Ленинград шайқасы (1941ж.-1943 ж.-қантар)

Қазақстандық әскери құрамалардың үштен бірі Ленинград түбінде соғысты. 316-атқыштар дивизиясы (1941 ж. 9 қыркүйек) және 314-дивизия Ленинград облысының 22 елді мекенін азат етуге, «өмір жолын» салуға қатысты.

Балтық флотындағы «Киров» Қызыл Тұлы крейсерінде 156 қазақстандық шайқасып, ерліктері үшін ордендер мен медальдармен марапатталды.

Ленинград шайқасына қатысқан қазақстандықтар:
1. Партия ұйымдастырушысы Султан Баймағанбетов А. Матросовтың ерлігін қайталап жау дзотын кеудесімен жауып, Батыр атанды.
2. 372-атқыштар дивизиясының 1236-атқыштар полкі 5-атқыштар ротосының бөлімше командирі Қойбағаров ұрыста неміс траншеяларына бірінші болып кіріп, ержүректілік көрсетті.
3. 48-атқыштар дивизиясының атақты мергені Дүйсенбай Шыныбеков шайқасты. Қазақстандық әскери құрамалардың үштен бірі Ленинград түбінде шайқасты. 314-дивизияның мергендер қозғалысын Солтүстік Қазақстан облысындағы Степан Разин атындағы ауылшаруашылық артелінің бұрынғы колхошысы, қатардағы жауынгер Г.П. Зубков бастады.
4. Ленин қаласы үшін болған шайқастарда артеллериялық бақылау аэростаттарының дивизион командирі С. Жылқышев та ерекше көзге түсті.

Ленинград қоршауының аса қиын кездерінде оны қорғаушылар бүкіл Кеңес мемлекеті халықтары тарапынан қолдау жасалғанын үнемі сезеніп отырды.

1941 жылғы қыркүйектің ауыр күндерінда қазақтың халық ақыны Жамбыл ленинградтықтарға «Ленинградтық өренім» деген жырын арнап, онда көп үлттық еліміздің бүкіл енбекшілірінің ойпікірін, сезімі мен аландатушылығын білдірді. Ақын жыры достықтың шынайы ән ұранына айналды. Қоршау жылдарында 850 мыңға жуық бейбіт тұрғын қаза тапты. 1943 жылы қаңтарда 900 күнге созылған Ленинград қоршауы бұзылды, ал 1944 жылы Ленинград басқыншылардан толық азат етілді.

Ленинград шайқасының тарихы маңызы
- Гитлершіл Германияның ірі жеңілісі болды,
- Халықтар достығы мен ерлігінің көрінісі болды.

Сталинград шайқасы (1942 ж. шілде- 1943 ж. ақпан).

1942 жылы 17 шілде Сталинград түбіндегі кескілескен ұрыстар басталды. 1942 жылы күзде Сталинград шайқасының жалыны Батыс Қазақстан даласына жетті. 1942 жылы күзде КСРО жоғарғы Кенесі Төралқасының жарлығымен Каспий алабында соғыс жағдайы енгізілді, ал 1942 жылғы қыркүйектің 1-інде Атырау қорғаныс комитеті құрылды. 1942 жылғы қыркүйектың 15-інде облыстық мемлекеттік қорғаныс комитеті соғыс жағдайын енгізді, ал 1942 жылы 26 қазанда Орал аймағы әуе шабуылынан қорғану бөлімдерінің қатарына енгізілді.

1943 жылғы желтоқсанда белгіленген шекара бойынша Қазақстан Сталинград облысымен шектесті (Каспий теңізінен Александров – Гайға дейнгі 500 км.)

1942 жылы 9 қазанда Қазақ КСР үкіметі Сталинград майданының ең жақын тылы Қазақстан екенін, сондықтан бұдан артық шегінетін жер жоқ екенін айтып, Сталинградты қорғаушы жерлестеріне үндеу тастады.

Батыс Қазақстан жерінде алты қорғаныс шебі, Сайхан, Орда, Чапаев, Тайнақ аудандарында арнайы аэродромдар салынды. Ақтөбе облысында да қорғаныс қүрылыстары салынды.

Сталинград майданының көптеген әскери бөлімдері, материалдық, техникалық базалары Батыс Қазақстанда орналастырылды. Орал қаласында әскери байланыс торабы орналасты Батыс Қазақстан жерінде 70-ға жуық әскери госпиталь жұмыс істеді. Гитлерлік ұшақтар Сайхан, Жәнібек, Шұңғай станцияларына шабуыл жасап, 7 млн. сом шығын келтірілді.

Сталинград майданың барлық жағынан Қазақстан қамтамасыз еткен. Осында көптеген әскери техника жөндеуден өтті. Мысалы, бір ғана Ақтөбеде ай сайын 30 ұшақ құрастырылды. Каспий бассейнде орналасқан Гурьев майданы Орта Азиямен, Кавказбен байланыстыратын негізгі көпірге айналды. Қазақстан жерінде құрылған 292, 387-атқыштар дивизиясы, 81-атты әскер дивизиясы т.б. Сталинградты қорғауға тікелей қатысты. Сталинградтың түбінде көптеген Қазақстандықтар ерліктің небір тамаша үлгісін көрсетті.

Жамбылдың ұлы Алғадай Сталинград түбінде ерлікпен қаза тапты. Г.Сафиулин, М.Баскаков сияқты азаматтардың басқарған әскери бөлімдері жауды талқандау барысында көп үлес қосты. Мысалы, М.А.Баскаков басқарған батареяның 43 зенитшісі трактор заводын қорғап, жаудың 11 танкісін жойып жеберді. 36 зенитші қаза тапты, бірақ бір адам да шагінбеді. 1942 жылы 19 желтоқсанда қарағандылық ұшқыш Нуркен Әбдіров Боховская-Пономаревка ауданындағы әуе шайқасында ұшағын жау танкілері шоғырына қүлатып, ерлікпен қаза тапты. 29 және 38-атқыштар дивизиясының жауынгерлері жауды Сталинградтың Киров ауданына енгізбей, танкі мен зеңбіректер жөндейтін заводттың тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз етті. 1943 жылы бұл дивизиялар 72 және 73-гвардиялық дивизияларға айналып, «Сталинград дивизиясы» құрметті атағына ие болды. Оңтүстік Қазақстандық жауынгері Толыбай Мырзаев «Павлов үшін» қорғауға ерлік көрсетті.

Сталинград түбінде қазақстандықтар К.Сатпаев пен А.А.Бельгин өздерінің ерлігі нәтижесінде Кеңестер Одағынын батыры атағына ие болды.

116-атқыштар дивизиясы, 565-атқыштар полкінің 7-ротасының жаунгерлері Сталинград көшелерінде ерлікпен шайқасты. Олардың ерлігі құрметіне Сталинградта «Қазақ» көшесі ашылды. 11 жауынгер 300 фашистке қарсы шайқасып, түгел қаза тапты (араларында Лениногорскілік комсомол Кәміл Хузин болды). Ержүрек жауынгерлер қорғаған төбе «Шығыстың 11 батырының төбесі» деп аталады. Қазақстандық Т.С.Позолотин басқарған 17-гвардиялық танк полкі Еділ жағасындағы ірі операцияларда шешуші роль атқарды. Сөйтіп, 1943 жылғы қыста Сталинград түбінен жау 600-700 км. жерге қуылды.

Сталинград шайқасы соғыс тарихында ерекше орын алды.

Қазақстандық жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балтық бойын, Молдовияны азат етуге қатысты. Мыңдаған қазақ жігіттері Кеңес әскерінің құрамында Шығыс Европа халықтарын Гитлердің тепкісінен азат етуіне ат салысты.

1-Украин майданы учаскелерінің бірінде біздің жауынгерлік қатарымызға фашистік танкілер лап қойды. Жаудың біраз танкісі қиратылды, бірақ фашистік танкілер ілгері ұмтылуын тоқтатпады. «Жолбарыс» танкісінің қарсы алдынан сапер Абдолла Усенов қарсы жүріп, кеудесіне танкіге қолданылатын минаны қысып, қаймықпай шынжыр табан астына құлады, сұмдық жарылыс жер сілкіндірді.

Әрқайсысы 200-ден астам жауынгерлік ұшу сапарын жасап, бірнеше жүз фашистерді жоқ қылған шабуылшы ұшқыштар: Талғат Бигельдиновке, Леонид Бедаға және Павловқа, соңдай-ақ 37 ұшақты және топтасып жүргізілген ұрыстарда жаудың тағы 6 ұшағын (самолет) атып түсірген Сергей Луганскийге екі мәрте Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Кеңестік Шығыс әйелдері арасынан бірінші болып Ленин орденімен және Алтын жұлдыз медалімен марапатталғандар-қазақ қыздары: пулеметші Мәншук Маметова мен 54-атқыштар бригадасының Мергені (снайпер) Әлия Молдағұлова болды.

1945 жылдың қысқы операцияларда кеңес әскерлері жаудың «Солтүстік», «Орталық», «Висла», «Оңтүстік» армиларының ірі топтарын талқандады. Қызыл Армия Польшаны азат етуді аяқтап, Венгрияны және Чехословакияның едәуір бөлігін азат етті, Венаны алып, Шығыс Пруссияға кірді, Одер және Нейсе өзендеріне шығып, Померанияға, Брандербург пен Силезияға тереңдеп енді.

1945 жылғы сәуірдің 16-ында Берлин операциясы басталды. Оған 3,5 млн.-ға жуық адам, 52 мың зеңбірек пен миномет, 7750 танкпен өздігінен жүретін зенбірек, 10800 ұрыс ұшағы қатысты. Балтық теңізінен Судет тауларына дейінгі 700 км-лік өңірде ұрыс қимылдары жүргізілді. Батыл қимылдар жасап, Кеңес әскерлері мамырдың 2-інде Германияның астанасы Берлинді толық бақылауына алды. Берлин операциясы барысында Кеңес жауынгерлері ержүректілік, ерлік және жоғары шеберлік көрсетті.

Кеңес Одағының батыры, Қазақстан республикасының қорғаныс министрі Сағадат Нұрмағамбетов те Берлин үшін ұрыстарға өз жауынгерлерін бастап кірді. Берлинге шабуыл жасауға жерлестеріміз Есжанов, И.Я.Сянов, Х.Қайдаусов, З. Тұрарбеков, Х. Көбеков, Т. Бигелдинов, А.Еремеев, Н.Шелихов және т.б. көптеген адамдар қатысты. Жас офицер Р.Қанқарбаев өзінің досы Г.Булатов пен бірге рейстаг терезелерінің біріне алғашқыларының бірі болып алқызыл Жеңіс туын желбіретті, ал Орал өңірінің жас офицерлері Қ.Меденов пен Р.Қараманов Берлин ратушасының төбесіне тікті.

Қазақстандықтар партизандық қозғылысқа белсене қатысты. Толық емес мәліметтерге қарағанда Украинаның партизандық құрамалары мен отрядтарында 1500, Ленинград облысында 220-дан астам қазақ жігіттері соғысқан. Белоруссияның әр түрлі аудандарында әрекет еткен 65 партизандық бригадалар мен шоғырларда 1500-ден аса қазақстандықтар болған. Партизан қозғалысына қатысқан даңқты қазақ жігіттері: Ғ.Ахмедьяров, Ғ.Омаров, В.Шарудов, Қ.Қайсенов, Ә.Шәріпов, Ә.Жангелдин, Ж.Саин, Н.Көшекпаев т.б. есімдері бүгінде зор қүрметке ие болды.

-1945 жылы 2 мамырда Берлин қаласы алынды.
-1945 жылғы 8 мамыр-фашистік Германияның тізе бүккендігі туралы шартқа қол қойылды.
-1945 жылғы 9 мамыр-Қызыл Армия жеңіске жетіп, Ұлы Отан соғыс аяқталды.

1945 жылғы 9 тамыз-одақтастық міндеттемелерге сәйкес КСРО соғыстың соңғы ошағы Жапонияға қарсы соғыс басталды. Қиыр шығыста Жапониянияға қарсы соғысқа аттанған әскери бөлімдер арасында қазақстандық құрамалары да болды. Тынық мұхит флоты әскери-әуе күштерінің 12-шабылдаушы авиация дивизиясының звено командирі,көкшетаулық Михаил Янко 1945 жылғы тамыздың 10-ында Гастэллоның ерлігін қайталады.

Жапонияға қарсы шайқастарға Ақтөбеде құрылған 74-жеке теңіз атқыштар бригадасының негізінде ұйымдастырылған 292-атқыштар дивизияның жауынгерлері Кеңес Қарулы Күштері дәстүрінің даңқын шығарды. Забайкалье сонан соң 1-Қиыр Шығыс майдандары әскерлерінің құрамында қазақстандық 129-миномет полкі шайқас жүргізді. Қазақстан минометшілері батылдық және ерлік көрсеткені үшін 2027-жауынгерлік ордендер мен медальдарға, соның ішінде 14 адам «Кореяны азат еткені үшін», 234 адам «Жапонияны жеңгені үшін» медальдарына ие болды.

Қызыл Армияның Қиыр Шығыстағы соғысы 24 күнге созылды.

1945 жылғы 2 қыркүйекте Жапония жеңілгендігі туралы шартқа қол қойды. Сөйтіп, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталды.

Ұлы Отан соғысындағы ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры атағын алғандар:

Жалпы екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңіс Кеңес Одағына қымбатқа түсті. Елдің 27 млн астам адамдары соғыста қаза болды. Оның 603 мыңы (400 мың) қазақстандықтар.

1.Герман фашизмнің үстемдігін орнату жоспарлы туралы айтып беріндер. Гитлеризмнің агрессиялық пиғылдарында Қазақстан қандай орын алды?

Қазақстан еңбекшілері де, көп ұлтты совет халқымен бірге «Бәрі майдан үшін! Бәрі де жеңісүшін!» дейтін ұранмен майданға аттанды. Сөйтіп, совет халқы агрессормен соғысушы халыққа айналды. Сын сағаты соққан сәтте Совет Қарулы Күштерінің қатарына 20 млн-нан астам адам алынды. Совет Армиясы жауынгерлерінің негізін орыс халқының өкілдері қалады. Олармен жауынгерлік бір сапта 4,5 млн украиндер, 1 млн белорустар, 3 млнға жуық Қазақстан мен Одақтас Орта Азия республикаларының ұл-қыздары болды. Совет Армиясы қатарына тек Қазақстаннан ғана 1 млн 200 мың адам шақырылды. 1941-1942 жылдары 80-нен астам дивизия мен бригада Азербайжан, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Латвия, Эстония, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстаннан шақырылған адамдардан жасақталды. Қазақстандықтар құрамының үштен екісі және республикалық комсомол ұйымының 250 мың ВЛКСМ мүшесі Ұлы Отан соғысы майдандарындағы ұрысқа қатысты.

1942 жыл – Ұлы Отан соғысы шежіресінде алар орны ерекше жыл. Халық шаруашылығы Отан соғысының талабына сай құрылып, қалыптасқан соғыс экономикасы майдан мұқтажын өтеуге жұмылдырылды. Күш-қуаты еселеп өсе түскен совет тылының құрамды бөлігі Қазақстан да сан алуан таибиғат байлығын, халқының патриоттық жігерін майданға, жеңіс жолына сарп етті. Бұл жылы республикаға еліміздің Батыс облыстарынан көшіріліп әкелінген кәсіпорындар қалпына келтірілді. Жаңадан салынған 25 рудник пен шахта, 11 кен байыту фабрикасы, 430 мұнай құбыры іске қосылды. Ақтөбе ферросплав, Қарағанды металлургия заводы, Үлкен Пешной –Ширина –Гурьев-Орск мұнай құбыры құрылысы жедел жүргізілді. Ақмола – Қарталы темір жол іске қосылды. Қарағанды көміршілері, Ембі мұнайшылары, Балқаштың, Лениногордың және Шымкенттің металлургтары, Қоңырат пен Ащысайдың кеншілері, Қазақстан еңбекшілері сталинградтықтарға қолдарынан келген көмектерін аяған жоқ. Республикада жасақталған әрбір үшінші әскери құрама қаһарман қаланы қорғады. Еңбекшілердің қатысуымен 6 қорғаныс шебі, көптеген әскери аэродромдар салынды, Батыс облыстарда 20-дан астам эвакогоспитальдар, 120 әскери құрама, оларды жабдықтайтын көмекші бөлімдер орналасты. Танк, самолет, зеңбірек сияқты соғыс техникаларын жөндейтін базалар іске қосылды. Ембі мұнайынан алынған жанар май толтырылған самолеттер жауды бомбалады. Каспий мен Аралдан балықшылары еңбек өнімділігін арттыра түсті. Өнімді арттыру мақсатында Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті Қарағанды көмір бассейніне, Ембіге, Балқаш мыс заводына үлкен көмек көрсетті. 1942 жылы Қазақстанның Батыс аудандарының өміріндегі ерекше жыл еді. Сталинградтан басталған соғыс өрті онымен 500 шақырымдай шекаралас Гурьев, Батыс Қазақстан облыстарын шарпыды. Рязань- Урал темір жолының Жәнібек, Сайқын- Шонай станцияларына да соғыс қаупі төнді. 1942 жылы 1 қыркүйекте Гурьевте облыстық Соғыс Қорғаныс Комитеті құрылды. Осы жылы 15 қыркүйекте облыс соғыс жағдайында деп жарияланды. 1942 жылы 16 қарашада Сталинград соғыс Советі Орал қаласын майдан аймағына кіргізді. Ол әуе қорғанысы пунктіне айналды. Міне, осылай республиканың батысы Сталинград майданының ең жақын ьылы болды, ал кейбір аудандары соғыс шебіне айналды. Соғыс темір жолшыларға ауыр салмақ түсірді. Батыстан лек-легімен көшкен совет семьяларын, өнеркәсіп жабдықтарын толассыз тасу керек болды. Сонымен қатар майдандағы әскери эшелондарды, қару-жарақ, азық-түлік, шикізаттарды өнеркәсіп орталықтарына кідіріссіз жеткізу міндеті алға қойылды. Көптеген маман паровоз машинистері майданға кетті. Тылда қалған темір жолшылар еліміздің атақты машинисі Николай Луниннің жұмыс әдісіне көшті. Мыңдаған машинистер мен олардың көмекшілері, кочегарлар паравоздарды жөндеуге тұрғызбастан 100 мың шақырым жол жүруді міндеттеріне алды.

Жамбыл депосының машинисі Сыздық Өтеповтың бастамасы бойынша ауыр составтарды бір паравозбен жүргізу әдетке айналды. Қазақстан темір жолшылары соғыс қажетіне сай жұмысты қайта құрып, ерлік еңбектің үлгілерін көрсетті. Түрксіб темір жол бойынша шаруашылық жүктерін тасу 1942 жылы өткен жылмен салыстырғанда 1,4 млн тонна көп жеткізді. Орал теміржолшылары Сталинград түбіндегі шайқас кезінде тәулігіне 18-19 жұп поезд өткізді. Республикада ет, сүт, май, жүн т.б да өнімдер өндіру молайтылды.Тек 1942 жылды 1941 жылмен салыстырғанда ет және сүт өнімдері 4 млн пұтқа артты. Мал санын көбейтіп, одан алынатын өнімдерді арттырудағы еңбек жоғары бағаланып, республика Мемлекет Қорғаныс Комитетінің Ауыспалы Қызыл туына ие болды. «Жауды қиратып, жеңіске жетеміз!» - деген бүкіл халықтық ұран еңбекшілердің күнделікті қайтпас жігерінен, қаһармандық ерлігінен көрініп отырды. Халық жанын да, малын да, жүрегінен шыққан жалын патриоттық сөзін де Отан қорғауға бағыштады. Байтақ еліміз осылай соғыс лагеріне айналды. Қазақстан да берік қамалдың бірі болды. Жауға аттанған халық қаһары мен тылдағы еңбек серпіні міне осылайша ұштасып жатты. Отан әмірі, партия ұраны, халықтың игі тілегі мен қажырлы еңбегі жеңіс арнасына құйылып жатты. Қысылтаяң кезеңде майдан мен тыл берік қамалға айналды. Экономика саласында Жеңіс программасы совет қоғамының жоспарлы артықшылығына, саяси моральдық бірлігіне сүйеніп, барлық материалдық, адам ресурстары соғысқа байланысты қайта құрылып, бір жүйеге түскен соғыс экономикасы жасалынды. Шығыс аудандардың, соның ішінде Қазақстанның дамуы тездетілді, экономикалық күш-қуаты арттырылды. ҚазССР-і өнеркәсібінің дамуына 1941-1945 жылы 3,6 млрд сом қаражат жұмсалды, бұл соғысқа дейінгі деңгеймен салыстырғанда өндірістік қор 2 есеге жуық өсті деген сөз. Отан қорғау мақсатындағы көптеген өнеркәсіп орындары екпінді қарқынмен салынды. Соғыс жылдары көмір қазу көлемі 1,7 есе, электр энергиясын өндіру 2 есе артты. Одақ бойынша қорытылған мыс, марганец т.б түсті металдар өндірудің едәуір бөлігі Қазақстан еншісіне тиді. «Кез келген қаруда, кез келген жауынгерлік машинада – танк пен сүңгуір қайықта, самолет пен эсимецте Қазақстан металы болды. Майданды біздің мұнайымыз да жабдықтап тұрды. Қазақстандық конвейерден жауынгерлік техниканың, қару-жарақ пен оқ-дәрінің алуан түрлері шығарылды. Біздің қуатты тылымыздың дәл соққыларының күшін жау бірден –ақ сезді».

Соғыс жылында ҚазССР-і еліміздің шикізат және азық-түлік базасының бірі болды. Мысалы, малшылар соғысқа дейінгі кезеңмен салыстырғанда етті 4 есе көп тапсырды. Республикада соғыс барысында мемлекетке 360 млн пұтқа жуық астық, 175 мың тонна көкөніс, 240 мың тоннадан астам картоп, 1 млн 142 мың тонна сүт тапсырды. Мақташылар мен тоқымашылар 7 млн жауынгерді толық киіндіруге жететін мөлшерде мақта өсіріп, мата тоқыды. Совет халқының сарқылмас күш-жігерінен творчестволық нәр алған коммунистер «Екі, үш адам үшін де еңбек етейік!» дейтін ұран тастады. Шымкент қорғасын заводындағы 200 жұмысшының майдандық бригада, смена атағын жеңіп алу жолындағы инициативалары игі бастамаға негіз болды. Еңбекшілердің социалистік жарысы жаңа сипат алды. Мұндай серпілісті еңбекшілер «Майдан вахтасы» деп атады. 1942 жылдың көктемінде тыл қаһармандарының қажырлы еңбектері Бүкіл одақтық социалистік жарысқа ұласты. Мысалы, Лениногор кеншісі, коммунист Г.Хайдан 1 сменада революциядан бұрынғы Риддердің барлық рудниктері беретін кен өндірді.Жезқазғандық атақты кенші, ҚазССР Жоғарғы Советінің депутаты Ахметқали Сафин 1,5 айдың нормасын орындады. 1941 жылдың аяғында тек қана Петропавл қаласында 2 норма орындаушы жастар саны 5000-нан асты.Соғыстың алғашқы жылында букіл одақтық социалистік жарысқа қосылған Құлсары мұңайшылары, Балқаштың мыс қортушылары Жезқазған мен Успен мыс рудниктері,Петропавл ет комбинаты,Алматы темекі фабрикасы Отан қорғау Комитетінің ауыспалы Қызыл Туын жеңіп алды. Кең байтақ Отанымыз құрыштай берік соғыс лагеріне осылайша айналды. Көлемі мен алатын орны жағынан Қазақстан осы лагерьдің маңызы күшті арсеналының бірі болды. Ол көмірдің, мұнайдың, түсті және сирек кездесетін металдардың қоймасына, маржандай астықтың, күріштің, алтын мақтаның, биязы жүн мен семіз еттің, сары майдың сарқылмас қазынасына айналды. Сын сағаты соққан кездегі еңбек вахтасының көш бастаушылары, социалистік құрылыстың ардагерлері – Шығанақ Берсиев, Ыбырай Жақаев, Зағи Абақова, Прасковья Ангелина, Салиха Оңғарбаева, Түсіп Күзембаев, Рамазан Есқараев, Александр Орлов болды. Еліміздің соғыс барысындағы күш-қуатын арттыруға Қазақстан жұмысшы табының жас толқыны да білек сыбана араласты.

Қонаев Д.А Таңдамалы сөздер мен мақалалар. Алма-Ата, 1978, 318-бет.

Бұл жылдарда Қазақстан фашистік жауыздар баспанасын өртеген және талқандаған миллиондаған совет адамдарының туған үйіне айналды. «Бізді бейне бір аға-інісі және апа-қарындастарындай қабылдады»,- деп сол бір қиын-қыстау кезді есіне алды П.Н. Ангелина. «Тың» кітабында Л.И.Брежнев өз семьясына қамқоршы болып, баспанасын бөліскен «мейірбанды қазақ семьясына рахмет айтып», алғысқа толы көңіл қошын білдірді. Украинаның, Москва мен Ленинрадтың т.б қалалардың өндіріс орындарынан келген 50 мыңнан астам жұмысшы Қазақстан өндірісін тыл қамалына айналдыруға ат салысты. Уралдың, сібірдің, Орталық Россияның қорғаныс кәсіпорындарында қазақстандық 200 мың жұмысшы кәсіби шеберліктерін ұштап, интернацинализм мектебінен өтті. Қазақстан Орел, Калининград, Москва облыстарына, Ленинград пен Донбасстың көптеген аудандарына, қалаларына қамқорлық көмек көрсетті. 1943 жылдың 6 ақпандағы «Правда» газеті бас мақаласында атап көрсетілгендей: «Қазақстан өз жерінің барлық байлығымен, өз тауларының асыл қазыналарымен майданды қуатты діңгектей тіреп тұрды». Совет халқы Ұлы Отан соғысында жеңіске жетіп, Октябрьдің жемістерін қорғап қалды. Ленин партиясы ғажайып жеңістің стратегі болды. Осы кезеңде Қазақстан Коммунистік партиясы өсіп, идеялық жағынан шыңдалды, ұйымдық жағынан нығайып, партиямыздың Орталық Комитетінің төңірегіне бұрынғыдан да топтаса түсті.

Соғыс жылдарында оның қатары 130 мың адаммен толықты. СССР-дің фашизмді талқандауы совет халқының моральдық – саяси бірлігінің, социалистік интернационализм принциптерінің жеңісі. Бұл адамзат алдынан тарихи процестің тағы бір көкжиегін ашты.

1.Теміртаудағы 1959 жылғы жұмысшылар көтерілісі.

2.Жаңа өзен оқиғасы.

15тақырып: Алматы. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы

Жоспары:

1.Желтоқсан оқиғасының шығудағы сылтаулар мен себебі 2.Оқиға барысы. Қатысқан қайраткерлер

3.Желтоқсан оқиғасындағы шындық пен дақпырт және оқиға салдары. Тарихи маңызы.

Қазақстанның Ресейге қосылуы қарсаңында басталған республика тұрғындары құрамын интернационализациялау Қазан төңкерісінен кейінгі уақытта тіптен күшейе түсті. Қазір мұнда 100-ден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұрады. 1939 жылы қазақтардың пайдасына қалыптаспаған тұрғындар саны мен олардың меншікті салмағы елу жылдан кейін ғана өзгерді. 1989 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы мынандай еді: қазақтар – 39,7, орыстар – 37,8, немістер – 5,8, украиндер – 5,4, өзбектер мен татарлар – 2, ұйғырлар мен беларустар – 1,1, кәрістер – 0,6, әзірбайжандар – 0,5, процент тағы сол сияқты. Сонымен, қазақтар 1926 жылдан кейін бірінші рет өзінің этникалық территориясында саны жағынан басқалардан озды. Міне, біз мұнан Қазақстан тұрғындары ұлттық құрамының соңғы жарты ғасырда этнодемографиялық дамуының және бір ерекшелігін көреміз.

Еліміздегі ұлтаралық қатынастардың күллі күрделілігін ұғыну үшін қоныс аударулардың тарихына қысқаша тоқталайық. XIX ғасырда Ресейден, Украинадан, басқа да аймақтардан Қазақстанға көптеген қоныс аударушылар ағылып келіп жатты. Бұл лек 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейін тоқтаған емес: ХIX ғасырдың алғашқы он жылында, столыпиндік реформаны іске асыру барысында шырқау шегіне жетті.Жыл сайынға көшіп келушілер саны 140 мың адамнан асып жағылып отырды. Қоныс аударушылардың бестен бір бөлігі шет елде сіңісіп кете алмай кейін қайтып, қалғандары жайғасып, иеліктеріне шаруашылық алып осында мәңгіге қоныстанып жатты. Тарихшылар берген бағаға сайсақ , сол кездерде Қазақстанға келгендердің ұзын-ырғасы бір миллион 200 мыңнан асады.

Бұл қоныстандырулардың жергілікті халықты орыстандыру барлық өлшемдеріне сәйкес олардың иелігіндегі жерді Ресей тәжіне түпкілікті бекітіп алу мақсатын көздегені түсінікті.

Шындығында дәл сол саясатты кеңес өкіметі одан әрі жалғастырады.

Сөйтіп, ұжымдастыру кезінде Қазақстанға 250 мың мал-мүлкі алынған бай-құлақ жер аударылған еді. Соғыстың алдындағы жылдары түрлі республикалардан өнеркәсіп құрылысын жүргізу сылтауымен тағы да бір миллион 200 мың адам қоныстандырылды.

Нақ сол жылдары республиканың күллі аумағы көбінесе Кеңестік жүйеге қас деген жалған желеумен жіберілетін адамдарды, сондай-ақ қылмыскерлерді айдайтын орынға айналады. Мұнда түрмелердің, лагерлердің және күштеп қоныстандыруға арналған орындардың тарам-тарам жүйесі жасалды. Қазақстандағы қаншы қамалғандардың, айдауымен әкеп қоныстандырылғандардың болғанында қисап жоқ. Олардың талай мыңы өмір сүрудің қиыншылығына шыдамай дүниеден өтті немесе көпшілігінің көзін жазалау-қудалау аппараты құртты.

Соғыс қарсаңында және соғыс кезінде «сатқындық пиғылда» деген жөн-жосықсыз айып тағылған тұтас халықтарға қарсы қатаң қуғындау шаралары қолға алынды. Бейбіт жатқан,бейкүнә жандаржы жүк вагондарына тиеп, біздің далаға жөнелтіп жатты.Ондағы мыңдаған қоныс аударған адамдар осындай тағылық айдаудың салдарынан аштықтан, суықтан және дерттен дүние салды. Тірі қалғандарының санасында қатыгез, қасақой жендеттердің қарекетіне адамның иманын қасым ететін үрей мәңгілік сақталып қалды.

Сол кезде Қазақстанға 100 мыңға жуық Қйыр Шығыс корейлері, 800 мыңдай Еділ бойының немістері, КСРО-ның Батыс аймақтарынан 100 мыңнан аса поляк, Терістік Кавказдың 500 мыңнан астам тұрғыны күштеп қоныстандырылды. Қазақстанға күштеп көшірудің қара дауылын Қырым татарларының, гректердің, қалмақтардың ондаған мың отбасылары, басқа да еңес халықтарының өкілдері бастан кешті.

Ресми деректер бойынша сол кезде Қазақстан жұрты бір жарым миллионнан астам адамға көбейген екен. Алайда, бұл сан тым кемітіліп отыр. Соғыс кезінде әртүрлі өндірістермен бірге мұнда 350 мыңнан астам адамның әкелінгені де анық. Сол жылдарда республикамызда кеңес ғылымы мен мәдениеттің бетке шығар қаймағы – көптеген көрнекті ғалымдар, жазушылар, артистер аен сазгерлер жиналғанын еске түсірудің де артықтығы жоқ.

Амалсыздан қоныс аударушыларды қазақтардың қаншама қонақжайлықпен қарсы алғаны баршаға мәлім. Ұжымдастыру мен ұлт жұт діңкелеткен, өздері асқа жарымай жүрген халық қу дала, қу мекенде қалған жандарға баспана беріп, бауырына тартып, соңғы тілім нанмен бөлісті. Мұны дархандық көрсетіп, ақ, адал көңілімен жасағанына да дау жоқ. Аман қалып, адам қатарына қосылуына жәрдемдескен жандар оларға күні бүгінге дейін көрсеткен көмегі үшін дән риза.

«Ұлы қоныстандыру» мұнымен де тоқталған жоқ.60-шы жылдарға дейін Солтүстік және Орталық Қазақстанның тың және тыңайған жерлерін игеруге екі жарым миллиондай адам келді. Олардың бір бөлігі көп ұзамай мұнда жердегі жұмақ орнайды деген ресми насихатқа сенгендер еді. Өкімет орындары «қызыл» көрсетіп, алдарқатумен қатар «қамшы» сілтеп те жіберді, алғашқы тыңгерлердің арасында Қазақстанға күштеп әкелінгендердің ішінде тікелей қамту орындарынан жеткізілгендердің болғаны да жасырын емес. Нақ сол 30-шы жылдардағы сияқты бұл жолы да қаптатып қоныстанушыларды жіберген орталық өкімет жергілікті басшылықпен де, республиканың қарапайым тұрғындарымен де ақыл қосып әуреге түскен жоқ.

Өлкенің мүмкіндігін мұқият зерделеп, іс-қимылдың айқын, ғылыми негізгі бағдарламасын әзірлеп барып жасаса, Қазақстанда астық өндірісін өркендетуге кім қарсы болсын! Соңынан адам күлерліктей аз түсім – гектарынан баржоғы 3-5 центнер астық алу үшін жер өңдеуге орасан зор ақша шашатын үкіметті ақылды қожайын деп айтуға ауыз барама? Ал солай болғанына куәміз. Қазақстанның құшақ толар «күлшелерінің» шамамен 40 миллион гектардан тұратын байтақ алқаптың есебінен «пісірілгені де» барщаға аян. Мұны мемлекет қазынасынан өлшеусіз жәрдем көрсетуді талап еткен аса қымбатқа түскен астық әрі үстірт экономикалық және демогрфиялық стратегия демеске лаж жоқ.

Соғыстан кейінгі жылдары тағы да 150 мың қоныстанушы республикада салынып жатқан әскери объектілерге, соның ішінде Семей ядролық полигоны мен Байқоңыр ғарыш айлағына келіп табан тіреді. Содан кейін де жұмыс күшін басқа құрылыстарға ұйымдасқан түрде іріктеу жөніндегі бітіп болмайтын шаралардың жүргізілгеніне куәміз. Сонымен бір мезгілде табиғи көші-қон да жүріп жатты: Қазақстанға басқа халықтардың өкілдері, негізінен алғанда , батыл да алғыр, көкірегінің оты бар, өлкенің келешегіне де, өзінің қайраты мен қарымына д сенетін адамдар ағылып келе бастады. Шындығын айту керек, тұрмыс қамын күйттеп келгендердің үміті де ақталмай қалған жоқ.

Қазақстанға күштеп көшіріліп әкелінген жандардың қаншама тақсырет шеккенімен, алайда, соның ішінде бәрінен бұрын қазақтардың өздері айтып жеткізгісіз ауыр жағдайда қалды десем шындыққа қиянат жасамаспын. Орталықтың ырқымен республика қатаң экономикалық және саяси тәжірибе жүргізетін бүкілодақтық сынақ алаңына айналды. Солардың қай-қайсысы, мейлі, «индустрияландыру» және «ұжымдастыру» үлгісін үйлестіру, немесе «сенімнен кеткен» халықтарды қоныстандыруды, тың игеруді немесе «ұлттық мәдениеттерді жақындастыруды» алыңыз, сайып келгенде қазақтардың тұрмысын қаңсыратқаны өз алдына, әсіресе, демографиялық ахуалға ауыр соққы болып тиді.

Ресей империясында 1897 жылы жүргізілген санақ сол кезде Қазақстан аумағында тұрған барлық жұрттың 90 пайызын қазақтар құрағанына айғақ. Жарты ғасыр өтер-өтпесте бұл көрсеткіш 29 пайыздың деңгейіне дейін төмендеді. Бұрынғы одақтың бір де бір республикасында жергілікті жұрттың үлес салмағы жалпы халықтың құрамында дәл біздің республикадағыдай төмен болып көрген емес. Елге есімін берегн қазақтар туған топырағында ұлттық азшылыққа айналды.

Мұндайда тоталитарлық мемлекеттің көсемдері жүргізген ұлттық-демографиялық саясаттың жазалаушылық сипатта болғаны туралы тұжырым жасамасқа амал жоқ. Большевиктік іс-әрекет қандай даңзаға идеологиялық ұрандарды желдеу еткенімен , олар патша заманында басталған істі одан әрі және көбінесе барынша қатал әрі сұрқия нысанда жалғастыра берді. Екі жүйенің екеуі де өз мүдделерін көздеп «ұлттық шет аймақтарға» қатысты қатаң бағыт ұстады. Екеуі де ешқашан және ешбір жағдайда жергілікті жұрттың мүддесін ескерген емес, олардың кез келген қарсылығы қашан да қатаң басып тасталып отырды.

Ұлттық дәстүрлер мен салт-сананы нысаналы түрде құрту, ұлттық төлтұмалықты тұншықтыру қайда әкеліп тірер еді? Сөз жоқ ұлттық мәдениттің құлдырауы мен қоғамдық кері кетушілікке апарар еді. Орыс тілінің мысы тіпті қазақтар жұрттың 90-95 пайызын құрайтын жерлердің өзінде де басым тұрады. Қазақ зиялылапы , әсіресе, жазушылар, ақындар, драмашылар өздерін табан тірер тұғырсыз қалғандай сезінді. Шығармаларын тұщына, түсіне және бағалай білетін оқушылар мен көрермендер күннен-күнге азайып бара жатқан кезде, қазақ тілінде кітаптар жариялаудың ,қойылымдар жасаудың мән-мағынасы жоқтай көрінген. Туған тілін, мәдениеті мен дәстүрлерін қорғауға тырысқан зиялыларды жүйе ұлтшылдық пиғылы үшін қаралады.

Мұның бәрі, сайып келгенде, қазақ халқының ашық наразылығын туғызбай қоймаса керек-ті. Шырқау шегіне жеткен наразылық бәріміздің жадымызда жатталып қалған 1986 жылғы желтоқсанда арнасынан асып төгіледі. Ызалы жастар Алматының көшесіне шығып, өз халқының абыройын бұлайша жаппай қорлауға ендігі жерде төзбейтінін , ұлттық төрлеуге қол жеткізу және өздерінің заңды құқықтарын қорғау үшін барлық оңтайлы әдіс – тәсілдерді қолдануға баратынын бүкпесіз жария етті.

Өкінішке қарай, өкімет орындары, ең алдымен партия орындары болған оқиғадан дұрыс қорытынды шығарып, ахуалды өзгертуге ықылас білдірді деп айту қиын. Есесіне , бүкіл қазақ халқы на ұлтшылдық күйесі жағылып, қудалау шаралары қолданылды, былайша айтқанда, «бұранданы қатайту» басталды. Милиция органдары сегіз жарым мыңдай манифестацияға қатысушыларды немесе өкімет «құқыққа қарсы әрекет жасажы» деп күмән туғызған адамдарды ұстады. Олардың көпшілігін тергеу барысында аяусыз ұрып-соқты.кейбіреулерін жалаңаш-жалпы қалпында желтоқсан аязында қаланың сыртына, айдалаға апарып тастады. Тергеу барысында да заң бұзушылық тоқталмай, прокурорлар «құлшына » жұмыс істеп, істің мән-жайына зерлеп қанығуға да құлық таныта қойған жоқ. Сөйтіп, «тәртіпсіздікке қатысқан» жүзге жуық адам сотқа тартылды, алайды көп ұзамай сот солардың 46-сын ақтап шығаруға мәжбүр болды. Әділетсіздік етек алды, сенімсіздер тізіміне іліккен800 бозбала мен бойжеткен комсомолдан шығарылып, 270 студент жоғарғы оқу орныдарынан қуылды, ондаған жұмысшылар мен қызметшілер жұмысынан шығарылды.

Дәптерге арнайы берілген тақырыптар бойынша әдебиеттерді топтастыруы қажет, мерзімді баспасөз материалдарын да осындай реттілікпен құрастыру керек.

- автор туралы мәлімет дайындау;

- кітаптың шығуы туралы мәлімет: қашан, қайда, қандай баспаханадан

шығарылған, тиражы туралы мәлімет.

- рецензияланып отырған кітаптың құрамы: бөлімдері мен тарауларының атауы.

- автордың сипаттап отырған оқиғаға, тарихи тұлғаға көзқарасы.

Әдебиеттер:

1. 
   Деректер
   

1. 
   Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.1 Алма – Ата 1960.
   
2. 
   Казахско – русские отношения. Сборник документов. Алма- Ата. 1991
   
3. 
   Народно – освободительное движение казахов в 1836-1838г.г Документы, материалы, статьи. Алма –Ата . 1992.
   
4. 
   Нациально – освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова. Сборник документов. Алматы. 1996.
   

2. 
   Зерттемелер.
   

1. 
   Алексеенко Н.В Население дореволюционного Казахстана. Алма –Ата 1981.
   
2. 
   Аничко И.В Қазақ батыры Жанкожа Нұрмұхамбетұлы. Алматы. 1991.
   
3. 
   Баландина Г. Пламия над степью. – Местное времия. – 1992. – 22. 23. 25 декабря.
   
4. 
   Бекмаханов Е.Б Казахстан в 20-40-е годы XIX в .Алма- Ата . 1947.
   
5. 
   Бекмаханов Е.Б Присоединение Казахстана к России. М ., 1957.
   
6. 
   Бекмаханов Е.Б Восстание хана Кенесары (1837-1847). Алма- Ата . 1992.
   
7. 
   Бекмаханова Н.Е Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизи . Последняя четверть XVIII – 60-е годы XIX в М., 1980.
   
8. 
   Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е гг7 XIX в.-1917 г ). М., 1986.
   
9. 
   Бижанова Р. Предшествовало восстанию. – Степной маяк. – 1992. – 12 июня.
   
10. 
    Воин степей: о полководческом искусстве Кенесары. – Простор. -1993. -№7.-с 253-273.
    
11. 
    Вопросы истографии Казахстана. Алма- Ата . 1983.
    
12. 
    Вопросы истографии и источниковедения Казахстана (доревалюционный период ) Алма- Ата . 1988.
    
13. 
    Вяткин М.П Батыр Сырым .М., 1947
    
14. 
    Дулатова Д.И Историография доревалюционного Казахстана (1861-1917 г г) Алма- Ата . 1984.
    
15. 
    Зернов А. Жизнь. ставшая легондой (о герое нацианально- освободительного движения XIX в Жанкоже батыре ). –Кызыл-Ординские вести.- 1992-15 октября.
    
16. 
    Зиманов С.З Полтический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX в Алма- Ата .1960.
    
17. 
    Зиманов Россия и Букеевское ханство. Алма- Ата .19607
    
18. 
    История и историография национально – освободительных движений второй половины XIX – начала XXвв. А Средней Азии И Казахстане : итоги , пойски, перспективы изучения (сб. статей). Ташкент. 1989.
    
19. 
    История Казахстана: белые пятна. Сборник статей. Алма- Ата .1991.
    
20. 
    Қазақ халқы тарихындағы көтерілістер. Қазақ әдебиеті . – 1990- 9 ақпан.
    
21. 
    Қасымбаев Ж. Халық тағдырының теңізі. – Қазақ батырлары.- 1991-10 мамыр.
    
22. 
    Қасымбаев Ж. Казахский хан – предводитель восстания. – Советы Казахстана . -1992- 1 декабря.
    
23. 
    Касымбаев Ж Кенесары хан . Алма- Ата . 1993.
    
24. 
    Казахстан в начале XX века: методология, историография, источниковедение. Сборник статей Алматы . 1993.
    
25. 
    Кенжалин И. Восстание Истая Тайманова . – Заря . -1991- № 9.с 22-23.
    
26. 
    Кенжегалиев И . Исатай, Махамбет . Алматы 1991.
    
27. 
    Козыбаев М.К Сулейменов Р.Б Касымбаев Ж.К Митридат киргизкой степи. Казахстанская правда . 1992.13 марта .
    
28. 
    Мамбетжанов К. Жанкожа- народный герой (о народном герое Ж. Нурмухамедове ихз Казалинского района Кызыл – Ординской области). –Путь Ленина . – 1990-9августа.
    
29. 
    Намазгалиев М. Так это начиналось (о восстании казахского народа в Букеевском ханстве в 30-х гг.XIX в ) –Прикаспийская коммуна.19917-20 сентября .
    
30. 
    Ружье Есета Котибарова .Актюбенский вестник.-1993-16февраля.
    
31. 
    РязановА.Ф Восстание Исатая Тайманова (1836-1838гг)-Алма-Ата 1991.
    
32. 
    Серикбаев Ш. Отважен, как лев, горд, как орел,( к 200-летию со дня рождения героя национально –освободительного движения XIX в Жанкоже – батыре). – Кзыл-Ординские вести-1992.- 15 октября.
    
33. 
    Степняк К. Смерть Кенесары. – Простор. -1993.-№ 10- с 213-2177
    
34. 
    Сулейменов Б.С Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети XIX – начале XX вв. (1867-1907гг.) Алма – Ата.1963.
    
35. 
    Сулейменов Б.С. Басин В.Я Казахстан в составе России в XVIII – начале XXвв Алма – Ата. 1981.
    
36. 
    Султангалиева Г. Народный батыр( о жизни видного представителя казахского народа Есет –батыре) . Актюбенскии вестник. 91. – 12 июля .
    
37. 
    Турсунова М.С Казахи Мангышлака во второй половине XIX в Алма – Ата. 1977.
    
38. 
    Шакматов В.Ф Внутренняя орда и востание Исатая Тайманова . Алма – Ата. 1946.
    
39. 
    Шоинбаева Т.Ж Восстание сыр-дарьинских казахов под руководством батыра Жанкажи Нурмухамедова (1856-1857) Алма – Ата. 1949.
    

III Оқулықтар және оқу әдістемелер:

1. 
   Асфендияров С . История Казахстана ( с древнейших времен) . Учебное пособие. 2-ое издание .Алматы. 1993.
   
2. 
   История Казахской ССР. В 2-томах . Т.1 Алма – Ата. 1957.
   
3. 
   История Казахской ССР ( с древнейших времен до наших времен до наших дней ). В 5-ти томах .Т .3 Алма – Ата. 1979.
   
4. 
   История Казахстана . Очерк .Алматы 1993.
   
5. 
   Кайназарова Е.К Кайназарова А.Е История Казахстана с древнейших времен до наших дней.(Учебное пособие) Алма – Ата. 1992.
   
6. 
   Кляшторный С.Г.№ Султанов Т.И. Казахстан Летопись трех тысячелетий . Алма – Ата.1992.
   
7. 
   Тынышпаев М. История казахского народа. Учебное пособие. Алма – Ата. 1993.
   

2.Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің басталуы және 18ғ. 80-ші жылдарындағы барысы

3. Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісінің алғышарттары және оның 1773 жылы Кіші жүзде орын алуы. Қазақтардың Орынбор қоршауында қатысуы.

4.Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің себептері, сипаты, қозғаушы күштері (1783-1797ж)

5.Орта жүз қазақтарының Е.Пугачев бастған шаруалар көтерілісіне қатысуы.

6. «Игельстром реформасы» негізінде Кіші жүзді басқару жоюасының мазмұны.

7.1774 жылғы Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісінің барысы.

8. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің 18ғ. 90-шы жылдарындағы жаңа кезеңі.

9. Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісінің 1775 жылғы қазақ жүздерінің жаңа кезеңі.

10.Қазақтар Ташкент иелігінің құрамында (18ғ. 80-ші жж. -19ғ. басы)

11.Қоқан және Хиуа хандықтарының Қазақстанға әскери экспансиясы.

12.Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің себептері,қозғаушы күштері (1836-1838)

13.Оңтүстік Қазақстанда қазақтардың басқыншыларға қарсы азаттық күресі. (ХІХғ. 10-20 жж)

14. Бөкей хандығының құрылу себептері. Ішкі Орданың әлеуметтік –экономикалық дамуындағы өзгерістер. Бөкей Ордасының саяси құрылымы.

15. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің басталуы және даму барысы.

16. Кенесары ханның мемлекеті.

17. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің жеңілу себептері және салдары

18. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың себептері (1837-1847)

19. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің басталуы және 18ғ. 80-ші жылдарындағы барысы

20.Қазақтар Ташкент иелігінің құрамында (18ғ. 80-ші жж. -19ғ. басы)

21. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтары көтерілісінің 18ғ. 90-шы жылдарындағы жаңа кезеңі.

22. Қоқан және Хиуа хандықтарының Қазақстанға әскери экспансиясы.

23. Оңтүстік Қазақстанда қазақтардың басқыншыларға қарсы азаттық күресі. (ХІХғ. 10-20 жж)

24. Бөкей хандығының құрылу себептері. Ішкі Орданың әлеуметтік –экономикалық дамуындағы өзгерістер. Бөкей Ордасының саяси құрылымы.

25. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің себептері,қозғаушы күштері (1836-1838)

26. Патша өкіметінің Оңтүстік Қазақстандағы әскери экспансиясы. Ресей империясы ықпалының барлық өлкеге таралуы.

27. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің басталуы және даму барысы.

28.ХІХ ғ. арал қазақтарының Хиуа хандығы мен Ресейге қарсы ұлт-азаттық күресі.

29. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің жеңілу себептері және салдары.

30.19ғ. 50-ші жж. Есет батыр басқарған орыс отаршылдығына қарсы күрес.

31.Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың себептері. (1837-1847)

32.Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған Сыр бойындағы қазақтардың орыс және Хиуа отаршылығына қарсы күресі.

33.Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың қозғаушы күштері.

34.1868-1869 жж. Орал және Торғай облыстарындағы қазақтар көтерілісі.

35. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыстың жеңілу себептері.

36.1870 ж. Маңғыстаудағы көтеріліс.

37.Сұлтан Саржан Қасымұлы бастған көтеріліс (1825-1836)

38.1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтерілістің себептері.

39. 19ғ. 50-ші жж. Есет батыр басқарған орыс отаршылдығына қарсы күрес.

40. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің Жетісудағы ошағы.

41.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісінің алғышарттары және оның 1773 жылы Кіші жүзде орын алуы. Қазақтардың Орынбор қоршауында қатысуы.

42. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің Торғайдағы ошағы.

43.18ғ.соңы – 19ғ. басындағы Ресей империясының Орта жүздегі саясаты

44. Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған Сыр бойындағы қазақтардың орыс және Хиуа отаршылығына қарсы күресі.

45.Орта жүз қазақтарының Е.Пугачев бастған шаруалар көтерілісіне қатысуы.

46.Орта жүздегі патша реформаларына оппозиция (ХІХғ. 20-шы жылдары)

47. Орыс отаршылдығы және отаршылыққа қарсы күрестің басталуы.

48.1774 жылғы Е.Пугачев бастған шаруалар көтерілісінің барысы.

49. Қазақстандағы ұлт-азаттық күрестің қазіргі тарихтағы бағасы.

50.Е.Пугачев бастған шаруалар көтерілісінің 1775 жылғы қазақ жүздеріндегі жаңа кезеңі.

2.ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ ұлт-азаттық қозғалыстар туралы Қазақстандық тарихнама.

3.ХVІІІ ғ. ІІ-жартысы мен ХХғ. басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресінің кейбір мәселелері ресейлік және кеңестік тарихнамада.

4. ХVІІІ ғасырдағы азаттық күрес идеясы. Жаңа аспектіде қарау.

5.ХХ ғ. басындағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихнамасы.

6.Кіші жүз және Орта жүздегі Ресей отарлаушылдығына қарсы азаттық қозғалыс (18ғ. 30-70 ж.ж)

7.Қазақ халқының 18ғ. 30-70 ж.ж сыртқы басқыншыларға қарсы азаттық күресі.

8.Қазақстанды Ресейге қосып алудың басталуы және Ресей патшалығы билігінің күшеюіне қарсы азаттық қозғалыстар.

9.Е.Пугачев бастаған көтеріліске Кіші және Орта жүз қазақтарының қатысуы.

10.Шаруалар соғысының жаңғырығы – Көктемір, «көзге көрінбес» қозғалысы.

11.С.Датұлы бастаған Кіші жүздегі 1783-1797 ж.ж ұлт-азаттық қозғалыстың басталу себептері. 80-жылдардағы қозғалыс барысы.

12.Сырым Датов көтерілісі тұсындағы патша әкімшілігінің ұстанған саясаты.

13. Сырым Датов көтерілісі тұсындағы Игельстром реформасы.

14. Сырым Датов бастаған қозғалыстың 90-жылдардағы барысы, аяқталуы.

15.Кіші жүздегі азаттық күрес басшылары. Сырым-батыр, шешен.

16.18ғ.соңы- 19ғ. басындағы Кіші жүздегі азаттық күрес тұсындағы Хиуа хандығымен байланыс мәселесі.

17.Кіші жүздегі 18ғ.соңы- 19ғ. басындағы халық азаттық қозғалыс, билік үшін саяси күрес мәселесіне жаңа көзқарас.

18.Шерғазы Айшуақұлы, Жантөре Айшуақұлы және көтерілісшілер арасындағы саяси билік үшін тартыс.

19.Арынғазы Әбілғазыұлы, Қаратай Нұралыұлы қозғалыстары (1816-1821 жж.)

20.Старшын Жоламан Тіленшіұлы бастаған 1822-1836 жылдардағы азаттық күресі.

21.Оңтүстік қазақтарының ХІХғ. 10-20 ж.ж жаулап алушыларға қарсы азаттық күресі.

22.Патшалықтың қазақ даласында хандық билікті жоюға бағытталған ХІХғ. 20-40 ж.ж ережелері және оған қарсы оппозиция.

23.Орта жүз жеріндегі Ғұбайдолла, Қасым, Есенгелді, Саржан сұлтандар көтерілісі.

24.Исатай Тайманұлы бастаған 1836-1838 жылдардағы көтерілістің сипаты мен маңызы.

25.Бөкей хандығындағы отарлық және әлеуметтік-экономикалық саясатқа қарсы халық наразылығы. Күрестің бірінші кезеңі (1833-1836 ж.ж)

26. 18ғ.соңы- 19ғ. басындағы азаттық күрес басшыларының қызметіндегі Хиуамен байланыс және ислам мәселесі.

27.1837-1838 ж.ж көктемдегі, жазғы көтерілістер. Көтеріліс басшылары тағдыры.

28.Исатай Тайманұлы: қоғамдағы әлеуметтік теңдік мәселесінің қойылуы.

29.Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысы (1837-1838 ж.ж): себептері мен алдыға қойған мақсаты.

30. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық күрестің басталуы.1838-1841 ж.ж қозғалыстар.

31.Жанқожа батырдың Хиуа хандығына қарсы күресң.

32.Жанқожа батыр жасақтарының Қоқан хандығы қысымына қарсы күресі, Қоқан бекіністерін қоршау.

33.Ж.Нұрмұхамедұлының Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы күресінің сипаты мен мотивтері.

34.Жанқожа батыр бастаған 1855-1857 жылдардағы көтеріліс. Күрестің шешуші кезеңі.

35.Есет батыр бастаған көтеріліс: себептері, сипаты, маңызы.

36.Сыр, Арал қазақтарының көтерілісіне қарсы жазалаушы отряд әрекеттері.

37. Кенесары Қасымұлы: жалпыұлттық майдан құру әрекеті.

38.Кенесарының соңғы жорығы және өлімі. Жаңа көзқарастар.

39.Кенесары хандығы. Күрестің шешуші кезеңі.

40.Кенесары ханның жеке тұлғасы. Кенесары Қасымұлы туралы әдеби деректер.

41.Кенесары көтерілісі тұсындағы діни фактор. Хиуа және Бұхар хандықтарымен байланыс.

42.Ресейдің Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азиядағы экспанциялық саясаты. Патшалық Ресейдің Қазақстанды отарлауының аяқталуы.

43.Ресей қысымына қарсы оңтүстік қазақтарының күресі (1860-1873 жж)

44.Патша әскерінің Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азиядағы әскери әрекеттеріне қарсылықтың ұйымдасуы.

45.Сыздық сұлтан Орта Азиядағы көтерілістің басында.Сыздық сұлтан тағдыры.

46.Патшалық Ресейдің Қазақстандағы ХІХғ. 60-90 жж. Саяси реформасына оппозиция

47.1867-1868 ж.ж реформалар және олардың отарлық сипаты.

48.Отарлық басқару жүйесін нығайту және патшалық езгінің күшеюі.

49.ХІХғ. 60-90 жж. реформалардағы жер мәселесі. Салық салу жүйесіндегі өзгеріс.

50.1867-1869 ж.ж Торғай, Орал облыстарындағы және 1870 жылы Маңғыстаудағы қазақтардың көтерілісі. Себептері мен сипаты.

51.ХІХғ. соңы мен ХХғ басындағы Қазақстанда ұлт-азаттық күрес идеологиясының қалыптасуы.

52.Ресей империясына қарсылықтың күшеюі. Азаттық сананың оянуы.

53.Қазақ қоғамындағы отарлық езгіге қарсы қоғамдық ой-пікір.

54.ХХғ. басында ұлттық азаттық қозғалысы идеясының қалыптасуы.

55.ХХғ басындағы Қазақстанда әртүрлі саяси ағымдардың қалыптасуы. Қазақ зиялыларының түрлі саяси ұйым, партиялардағы қызметі.

56.1905-1907 ж.ж Бүкілресейлік революциялық қозғалыс тұсындағы қазақ зиялыларының саяси қызметі.

57.ХХғ басында Қазақстандағы ұлттық-демократиялық қозғалыстың өсуі және әлеуметтік қарсылықтың шиеленісуі.

58.Мемлекеттік Дума депутаттары – қазақ зиялыларының ұлттық мүддені қорғау жолындағы қызметі.

59.1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыс:себептері, барысы.

60. 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыс ошақтары, көтеріліс басшылары тұлғасы.

61.Қазақстандағы 1916 ж. көтерілістің жеңілу себептері, тарихи маңызы.

62.Қазақ сьездері және онда көтерілген ұлт мүддесі мәселелері.

63. «Алаш» партиясының құрылуы, оның бағдарламасының негізгі бағыттары.

64. «Үш жүз» партиясы және оның саяси бағыты.

65.1916-1918 жж. Қазақстанда түрлі саяси қоғамдар мен ұйымдардың қалыптасуы және олардың қызметі.

66.Ұлт зиялыларының ұлттық қайта жаңғыру бағдарламасы.

67.Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы.

68.Өлкедегі 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі әлеуметтік-саяси ахуал.

69.Азаматтық қарама-қарсы тұрудың басталуы. Ұлттық азаттық күрес.

70.Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің құрылуы.

71.Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастарының даму эволюциясы.

72.Қазақ зиялыларының болашақ тәуелсіз мемлекет құрылымы туралы көзқарастар.

73.КСРО-да орныққан тоталитарлық суперэтникалық держава қысымына қарсылық.

74.Ауылдағы кеңестік «таптық» реформалар және оған қарсылық.

75.Қазақтардың мал-мүлікті тәркілеу, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру саясатындағы бұрмалаушылықтарға қарсы халықтың наразылығы.

76.1929-1932 ж.ж көтерілістер:негізгі ошақтары, басшылары.

77.Кеңестік билік: «ұлтшылдықпен» күрес науқаны.

78.ХХғ. 40-50 жж. ұлттық сананың өсуі: еркіндік, тәуелсіздік жолындағы күрес.

79.ХХғ. ІІ-жартысында қайта өрлеген ұлттық сананың елдік санаға ұласуы.

80.Қайта құру саясаты және тәуелсіздік жолындағы Қазақстан.

81.1986 ж. желтоқсан қозғалысы – қоғамдағы демократиялық өзгерістер бастауы.

82.Желтоқсан қозғалысы:тарихтағы орны мен сабақтары.

83.Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа берілген баға.

84.Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар ерекшелігі.

85.ХІХғ І-жартысындағы азаттық идеясы.

86. ХVІІІғ. саяси элита және ұлттық бірігу идеясы.

87. «Зар заман» ақындарының қоғамдағы қайшылықтар мен әділетсіздікті сынауы.

88.ХІХғ. соңы- ХХғ. басындағы мұсылмандық –демократиялық қозғалыс.

89.Ұлттық езгіге қарсы наразылықтың күшеюі. «Қарқаралы петициясы».

90.ХІХғ. ІІ-жарт. қазақ қоғамында патшалық әкімшілік пен төземдік басқару аппаратты сынға алу, қоғамдық ой-сананың дамуы.

2. 
   СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
   

5. 2 Студенттердің өздік жұмыстары (СӨЖ)