ПОӘК 042. 18-24 10/03 2013 18. 09. 2013ж. №1-ші басылым

1. 
   Анықтамасы, классификациясы;
   
2. 
   Жалпы қолданылатын құрал-жабдықтар мен аппараттар.
   

Малдәрігерлік мекемелерде л.т. биологиялық сұйықтардың, тіндердің және қоршаған ортаның физикалық, химиялық қасиеттерін зерттеу үшін қолданылады. Зерттеушілердің еңбектерін жеңілдетеді және өнімділігін арттырады.

Лабораториялық техниканың дамуының негізгі бағыты - зерттеудің дәлдігін жоғарылату, еңбек өнімділігін арттыру. Олар өлшемдік, көлемдік анықтамалардың классикалық әдістерін өте сезімтал, дәл, жылдам және аз еңбекті электрлік, фотометрлік, ферменттік т.б. әдістермен алмастырады; дәл өлшегіш индикаторлы гемоглобинометр, кондуктометрлік цитометр, фотоэлектрлік колориметр т.б. приборлар қолданылады. Жиі кездесетін анықтау түрлерін жылдам және автоматты түрде анықтау жағдайларына көшіруге бейімделеді.

Лабораториялық техниканың классификациясы:

1. 
   Қолдану сферасында:
   

• 
  жалпы лабораториялық техникалар – барлық немесе көптеген ветеринариялық-биологиялық зерттеулерде қажетті техникалар;
  
• 
  арнайы лабораториялық техникалар – бір бағытта немесе белгілі бір зерттеу түрінде қолданылатын техникалар.
  
1. 
   Ветеринариялық-биологиялық зерттеулердің түріне қарай:
   
   • 
     микробиологиялық;
     
   • 
     биохимиялық;
     
   • 
     гематологиялық;
     
   • 
     гистологиялық;
     
   • 
     иммунологиялық;
     
   • 
     патолого-анатомиялық;
     
   • 
     ветеринариялық-санитарлық;
     
   • 
     өнімдердің сапасын сараптау үшін.
     

• 
  анализге дайындау үшін (ыдыстарды, реактивтерді дайындау; сынама алу; зерттедетін затты бөліп алу);
  
• 
  анализ үшін (іздеген затты табу, оны салыстыру, өлшеу);
  
• 
  көмекші операциялар үшін (анализге дайындалуға және оны жүргізуге жағдай жасау).
  

3. 
   Жобалар жасауға бейімделу жағынан:
   

-ветеринариялық лабораториялық техникалар, тек ветеринариялық-биологиялық лабораторияларда ғана қолдануға бейімделген.

1. 
   Суды дистілдейтін және минералсыздандыратын аппараттар (дистиляторлар, бидистилторлар, апирогенді су алатын аппараттар, аквадистиляторлар, суды минералсыздандыратын аппараттар);
   
2. 
   Қыздыратын, кептіретін, термостаттайтын аппараттар (тигель, муфель пештері, инфрақызыл сәуле беретін аппараттар, колбаларды қыздырғыштар, термостаттар, ультратермостаттар, лабораториялық банналар). Олардың көбі жылу энергиясын жылу көзінен бірден реакция жүретін ыдысқа береді. Жылуды жеткізетін орта ретінде су, май, парафин, құм, ауа және т.б. пайдаланылады;
   
3. 
   Өлшегіш аппараттар (техникалық, аналитикалық, тең иықты, торзиондық таразылар);
   
4. 
   Центрифуга аппараттары (лабораториялық, клиникалық, вакуумдық, рефрижераторлық, препараттық және аналитикалық ультраценрифугалар);
   
5. 
   Табу, идентификациялау және өлшеу аппараттары (микроскоптар, колориметрлер, нефелометрлер, спектрофотометрлер, рефрактометрлер, термометрлер және т.б.);
   
6. 
   Араластыратын, сілкіндіргіш аппараттар. Сиымдылығы 50 ден 1000 мл-ге дейін, айналу жылдамдығы 30-1200 об/мин. Жұмыс істеу уақыты бірнеше минуттан бірнеше тәулікке дейін. Процесс ыдыс тұрған платформаны қозғау арқылы іске асырылады. Олардың конструкциялары да, пайдалану бағыттары да әртүрлі болып келеді. Көбінесе ыдыстардың пішініне, көлеміне бейімделеді. Олардың көлемі 10 мл-ден 3 литрге дейін, түсірілетін күш 0- ден 60 кг- ға дейін болады. Қозғалу бағыты кезекпе-кезек, шайқалу, айналу, күрделі болып келеді. Тербеліс жиілігі 100- 300 1 минутына; тербеліс амплитудасы 5 -40 мм. Демалыссыз жұмыс істеу уақыты бірнеше минуттан бірнеше тәулікке дейін
   
7. 
   Көмекші құрал-жабдықтар лабораториялық ыдыстарды өңдеу, жуу, кептіру үшін қолданылатын аппараттар; тоңазытқыштар; сору шкафтары; компрессорлар; вакуум-насостар және т.б.
   

Суды органикалық заттардан тазалау үшін екінші рет дистілдеудің алдында оған жуықтап 0,1 мл калий перманганат ертіндісі мен бірнеше тамшы күкірт қышқылын қосады. Осындай құрамында органикалық заттардың ізі де жоқ суды апирогенді су деп атайды. Бидистілденген суды арнайы кварцтан, қалайы, күміс немесе платинадан жасалған ыдыстарда сақтайды.

Суды тазалау үшін ион алмастыратын қара майлар жиі қолданылады. Ол үшін суды катиониттер және аниониттермен толтырылған колонкалар арқылы кезекпен өткізеді. Осындай жолмен алынған суды минералсызданған су деп атайды. Құрамында минералды заттары жоқ сулар ішуге жарамайды.

Дистілденген су алу үшін күші мен өнімділігі әртүрлі бірнеше аппараттар қолданылады. Мысалы, Д-1 дистилляторы арқылы сағатына 4-5 л; ал Д-25 784 моделді дистиллятор арқылы сағатына 25 л су дайындауға болады. Бірақта олардың барлығының жұмыс істеу принціпі бір – су буын қайтадан суға айналдыру, конденсациялау.

Дистилляторлардың жұмыс істеу принціпі: электр қыздырғыш элементтер арқылы су қайнатылып буға айналдырылады. Ол камераның сырты жылулықты сақтау және операторды күюден сақтандыру үшін қапталған. Түзілген бу сыртынан суық сумен қамтамасыз етілген конденсаторға түсіп суытылады. Осындай жолмен алынған су қажетті ыдысқа жиналады. Оның тазалығы тиісті аппарат арқылы экранда беріледі. Бу түзілетін камерада судың деңгейі үнемі бір қалыпта ұсталып тұрады. Ол үшін арнайы теңелткіш құралы іске қосылады. Су түспей қалған жағдайда электр қыздырғыштар автоматты түрде сөнеді. Приборды ұзақ уақыт қолданбаған жағдайда ондағы суды толық ағызу үшін ағызатын кран бар. Дистиллятор ұзақ уақыт жұмыс істеу үшін оның түтікшелеріндегі қайнатпаларды тазалап отыру керек.

Апоригенді су алу үшін қосымша жабдықталған «АА-1» аппаратын қолдануға да болады. Онда суды буландыратын камераға химиялық реагенттер қосылады. Ондағы қысымды реттеу үшін артық буды сыртқа шығаратын тесік бар. Судың деңгейін қадағалау үшін суөлшегіш шыны қондырылған. Химиялық реагенттердің дозасы цилиндр тәрізді екі шыны түтікшеден тұратын, әрқайсысы 100 мл сиымдылықты дозатор арқылы реттеліп отырады. Химиялық реагент ретінде «ХЧ» марганец қышқыл калий, алюмокалий квасцысы, фосфор қышқыл натрий препараттары қолданылады.

Дистілденген суды сақтау үшін көбінесе шыны бутыльдер қолданылады. Бірақта оны ұзақ уақыт сақтағанда шынының сілтілік реакциясы болатынын ескерген жөн.

Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың жетістігі дистілденген судан да таза су алуды жолға қойып отыр. Өте таза су алу үшін жаңа әдістер іске асырылуда. Ол әдістер бойынша суды ионсыздандыру, адсорбциялау және микросүзгіден өткізу қатарынан қолданылғанда дистілденген судан да таза су алуға болатындығы іс жүзінде дәлелденген.

Суды ионсыздандыру үшін оны иониттермен толтырылған колонкалар арқылы өткізеді. Ондағы катиониттер оң зарядты иондарды, ал аниониттер теріс зарядты иондарды байланыстырады.

Микросүзгілерде диаметрі 0,3 мкм бөлшектерге дейін ұсталады. Сонымен қатар иониттер микроорганизмдерді де ұстауға қабілетті. Бірақ, еске алатын жағдай, иониттерді ұзақ уақыт қолданғанда микроорганизмдердің керісінше көбеюі де мүмкін. Сондықтан оларды жиі ауыстырып отыру қажет. Аппарат жүйесінде сағат механизмі бар. Ол жұмыс режімін автоматты түрде қадағауға мүмкіндік береді.

Колбаларды электр тоғымен тікелей қыздыру үшін қыздыру элементі колбаның түбіне орналастырылған, бірден электр тоғына қосуға болатын арнайы колбалар бар.

Түтікше пештері. Кейбір тексерулерде реакция түтіктерін қыздыру үшін қолданылады. Мысал ретінде қопарғыш зарядтарды, органикалық синтездерді келтіруге болады.

Қатты заттарды кептіру, сұйықты буландыру және қыздыру үшін инфрақызыл сәулесі қолданылады. Оны сүтті пастеризациялау үшін де қолдануға болады. Затты жәй, ақырын қыздыру үшін электр лампаларын қолданады.

Қыздыру үшін қолданылатын газ приборлары. Лабораторияларда екі типті – Бунзен және Теклю газ оттықтары қолданылады. Меккер оттығы да бар. Газ оттықтарды іске қосуды олардың газ шығарады-ау деген жерлерін тексеруден бастау керек. Ол үшін оттықты газ кранына қосады да, тамызу арқылы реттеуші винттің жұмысын тексереді. Винттің төңірегіне сереңке арқылы газдың шығу-шықпауын көреді. Көп мөлшерде сұйықты қыздыру үшін газ плиталары қолданылады. Олардың үстелдің үстіне қоятын және тұрмыстық түрлері бар.

Сұйық оттықтар. Олардың бірнеше түрлері бар. Жиі қолданылатындары: шыны және металл спиртті оттықтар. Олар қатты жалындамайды.

Шыны спиртті оттықта спирт мақтадан жасалған фитиль арқылы беріледі, ал металлды оттықта – қабырғасының төменгі жағында орналасқан, ішіне бірнеше мыс сымы салынған, түтікше арқылы. Спирт оттықтың төменгі жағына, ішінде диаметрі кішкене мыс сымдары бар бөлігіне түседі. Оттық жоғары температура береді.

Спиртті оттықтарда жалын болмайды, температура жоғары болады. Газы жоқ лабораторияларда бензинді және керосинді оттықтар кең тараған. Олардың да бірнеше түрлері бар. Алдымен оттықты қыздырады да, одан кейін оған ауаны үрлеп толтырады. Қысым арқылы бензин немесе керосин беріледі. Кейде лабораторияларда дәнекерлегіш бензинді оттықтар пайдаланылады.

Далада жұмыс істегенде құрғақ спирт немесе қатты бензиндерді қолдануға болады. Қысқа уақытқа, бірнеше минутқа қыздыру үшін уротропиннің таблеткасын пайдалануға болады. Бір таблетка үш минуттай жанады.

Электр кептіргіш шкафтарымен жұмыс істегенде қауісідік ережесін сақтау керек. Аппарат жұмыс істеп тұрған кезде жөндеу жұмыстарын жүргізбеу керек, жұмыс камераларына жеңіл тұтанатын немесе аггрессиялық заттарды салмау керек.

2-ші кесте

Кептіргіш және кептіргіш-залалсыздандырғыш шкафтардың негізгі деректері

Сұйықты термостаттардың бөлінуі:

• 
  төменгі температуралы, оған мысал ретінде спиртті термостаттарды келтіруге болады. Онда температура -60 - + 10ºС аралығында болады. Сондай-ақ сулы термостаттарда температура +10 - +95ºС аралығында болады.
  
• 
  жоғарғы температуралы, оған мысал майлы (температура 100-130ºС), тұзды және селитрлі (температура 300-500ºС)
  
• 
  құрғақ ауалы термостаттарда температура 300ºС және одан да жоғары болады.
  

Фазаның алмасуы арқылы реттелетін термометрлерде қыздырушы термоэлементтер немесе суытатын жабдық болады. Онда жылулық немесе суықтық тасымалдаушы зат белгілі бір температурадағы қыздырғыш немеесе тоңазытқыш арқылы өткеннен кейін сол температура термореттеушінің немесе контакты термометрдің бақылауына алынады.

Қазірде шығарылатын термостаттарда бұл процесс автоматтандырылған. Термостаттардың типтеріне байланысты олардағы температура 0,1-0,5ºС дәлдік мөлшерінде беріледі..

Ультратермостаттардың камераларының көлемі кішкене, қуатты, температураның тұрақтылығы жоғарғы дәлдікте, реттеуші приборлары жақсы жетілдірілген.

Бірталай зерттеулерде батырылатын термостаттарды пайдаланады. Оларды да қыздырғыштары, термореттеушілері және араластырғыштары бар. Оларды температурасын реттейтін сұйыққа батырып қояды.

Преципитация, коагуляция процессерінің реакциялары үшін қабырғалары мөлдір термостаттар қолданылады.

Арнайы термостаттарға жататындар: термостар, Дъюар ыдысы, термобанна «ТБ-110». Олар төбесінен ашылады. Ол штативтерді, пробиркаларымен кронштейндерді және басқа да сұйықтармен толтырылған ыдыстарды орналастыруға өте қолайлы.

Термостаттармен жұмыс істегенде электрприборларымен жұмыс істегендегідей қауіпсіздік ережелерін сақтаған жөн.

Термостаттардың ішкі жылтыр қабырғаларын тазалықта ұстайды. Оны коррозиядан және ластанудан сақтайды.


Өлшегіш аппаратуралар.
Өлшеу – лабораториялық анализдерде жиі қолданылатын көмекші процедура. Сондықтан да лабораториялық приборлардың ішінде ең көп тарағаны заттардың массасын анықтау үшін пайдаланылатын таразылар.

Таразы – дененің массасын оған әсер ететін салмақ күші арқылы анықтайтын прибор. Дененің массасы немесе бірлік ретінде алынған массамен салыстыру арқылы, немесе дененің жерге тартылу күшін анықтау арқылы, немесе қосалқы түрде электрмен өлшеу арқылы анықталады.

Жұмыс істеу принципіне қарай иықты және пружиналы болып бөлінеді. Иықты таразылар көбірек тараған. Олар иық жүйелерінен және тірегіштен тұрады. Тірегіш ретінде призма және жастық деген қосымша құралдар қолданылады. Олар жуықтап өлшеу үшін болаттан, ал дәлдікпен өлшеу үшін Агата-тасынан, Корундадан жасалады.

Иықты таразылар тең иықты және әртүрлі иықты болып бөлінеді. Тең иықты таразыларда тірегіш тура ортасына, ал әртүрлі иықты таразыларда орталықтан бір жағына қарай ауытқып орналастырылады. Мұнда иықтардың теңдік заңы қолданылған. Өлшеу жүкті гир тастары арқылы теңестірумен іске асырылады. Соңғы кезде кейбір жағдайларда таразыны тепе-теңдікке келтіру үшін электронды жабдықтар пайдаланылуда.

Өлшеу дәлдігіне қарай таразылардың түрлері:

• 
  добалмен өлшеу үшін (дәлдігі 1 г-ға дейін);
  
• 
  дәлдікпен өлшеу үшін (дәлдігі 10 мг-ға дейін);
  
• 
  өте дәлдікпен – аналитикалық өлшеу үшін, олар бірнеше түрлерге бөлінеді:
  
• 
  аналитикалық химиялық (дәлдігі 0,1-1,0 мг). Оған мысал ретінде 200 г-ға дейін өлшеуге болатын АДВ типті немесе аналитикалық жартылай автоматтық – ВАО- 200 типті таразыларды келтіруге болады;
  
• 
  аналитикалық жартылай микрохимиялық (дәлдігі 0,01-0,05 мг), микрошкаласы бар, 20 г-ға дейін өлшеуге болатын таразы;
  
• 
  аналитикалық ультрахимиялық (дәлдігі 0,001-0,05 мг). Олардың ішінде арнайы пробиркалық (дәлдігі 0,004 мг) және бір тарелкалық – жартылай автоматты, жылдам өлшеуге арналған таразылар;
  
• 
  электронды – ЭМ-І типті таразы.
  

Таразылардың барлық типтеріне ортақ сипаттама:

1. 
   Олардың метрологиялық көрсеткіштерін бұзбай жоғарғы өлшеу салмағы;
   
2. 
   Шкаланың әрбір бөлігі белгілі бір массаға дәл келеді;
   
3. 
   Өлшенетін заттың нақтылы салмағы мен бір рет өлшеу нәтижесінің арасындағы мүмкін болатын айырмашылық;
   
4. 
   Бір затты бірнеше рет өлшегенде мүмкін болатын айырмашылықтың жоғарғы көрсеткіші.
   

Гирелрдің әртүрлі салмақтары жинақталып набор ретінде шығарылады. Дәл өлшеу үшін қолданылатын 500 граммнан 1 граммға дейінгі салмақтағы гирлер мыс құймасынан немесе тотықпайтын болаттан қиылған конус түрінде дайындалады. 500 мг-нан 1 мг-ға дейінгі салмақтағы гирлер аллюминийден, никельден, нейзельберден немесе платинадан бұрышы майыстырылған тік бұрышты пластинка ретінде шығарылады.

Приборлардың көрсеткіштерінің дұрыстығын өлшеу стандарт Комитеті екі жылда бір рет тексеріп, клейма қойып отырады.

Аналитикалық және І класс техникалық таразылар тіреуіштері тұрақты қабырғаға бекітілген арнайы сөрелерге орналастырылады. Оның ішінде аналитикалық таразыларға ерекше талап қойылады. Олар жылу батареясына жақын болмауы керек, тікелей күн сәулесінің түспеуін қадағалайды, сөре тіреуіштерін сыртқы қабырғаға орнатпау керек, себебі температура айырмашылығы салмақ көрсеткішіне әсер етеді. Таразыларды вибрациядан қорғау мақсатында оларды қалың мрамор плиталарына орналастырады. Арнайы өлшеу бөлмесі болғанда бұл мәселелер оңай шешіледі, бірақ барлық шаруашылық жағдайларда ондай мүмкіншіліктер бола бермейді. Оларды жалпы бөлмелерде орналастырғанда ол бөлмеде концентратты қышқылдардың болмауын қадағалау керек, олар таразы бөлшектерінің коррозияға ұшырауына апарып соғады.

Таразы платформаларының, көп жағдайларда, олардың деңгейін реттеу үшін қолданылатын, бұралып қосылатын аяқтары болады. Жаңа алынған таразыларды жинау кезінде олардың бөлшектеріндегі арнайы белгілеріне – номерлеріне көңіл аудару керек.

І-ші классты техникалық және аналитикалық таразыларда өлшеу жұмысы ауа ағымынан қорғайтын, есігі жабық витринаның ішінде жүргізіледі. Өлшеу алдында таразының деңгейінің дұрыстығына көз жеткізір алу керек.

4 -ші кесте

Әртүрлі типті таразыларды сипаттайтын негізгі көрсеткіштер

Таразылармен жұмыс істегенде төмендегідей ережелерді сақтау керек:

1. 
   Таразылармен, әсіресе аналитикалық таразылармен жұмыс істегенде өте сақтық керек. Оларды бір орыннан екінші орынға оған себепсіз жылжыта беруге болмайды;
   
2. 
   Олар әрқашанда таза тұруы керек. Өлшеу алдында олардың тарелкаларын тазалап сүртіп отыру қажет;
   
3. 
   Өлшеу үшін затты бірден таразының тарелкасына салмай, арнайы ыдыс қолдану керек;
   
4. 
   Таразының жанында өлшенетін заттың қосымша бөліктері тұруы шарт;
   
5. 
   Иісі бар және улы заттарды өлшеу процессін тек сору шкафы бар орындарда жүргізеді;
   
6. 
   Аналитикалық таразыларда ашық ыдыстарда йодты; аммиакты; азот, тұз, сірке қышқылдарын; үш-бес хлорлы фосфорды; ұшқыш заттарды өлшеуге болмайды;
   
7. 
   Әртүрлі салмақты гирлермен, әсіресе аналитикалық, қатынаста сақтық керек. Оларды тек пинцетпен ғана алуға болады;
   
8. 
   Оларды қолдана салысымен өз орындарына жинап қояды, таразы тарелкасында қалдыруға болмайды;
   
9. 
   Аналитикалық таразылар мамандармен ауық-ауық тексеріліп отыруы қажет. Күрделі бұзылыстарды өздігінен жөндеуге болмайды.