ПОӘК 042. 18-24 10/03 2013 18. 09. 2013ж. №1-ші басылым

Қоректік орта төменгі жағдайлар үшін қолданылады:

1. 
   Лабораториялық және өндірістік жағдайда микроорганизмдерді өсіру;
   
2. 
   Тірі организмнен немесе қоршаған ортадан бөлініп алынған микроорганизмдердің қасиеттерін зерттеу;
   
3. 
   Микроорганизмдердің таза культураларын сақтау және консервациялау;
   
4. 
   Микроорганизмдердің өсу процессіне қажетті энергия алулары үшін олардың құрылыс және биохимиялық компоненттерінің биосинтезі.
   

Микроорганизмдер үшін ең негізгі көміртегінің көзі – көмірсутегі. Көптеген микроорганизмдермен моносахаридтер, әсіресе гексоздар кеңінен пайдаланылады. Көміртегінің ішінде – глюкоза. Саңырауқұлақтар мен актиномицеттер үшін – маннит және актиномицеттер глицеринді де пайдалана алады.

Микроорганизмдердің торша белоктарын құруға қажет амин қышқылдарының, нуклеин қышқылдарының құрылыстарының элементтері пурин және пиримидин негіздерінің синтездері үшін өте қажет азоттың көзі болуы шарт. Саңырауқұлақтар мен кейбір бактериялар азот көзі ретінде нитраттарды пайдаланады. Алдымен нитраттар микроорганизмдермен өңделеді-тотықсыздандырылады, содан кейін ғана биосинтез процессіне қатысады. Өте көп микроорганизмдер өңделген-тотықсыздандырылған азотты қажет етеді. Сондықтан да қоректік ортаға азоттың көзі ретінде аммоний тұздарын қосады. Микроорганизмдерге қажетті азот органикалық қосылыстар – амин қышқылдары, белок-пептондар арқылы да камтамасыз етілуі мүмкін. Бұл қосылыстар азоттың ғана емес көміртегінің, күкірттің, энергияның да көздері бола алады. Міне, сондықтан да құрамында жануарлардың немесе өсімдіктердің белоктары бар қоректік орта өте көп микроорганизмдердің өсіп-өнуін қамтамасыз етеді.

Торшалардың қажетті компоненттері ДНК, РНК, АТФ және т.б. синтездеу үшін микроорганизмдерге өте керекті фосфордың көзі ретінде фосфаттар пайдаланылады.

Қоректік ортаға күкірттің көзі ретінде сульфаттар қосылады. Сондай-ақ кейбір амин қышқылдары – цистин, цистеиндер де күкірттің көзі бола алады.

Қоректік ортада минералдық қосылыстар болуы шарт. Ол үшін оған минералдық заттар – калий, натрий, магний, кальций; микроэлементтер – темір, кобальт, мыс, молибден, мырш, марганец және т.б. қосылады.

Қоректік ортаның сапасына негізгі әсер ететін факторлар – олар ортаның қажетті рН көрсеткіші және белгілі бір микроорганизмді өсіруде сол микроорганизмге тиісті ортаның реакциясын қалыпты диапазонда сақтау. Ортаның оптимум рН көрсеткіші бейтарап көрсеткішке жуық болуы керек. Мысалы, патогенді микроорганизмдер рН 7,2-7,4–те, ал саңырауқұлақтар рН 4,0-6,0–да жақсы өседі. Бактериялар рН –4,0 -тен төмен болса өспейді.

Қоректік орта қасиеттері және қолданылулары бойынша бірнеше топтарға бөлінеді. Консистенциясы бойынша тығыз, сұйық және жартылай сұйық болып бөлінеді. Тығыздаушы зат ретінде теңіз су балдырларынан алынатын полисахарид агары, желатина және кремний қос тотығының туындысы - сликагель қолданылады. Ол үшін агарды 1-2 %, желатинаны 10-15 %, сликагелді 1,5 % мөлшерінде қосады.

Қоректік ортаның құрамына кіретін ингредиенттері бойынша: химиялық құрамы белгісіз және химиялық құрамы белгілі – синтетикалық орта болып бөлінеді. Оның ішінде химиялық құрамы белгісіз қоректік орта қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым қоректік ортаның негізгі ингридиенттері ферментті және қышқылды гидролиз жолдарымен алынған белоктардың ыдырау өнімдері.

Ферментті гидролиз белоктарды ыдырататын ферменттердің жартылай тазаланған түрлері – пепсин, трипсин, папаиндардың көмегі арқылы немесе берілген затты құрамында осы ферменттер бар шикізаттармен мысалы, ұйқы безімен, ұнтақталған шошқаның асқазанымен өңдеу арқылы іске асырылады.

Мал белоктарының ферменттерімен өңдеу кезінде толық гидролиз іске аспайды да, оның нәтижесінде пептондар түзіледі. Ал пептоны бар қоректік ортада микроорганизмдер жақсы өсіп-өнеді.

Қарапайым қоректік ортаның негізінде күрделі қоректік орта дайындалады. Оған мысал ретінде құрамында әртүрлі қант немесе қан бар орталарды келтіруге болады. Табиғи қоректік ортаға құрамында қанның сары суы бар және асцит сұйығын қосу арқылы дайындалған ортаны жатқызуға болады. Мысалы, кокктарды өсіру үшін құрамында жылқының немесе өгіздің 10-20 % қандарының сары суы бар қан сары суының агары немесе қан сары суының сорпасы – екі концентрациялы, 8-10 % қан сары суы қосылған ет-белок сорпасы, пайдаланылады.

Бұл орталар, құрамында табиғи қоректік субстраттар болғандықтан, химиялық құрамы белгісіз орталарға жатады. Ал, химиялық құрамы белгілі ортаны пайдалану бактериялардың өсіп-өнуін бақылауға өте қолайлы. Оның құрамында су және белгілі бір концентрациядағы химиялық таза қосылыстар болады. Оларды синтетикалық қоректік орталар деп атайды. Синтетикалық қоректік ортаның басқа қоректік орталардан артықшылығы олардың микроорганизмдердің метаболизм ерекшеліктерін анықтаудағы ролі.

Қолдану мақсатына қарай қоректік орталар селективті – элективті және дифференциалды- диагностикалық болып бөлінеді. Элективті қоректік ортаны қолдану арқылы аралас микроорганизмдердің ішінен керекті микроорганизмді бөліп алуға болады. Керексіз микроорганизмдерге қолайсыз жағдай туғызу арқылы олардың өсіп-өнуін тежейді.
Гистологиялық зерттеулерге арналған аппараттар.
Гистологиялық зерттеулерге препараттарды дайындау үшін қолданылатын аппараттар: микроскоптар, микротомдар, тіндерді гистологиялық өңдеу және препараттарды бояу үшін қолданылатын автоматты аппараттар, микроманипуляторлар, термостаттар, қыздыру үстелдері, морфологиялық құрылыстарды автоматты түрде анализдейтін приборлар мен жабдықтар.

Микротом микроскопиялық зерттеулерге жарайтын жұқа кесінділер дайындау үшін қажет аппарат. Ол негізден, жетекші және микроберетін механизмдерден, объектіні және пышағымен оны ұстап тұратын жабдықтардан тұрады. Кесіндіні алу үшін пышақ немесе объект бір бағытта қозғалуы шарт. Ал қайта қайтқанда объектіні көтеретін механизм оны келесі кесіндінің қалыңдығы мөлшеріне көтеріп дайындайды.

Қолданылып жүрген микротомдарды екі типке жатқызуға болады:

1. 
   Объект оны ұстап тұратын құралда қозғалыссыз, ал пышақ қозғалмалы түрде орналастырылған. Пышақтың көлденең немесе қисық бағытта қозғалатын конструкциялары бар микротомдар;
   
2. 
   Ротациондық микротомдар. Оларда объект арнайы механизмнің көмегімен тік немесе көлденең бағытта қозғалыссыз орнықтырылған пышақтың үстінен өтіп, әрбір кесінді сайын белгілі мөлшерге бір жағына қарай ауытқып отырады.
   

Микротом пышағынан алынған кесіндіні мұздатылған күйінде сақтау үшін микрокриостат пайдаланылады. Ол мұздатқыш микротомға орнықтырылған кішкентай мұздатқыш камера. Ондағы температура 0-10ºС аралығында сұйық көмірқышқылы арқылы іске асырылады.

Экспресс-биопсияда, гистохимиялық зерттеулерде (ферменттік, антигендік және басқа да тіндердің белок жүйелерін зерттеу) жап-жаңа мұздатылған тіндерден кесінділер алу үшін микротом-криостат қолданылады. Ол температурадан қорғалған камерасы және суытқыш жүйесі бар микротом.

Микротомның пышақтарын қайрау үшін бірнеше бейімделген құралдар мен арнайы стақандар бар. Жиі қолданылатын 3МН-2 стақаны 5-7 минуттың ішінде ұзындығы 180-500 мм микротом пышақтарын жылдам және жоғарғы сапада қайрайды. Пышақтың қайрау бұрышы 20-30º.

Электрондық микроскопиялық зерттеулерге арналған өте жұқа кесінділер дайындау үшін ультрамикротомдар қолданылады. Онда препараттарды кесуге дайындау және оны микроскоптың көрінетін жазығына шығару толық автоматтандырылған. Ультрамикротом УМТ-2 арқылы қалыңдығы 15-90 нм кесінді алуға болады. Ал УМТ-5 микротомы 5-100нм қалыңдықтағы кесінділерді дайындауға арналған. Жарық микроскоптары арқылы көруге қалыңдығы 5-8 мкм-дан 1-2 мкм-ге дейінгі кесінділер жарап жатыр.

Тіндерді гистологиялық өңдеу және кесінділерді бояу үшін жартылай автоматтар шығарылған. Оларға жататындар Америкалық «Аутотехникон» және Ресейлік «Гистохроматор». Мысалы, АТ-4 гистохроматорының бағдарлама беретін жабдығы бар және импрегнация, бояу, бекіту, жуу, тығыздау, спиртте сусыздандыру, парафинді сорғызып және оған құю, т.б. процесстерді автоматты түрде іске асырады. Зат жұғындысына арналған шынылардағы гистологиялық препараттарды бояуға арналған арнайы тәртіппен бояйтын көп позициялық автоматтар да бар.

Тіндерді зерттеуде оларды ұнтақтау жиі кездесетін жағдай. Әсіресе тығыз тіндерді (тері, бұлшық ет) ұнтақтау егер ол қолмен істелетін болса, көп еңбектенуді қажет етеді. Оның сапасы да - гомогендігі, ұсақ дисперсті массаның алынуы, ойдағыдай болмайды. Уақыттың ұзаққа созылуы да, әсіресе тін ферменттерінің белсенділігін анықтауда, оның нәтижесіне кері әсер етеді. Сондықтан да, қазіргі кездегі аппаратураларда қол жұмысы жоқтың қасы деуге болады. Оларға жататын әртүрлі типті гомогенизаторлар. Ұнтақтау әртүрлі пішінді, әртүрлі көлемді (1 мл-ден 1л-ге дейін, одан да көп көлемде) металлдан, шыныдан, пластмассадан жасалған ыдыстарда жүргізіледі. Ыдыстың төменгі бөлігінде белгілі бір бұрышпен орналастырылған, айналу жылдамдығы минутына 3000 – 12000 болатын пышақтар бар. Айналу қақпақшалары ұнтақтаумен қатар заттарды сұйық бөлігімен араластыра отырып, гомогенді ұнтаққа айналдырады. Кейбір гомогенизаторларда массаны суытаттын жабдық қолданылады.

Гомогенизаторлар биология, медицина, ветеринария салаларында жиі қолданылады: биохимияда, фармакологияда, иммунологияда, физиологияда, экспериментті биологияда және т.б..

Өсімдіктердің және жануарлардың тіндерін ұнтақтау үшін өндірісте РТ-1 және РТ-2 ұнтақтағыштары шығарылады. Олар тіндерді жылдам ұнтақтауға, олардан гомогенді масса, эмульсиялар мен суспензияларды алуға арналған, үстелдің үстіне қойып қолдануға болатын лабораториялық аппараттар.

Заттарды шайқау және араластыру биохимиялық лабораторияларда реакция барысында эмульсия және суспензия жасау үшін жиі қолданылатын процедура. Олардың мақсаты бір бағытта болғанымен, олар тәжірибе жүзінде әртүрлі жолдармен іске асырылады. Араластрыу ішінде сұйығы бар ыдысты қатты жылдамдықпен қозғау. Оны қозғау жылдамдығы реакция нәтижесіне маңызды әсер етеді. Мысалы, жұмыртқаны қатты шайқап араластыру оның нативті белогының көбіктеніп, денатурациялануына апарып соғады.

Сұйықтарды араластыру үшін әртүрлі жабдықтар қолданылады. Үстелдің үстіне орналастырып қолдануға болатын ММ-3 араластырғышы бар. Оның негізінде орналастырылған электр қозғағышына таға тәрізді тұрақты магнит бекітілген. Магнит айналғанда ішінде араластырылатын сұйық бар ыдыстың ішіндегі болат желімен (стержень) байланысады да, ол желі сұйықты араластырады. Желіні коррозиядан және сұйықпен реакцияласудан сақтау үшін, ол полиэтиленді қабшықпен тұйық қапталған.

Араластыру жылдамдығы магниттің айналу жылдамдығына, желінің мөлшеріне және сұйықтың тұтқырлығына тікелей байланысты. Керек болған жағдайда араластыруды приборда бекітілген электр пешін қосып қыздыру арқылы да жүргізуге болады.

Магнитті араластырғыштарды сұйықтарды титрлеу кезінде де қолдануға болады. Ол үшін араластырғышты бекітетін арнайы тірегіш болады. Магнит күшін жоймас үшін жұмыстан кейін электр пешінің үстіне прибормен бірге келетін, магниттің күш сызықтарын тұйықтайтын болат шығыршықты қояды.

Айналдырғыштың биохимиялық 93-ші моделінде үш айналдыту жылдамдығы бар:  600, 900 және 1200 а/мин. Бұл жылдамдықтар айналдырғышты кішкене көлемді және үлкен көлемді ыдыстардағы сұйықтарды шайқап араластыру үшін бірдей қолдана беруге болатындығын дәлелдейді.

Сонымен қатар универсалды араластырғыштар да бар. Олар лабораториялық ыдыстардағы – колба, пробирка, бөтелкелердегі сұйықтарды араластыру арқылы реакцияны жылдамдату, сұйық компоненттерінің механикалық түрде араласуы, бактериологиялық зерттеулерде өсірілетін культураның аэрациясын жақсарту үшін қолданылады. Аппаратта ауыстырмалы платформалар бар: колбалар үшін үш, пробирка мен бөтелке кассеталарын бекіту үшін бір универсалды.

Аппаратты ұзақ уақытқа (5 тәулікке дейін үздіксіз) және қысқа мерізімге (5-55 минутқа дейін) автоматты түрде тоққа қосуға болады.

Ауыстырылатын платформалардағы лабораториялық ыдыстардың көлеміне байланысты бірден мынандай наборларды орналастыруға болады: 100 мл-ден 30, 250 мл-ден 20, 500 мл-ден 12 колбаларды; 5 л-ден 2 бөтелкені; 11-19 мм диаметрлі 160 пробирканы. Тербелу саны жәй минутына 100-280 айналу, амплитудасы 10-25 мм мөлшерінде реттеліп отырады.

Қан элементтерін микроскоп арқылы зерттеу үшін оларды ерітетін сұйықтарда меланжерде араластыратын, үстелдің үстіне қойып пайдалануға болатын, портативті араластырғаштар бар. Прибордың жұмыс істеу принципі: электр магниттінің екі катушкасында ортақ болат жүрекше бар. Ол меланжер штативі бекітілген рычакпен шарнир арқылы байланыстырылған. Сол рычаг стерженде толқыма қозғалысын тудырады. Бір штативке 1-6 меланжер орналастыруға болады.

Малдәрігерлік тәжірибеде химиялық реактивтер клиникалық, ветеринариялық, санитарлық, гигиеналық, экспертиздік, биохимиялық және басқа да лабораториялық зерттеулерде аналитикалық және диагностикалық мақсатта қолданылады. Мұндай зерттеулердің барлық талаптарын қанағаттандыру үшін химиялық реактивтердің көп ассортиментері қажет етіледі.

Мысалы үшін, тек ферменттерге клиникалық және биохимиялық зерттеулерді ғана жүргізу үшін жоғарғы тазалықтағы субстраттар, ферменттердің өздері, олардың реагенттері қажет. Әртүрлі өндірістерде ветеринариялық-санитарлық бақылаулар жүргізу үшін; санды және сапалы органикалық және бейорганикалық анализдерді анықтау үшін; азықтарды, суды, ауаны ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық анализдерден өткізу үшін өте жоғарғы тазалықтағы әртүрлі химиялық реактивтер қажет етіледі.

Химиялық реактивтер көптеген жағдайларда жеке заттар болып келгенімен, олардың құрылыстарының күрделі болып келуі де жиі кездеседі.

Химиялық реактивтердің жалпылай қабылданған жіктелуі жоқ. Оларды аналитикалық химиялық реактивтер деп және басқа қасиеттеріне қарай жіктейді.

Аналитикалық химиялық реактивтерді типті топтарға бөледі:

1. 
   Еріткіштер – қышқылдар және олардың коспалары, сілтілер, кешенді заттар түзетін қосылыстар, органикалық еріткіштер және т.б.;
   
2. 
   Бөлгіштер – топты немесе арнайы тұнба түзушілер; экстракция, кешенді заттарды түзетін химиялық реактивтер;
   
3. 
   Диагноз қою үшін қолданылатын химиялық реактивтер – тұнба беретін немесе зерттелетін заттар мен иондарды бояйтын заттар және титрлік ертінділерді дайындауға қолданылатын химиялық реактивтер;
   
4. 
   Көмекші әсер ететін, керекті химиялық реакцияларды жүргізуге қолайлы жағдай тудыратын химиялық реактивтер. Оларға: индикаторлар, тотықтырғыштар, қайтадан қалпына келтірушілер, буферлік қоспаларды дайындауға қажетті реактивтер жатады.
   

Химиялық реактивтерге қойылатын негізгі талаптың бірі олардың тазалығы. Оларда бөгде қоспалардың болу мөлшері ГОСТ-пен немесе Техникалық Нұсқауме қатаң шектеледі.

Құрамында негізгі заттар мен жіберуге болатын қоспаның мөлшеріне байланысты химиялық реактивтердің жіктелуі:

• 
  «таза» - ХТ, онда негізгі заттың мөлшері 99 % - дан жоғары, ал қоспаның мөлшері 0,001 – 0,00001 % болуы керек:
  
• 
  «анализ үшін таза» - АҮТ, негізгі заттың мөлшері 99 % - дан кем болмауы керек;
  
• 
  «таза» - Т, негізгі заттың мөлшері 98 % - дан кем емес;
  
• 
  «эталонды таза – ЭТ;
  
• 
  «ерекше таза» - ЕТ.
  

Жоғарғы тазалықтағы заттарға тиісті маркалар тағайындалады. Онда заттың құрамында жіберілуге болатын қоспаның мөлшері, лимит саны және барлық қоспаның жиыны символ және сан арқылы беріледі. Сонымен қатар тазалықты қажет ететін және белгілі бір салада қолдануға болатын жинақты химиялық реактивтер (наборлар) бар. Оларға жататындар: индикаторлар; ультрафильтрацияға, электрофорезге, хромотографияға қажетті наборлар; иондардың алмасуын тудыратын қара майлар; әртүрлі полимерлер және т.б.

Зерттеу және клиникалық лабораторияларда изотоппен белгіленген химиялық реактивтер кеңінен қолданылады. Мысалы: С14, Н3, Р 32 және т.б.

Қазірде көптген өндірістерде мал организміндегі биологиялық сұйықтың құрамын автоматты түрде анықтау үшін химиялық реактивтердің жиынтық наборлары шығарылады. Олардың ішінде автоанализаторлар да бар.

Көптеген химиялық реактивтер тотығу, ылғалдану, бұзылу салдарынан өз қасиеттерін өзгертуі мүмкін. Сондықтан оларды сақтауға белгілі бір жағдай жасау керек: төменгі температура, жақсы жабылатын қара шыны, ылғал сорғышы бар эксикаторлар және т.б. Мысалы, изотоппен белгіленген химиялық реактивтерді төменгі температурада сақтайды (-20ºС). Оларды қолданғанда белгілі радиоизотоптардың әрқайсысының жартылай бөлшектену уақытын есепке алып отыру керек. Күшті әсерлі, жарылуы қауіпті немесе тез от алғыш химиялық реакткивтерді сақтауға ерекше жағдайлар жасау қажет.

Химиялық реактивтерді дайындау және оларды қолдану әдістерін зерттеп, жетілдіріп отыратын арнайы ғылыми зерттеу институттары бар. ТМД елдері үшін ондай институт Москвада орналасқан.

Жиі және көп мөлшерде қолданылатын реактивтерді үлкен көлемді ыдыстарда, банка немесе үлкен бөтелкелерде, алған жөн. Ал аз мөлшерде, сирек қолданылатын реактивтерді, керісінше, кішкене көлемді ыдыстарда, 1-10 г мөлшерінде алады. Қымбат және сирек кездесетін реактивтерді жеке, ерекше жағдайда, оларды сақтау және қолдану нұсқауларын қатаң сақтай отырып ұстайды.

Ертінділерді, әсіресе олар қымбат және сирек кездесетін реактивтерден дайындалатын болса, шығынды көп шығармай, тек керекті мөлшерде ғана дайындауға дағдылану керек. Көп уақыт сақталған реактивтер бұзылады және оларды сақтайтын үлкен ыдыстар лабораторияда орын алады. Кейде көп уақыт сақталған қатты реактивтер кесекке айналып, оларды банкалардан алудың өзі қиынға соғады. Ол кесектерді ұсақтау керек бола қалған жағдайда темір таяқшаны қолдануға болмайды, фарфор шпателін немесе шыны таяқшаны қолданады.

Реактивті банкадан аларда оның ауыз жағында шаң-тозаң, май, парафин және т.б. бөгде заттардың болмауын қадағалау керек. Оларды фарфор қасығымен, шпателімен алып, воронка арқылы ауыстырған жөн. Ұнтақ реактивтер үшін қолданылатын воронкалар әртүрлі размерлі болады. Көбінесе кең басының диаметрі 50-200 мм, аяқ жағынікі 20-38 мм, ал биіктігі 55-150 мм болатын воронкалар пайдаланылады.

Төгілген ұнтақты қайта банкаға салуға болмайды. Банкада аз мөлшерде реактив қалғанда оны көлемі аз ыдысқа ауыстыру керек.

Реактиві бар барлық банкаларда этикет болуы қажет. Ондай белгіні шыны ыдыстың сыртына шыныға жазатын қарандашпен де жазып қоюға болады. Ондай қарандашпен жазатын шынының тұсын аздап жылтса, жазу оңай жазылады. Этикеті немесе белгісі жоқ ыдыстардағы реактивтерді қолдануға болмайды. Улы заттары бар ыдыстармен өте сақ болу керек.

Улы және күшті әсерлі заттарды сақтаудың, оларды есепке алудың, қолданудың арнайы бекітілген нұсқауларын қатаң сақтау керек. Лаборатория жұмысшыларының ішінен жауапты бір адам тағайындалады. Ол адам барлық жұмысшыларды улы заттармен қалай жұмыс істеу керектігіне үйретуі қажет. Улы заттардың буының да ауаны ластайтынын естен шығармаған жөн. Улы заттар сақталған ыдыстарды жеке, арнайы кісі тазалап жуады. Оларды сақтайтын ыдыстар ерекше таза болуы шарт. Өлшегенде де арнайы ыдыстарға салып өлшейді.

Ылғалды бойына сіңіретін гигроскопиялық заттар жабық ыдыстарда сақталады, олардың тығынын парафинмен құйып тастайды немесе ол үшін менделеевтің сылағын, сургучты пайдалануға болады. Үлкен ыдыстағы реактивтермен сақтықпен айналысу керек. Себебі оларды оңай сындырып алуға болады.

Кейбір реактивтер дәнекерленген ампулаларда сақталады. Оны ашу үшін егеуді пайдаланады. Ампуланың ұшынан бір сантиметр қашықтықта егеумен сызат түсіреді. Ол жерді сулап алғанда сызат оңай түседі. Сол ұшынан саусақпен мақта арқылы ұстап, сызат түскен жерден сындырады.

Ампулаларды жұмсақ материалмен орап қағаз қорабта сақтаған дұрыс. Жарықтың әсерінен өзгеретін реактивтерді сары және қара түсті шыны ыдыстарда, қағаз қорабтарда сақтау керек. Мысалы, сутегінің фторлы қышқылын ертіндісін парафиннен, церезиннен, эбоиттан немесе полиэтиленнен дайындалған ыдыстарда сақтайды.

Кейде шыны ыдыстардың ішкі беттерін парафинмен қабаттайды. Мысалы, пергидрольді (сутегі тотығының 30 %-ды ертіндісі) және сілті ертінділерін тек осындай ыдыстарда ғана сақтаған қолайлы.

Кейбір реактивтер көп сақтағанда бұзылады да, түрлерін өзгертеді. Мысалы, анилин көп сақтағанда бүлініп сарғыш түске айналады. Ондай өзгерістер болатынын үнемі есте сақтау керек.

Басқа бір реактивтер өздігінен жанады. Оларға ақ және сары фосфор, пирофорлы металлдар, металлорганикалық қосылыстар жатады. Отқа қауіпті реактивтердің қатарына эфирлер, спирттер, көмірсутектері, ароматты қосылыстар, күкіртті көміртегі, ацетон және т.б. жатады.

Өзара реакцияласқанда жанатын немесе көп жылу бөлетін реактивтерді бірге сақтауға болмайды. Концентратты тотықтырғыштарды қайта қалпына келтіретін – көмір, күкірт, крахмал, фосфорлармен бірге сақтауға болмайды.

Өздігінен жанатын, отқа қауіпті реактивтерді арнайы ыдыстарда сақтайды. Бертолет тұзын, калий марганец қышқылын, натрий тотығын және басқа да тотықтырғыш заттарды органикалық заттармен араластыруға болмайды. Хлор қышқылымен жұмыс істегенде өте сақ болу керек. Ол органикалық заттармен біріккенде жарылыс береді. Тіпті хлор қышқылының тұздары ешбір себепсіз де жарылуы мүмкін. Лабораторияда мұндай заттардың көп қорының болмағаны дұрыс.
Сусыз ертінділер мен бояулар
Сусыз ертінділер дегеніміз спиртте, эфирде, бензолда және т.б. органикалық заттарда ерітілетін ертінділер. Кәдімгі жағдайда органикалық еріткіштерді органикалық сұйық және қатты заттарды еріту үшін қолданады, мысалы, майлы заттар; органикалық емес заттарды еріту үшін сирек қолданады: кейбір тұздарды, сілтілерді және минералдық қышқылдарды.

Қазірде органикалық еріткіштер аналитикалық химия тәжірибесінде сусыз титрлеу деп аталатын жағдайда қолданылады.

Аналитикалық мақсатта қолданылатын органикалық еріткіштердің ертінділерінің қасиеттерінің су ертінділерінің қасиеттерінен айырмашылығы болады. Себебі органикалық емес заттардың ертіндідегі қасиеттері қолданылған еріткіштерге байланысты болады.

Ертінділерді дайындаудағы есеп сол ертіндінің қолданылуына байланысты жүргізіледі. Егер ертінді аналитикалық мақсаттан басқа мақсатқа дайындалатын болса, онда ерітілетін заттың мөлшерін судағы ертінділердікі сияқты процентпен, г/л-мен, молмен береді.

Ертіндінің қолдану мақсатына байланысты химиялық таза немесе техникалық еріткіштер қолданылады. Олардың химиялық таза түрлері техникалық түрлерін тазарту арқылы алынады.

Лабоаторияларда қолданылатын көптеген органикалық еріткіштер жанғыш келеді. Ондай еріткіштерді көп ұстамау керек, қорының да аз болғаны дұрыс.

Отқа қауіпті еріткіштердің қатарына жататындар: диэтилді эфир, спирттер, ацетон, күкіртті көміртегі, бензол, бензин, петролейлік эфир және т.б. Ал хлортуындылары: төртхлорлы көміртегі, дихлорэтан, үшхлорэтилен отқа қауіпті емес заттардың қатарына жатады.

Барлық органикалық еріткіштер организмге қауіпті. Сондықтан ондай еріткіштердің буымен дем алмауға тырысу керек. Олармен сорғыштың астында жұмыс істеген дұрыс. Оларды буландыру жұмыстарын да сорғыш шкафтар бар жерде, соның астында істеу керек.

Органикалық еріткіштер қымбат тұратындықтан оларды үнемдеп ұстаған жөн. Көп жағдайларда суы жоқ, құрғақ түрін қолданады.
Органикалық еріткіштерде еріту тәртібі.

Органикалық еріткіштерде ерітудің суда ерітуден айырмашылығы бар:

1. 
   Егер затты ұшқыш еріткіштерде ерітетін болса, онда олардың ұшпауына қарсы іс-шаралар қолдану керек;
   
2. 
   Егер сусыз еріткіштерде ерітетін болса, онда оған ауаның ылғылдылығының түспеуін қамтамасыз ету керек.
   

Заттың еруін жылдамдату үшін қыздыруға болады. Онда міндетті түрде суытқыш керек. Көбінесе қыздыруды қолданбайды.

1. 
   Ерітетін зат пен еріткішті қосу тәртібін сақтау өте маңызды. Егер ерітетін зат ұсақ ұнтақ болса, онда колбаға алдымен еріткішті құяды да, артынан араластыра отырып аздап салып ұнтақты ерітеді. Ал керісінше істегенде жабысқақ түйіршік пайда болады да, оның еруі узаққа созылады.
   
2. 
   Жұмыс аяғында алынған ертіндіні сүзіп, бөгде заттардан тазалайды.
   
3. 
   Егер ерітуді төменгі температурада жүргізу керек болса, онда колбаны мұз немесе суық су арқылы суытады. Ол үшін ертінді бар ыдысты одан кең ыдыстың ішіне бекітіп орналастырады да, мұзды немесе суық суды кең ыдыс пен ертінді бар ыдыстың аралығына толтырады. Суық суды қолданғанда оны сифон арқылы суытып отыруға да болады.
   

1. 
   Суда дайындалатын ертіндінің барлығы дистілденген суда дайындалуы керек. Тұздардың судағы ертінділерінің белгілі бір концентрациясын дайындағанда кристаллды суды да есепке алу қажет;
   
2. 
   Дәлдікпен дайындалатын ертінділерді дайындағанда өлшегіш колбаға барлық қажетті суды бірден құймау керек;
   
3. 
   Өлшегіш колбалардағы колибровка тек белгілі бір температура мен сол колбаға ғана есептелген. Сондықтан сұйықтың дәл көлемін тек стандартты температурада ғана алуға болады.
   
4. 
   Ертіндіні дәл берілген концентрацияда дайындау қиын болатындықтан, ертіндіні пайдаланбай тұрып, оның концентрациясын немесе қалыптылықтың түзетуін тағайындап алу қажет;
   
5. 
   Ертінді бар ыдыста міндетті түрде этикет болуы қажет;
   
6. 
   Барлық ертіндіні таза жуылған ыдыста дайындау керек. Дайындалған ертіндінің ластанбауын қадағалау қажет;
   
7. 
   Жарықтың әсерінен бүлінетін ертінділерді қара шыны ыдыстарда сақтау керек. Кейбір ертінділерге сары түсті ыдыстар қолданады. Кей кезде шыны ыдысты қара қағазбен орап та сақтайды. Қара лак аздап болса да жарық өткізеді. Сондықтан ыдысты алдымен сыртынан қара қағазбен желімдеп, сол қағазды қара лакпен жапқан дұрыс;
   
8. 
   Сілтінің ертінділерін көміртегі қос тотығының әсерінен сақтау керек. Ол үшін тығынға хлоркальций түтігін орналастырып, оны натрон известімен немесе басқа көміртегінің қос тотығын сорғыш қатты затпен толтырады;
   
9. 
   Сілті ертінділерінің алдымен жоғарғы концентрациясын дайындап алады да, оларды тұндырып және сүзгеннен кейін қажетті концентрациясына дейін сұйылтады;
   
10. 
    Қолдың терісіне, киімге, аяқ киімге зиянды әсер ететін ертінділермен жұмыс істегенде өте сақ болу керек;
    
11. 
    Барлық ертінділерді тексеру қажет. Дәлдікпен дайындалатын ертінділерді - титрлерін анықтау арқылы, жуықтап дайындалған ертінділерді – тығыздығы арқылы немесе басқа белгілі жолдармен;
    
12. 
    Дәлдікпен дайындалған ертінділерден басқа ертінділерді дайындағаннан кейін міндетті түрде сүзу керек. Бұл сулы және сусыз ертінділерге бірдей қатысты;
    
13. 
    Ертінділерді органикалық сұйықтарда дайындағанда тек таза еріткіштер қолданылады, ал керек болған жағдайда сусыз еріткіштер қолданылады;
    
14. 
    Шыны ыдыстардың тығындарын ауыстырмау керек.
    

Мал дәрігерлік тәжірибеде бояғыш заттар гистология және цитология салаларында, тіндер мен торшалардың ұсақ құрылыстарының компоненттерін бояп, білу үшін кеңінен қолданылады. Олар сондай-ақ, биохимиялық зерттеулерде сутегі иондарының концентрациясын анықтау үшін индикатор ретінде де қолданылады. Бояғыштардың гистологиялық кесінділерде белгілі бір субстраттармен реакцияласып, олардың түсін өзгертетін қасиеттері гистохимияда кеңінен пайдаланылады.

Бояғыш заттар өндірістің әртүрлі салаларында кеңінен қолданыс табуда.

Бояғыштардың атаулары олардың түстеріне және басқа да кейбір қасиеттеріне негізделген. Ұтымды жасалған жіктелуі жоқ. Көбінде техникалық және химиялық жіктелулері қолданылады.

Техникалық түрі олардың тоқыма өндірісінде қолданылуларына негізделген. Онда барлық бояғыш заттар 3 топқа бөлінген:

1. 
   Тоқыманы тікелей бояйтын бояғыш заттар. Тоқыманы бояғыш зат бар ваннаға салып қояды;
   
2. 
   Тоқыманы оларға бояғыш заттарды бекітетін металл тұздарымен, танинмен өңдегеннен кейін бояйтын бояғыш заттар;
   
3. 
   Кубты бояғыш заттар. Тоқымамен реакцияда жүретін тотығу процессінің салдарынан барып бояғыш зат сіңеді.
   

1. 
   Қышқылдық бояғыш заттар - өздерінің молекулаларында оларға қышқылдық қасиет беретін -SO3 H,-COOH, сияқты функционалды топтары бар бояғыш заттар;
   
2. 
   Негіздік бояғыш заттар – құрамында бояғыш заттарға негіздік қасиет беретін аминді-иминді топтар бар заттар;
   
3. 
   Бейтарапты бояғыш заттар – құрамында ешқандай топтар болмағандықтан қышқылдық немесе негіздік қасиеттері жоқ топтар.
   

Органикалық қосылыстардың белгілі бір класстарына жатуларына байланысты бояғыш заттар бірнеше топтарға бөлінеді: