақшаның пайда болуы.
   
2. 
   Ақшаның қажеттілігі және экономикалық мәні
   
3. 
   Ақша функциялары
   
4. 
   Құн өлшемі ретіндегі ақша функциясы
   
5. 
   Айналыс құралы ретіндегі ақша функциясы.
   
6. 
   Төлем құралы ретіндегі ақша функциясы.
   
7. 
   Ақшаның жинақтау құралы ретіндегі функциясы
   
8. 
   Дүниежүзілік ақшалар.