ПОӘК «Ауылшаруашылық дақылдары» пәнінеіне арналған оқу-әдістемелік материалдар

Ботаника-биологиялық ерекшеліктері. Жер алмұрты мен күн түйнегі кіндік тамырлы. Тамыры тереңге бойлайды. Орталық тамырынан көпшілік ірілі-ұсақты тамыршалары жан-жаққа жайылып өседі және олар топырақ қабатының 10-30 см қабатында орналасады. Өсімдіктің жер астында 15 см тереңдікте сабақтары (столоны) пайда болып, оның ұшында түйнектер байланады. Түйнектердің пішіні дөңгелекше, алмұрт тәріздес, түйреуіш немесе ұзынша келеді. Салмағы 10 грамнан 100 грамға дейін болады. Түйнектерінің сыртқы қабаты нашар дамуына байланысты ол ұзақ сақталмайды.

Жапырағы қарапайым, сағағы ұзын, пішіні жұмыртқа тәріздес, қалың түктілі. Жапырағының саны орта есеппен 20-30 дана.

Гүлшоғыры – себет тәрізді, гүлдері түтікше келген. Гүлінің желектері сарғыш немесе қызғылт-сары түсті. Өздігінен, не болмаса айқас тозаңданады. Жемісі - қара сұр тұқымша. 1000 тұқымның массасы – 7-9 г.

Жер алмұртының түйнектері +4-6^º0С жылылықта өсе бастайды да оның қалыпты өсуі + 8-12⁰С жүреді. Өскіні мен қалыптасқан өсімдігі жылуды аса қажет етпейді және – 6⁰С шыдайды. Жер бетінде орналасқан түйнегі – 10⁰С дейін суыққа шыдайды. Оның осындай суыққа шыдамды қасиетін құрамындағы инулин мен аздап қант болуымен байланыстырады. Және де бұл өсімдік ыстыққа да біршама шыдамды.

Ылғалды аса қажет етпейтін өсімдік. Ауаның құрғақшылық кезеңдерінде өсіп-өнуі жалғаса береді. Бірақ тамырына түйнек байланған кезеңінде суды көп қажет етуіне байланысты оны құрғақ аймақтарда өсіргенде суару тиімді. Топырақ ылғалдылығы толық ылғалдылықтың 50-60% деңгейінде болуы керек. Жамбыл және Алматы облыстарында бұл дақылдарды суармалы жерлерде өсірген тиімді.

Қысқа күннің өсімдігі. Күннің ұзақтығы оның гүлдену кезеңін ұзартады. Сондықтан оңтүстік аймақтарда жер алмұрты кеш гүлденіп, тұқымы піспей қалуы мүмкін. Өсу кезеңінің басында ғана жарықты көбірек қажет етеді.

Жер алмұрты мен күн түйнегі барлық топырақ түрлерінде өсе береді. Қышқыл, тұзды және батпақты жерлерде өсіп оңбайды.

Бұл өсімдіктер бейтарап және сәл қышқылдау құнарлы да жақсы қопсытылған, су сіңіру қабілеті жоғары топырақтарда жақсы өсіп, мол өнім береді.

Аурулар мен зиянкестерге төзімділігі орташа. Әсіресе ылғалды және қышқыл жерлерде көбірек залалданады. Көбінесе ақ шірік, бактериоз, склеротина аурулары кездеседі.

Зиянкестерден – жалған сымтәріздестер кездеседі, және мамыр қоңызының личинкасы түйнектерін зақымдайды.

Бұл өсімдіктердің аурулармен және зиянкестермен залалдануын төмендету үшін оның өсіру агротехникасының шарттарын бұлжытпай орындаған абзал.

Қазіргі кезде жер алмұртының мына сорттары шығарылып аудандастырылды: Находка, Вадим, Белая урожайная, Волжская 2, Киевская белая, Ленинградская, Скороспелка. Бұл сорттар – сүрлемдік, түйнектік және аралық болып бөлінеді. Оның көпшілігі мал азықтық сорттар.

Себуге жер дайындау жұмыстары күзде танапты жақсылап (27-30 см тереңдікте) жыртудан басталады. Жыртудың алдында танапқа органикалық (30-40 тн/га) және фосфор-калий (P₃₀K₆₀) тыңайтқыштарын шашады. Көктемде культивацияның алдында әр гектарға 2,0-3,0 ц суперфосфат, 1 ц калий тұзын және 1 ц азот селитрасын берген тиімді.

Түйнекті ең қолайлы отырғызу кезі ерте көктем, яғни түйнек өсіп-өнгенге дейін. Тұқымдық материалды көктемде егіс танабын аудара жыртып түйнектерді жинап сұрыптау арқылы дайындайды. Отырғызуға майда (10-20 г) түйнектер де пайдаланылады.

Тұқым отырғызу әдісі кеңқатарлап (60-70 см) және қатардағы арасы 40-50 см.

Түйнекті шаршы-ұялап (60x60 немесе 70x70 см) отырғызуға да болады. Майда түйнектерді тұқымдыққа пайдаланғанда оны жиі отырғызған дұрыс.

Түйнек отырғызу картоп отырғызу сеялкаларымен, не болмаса қолмен, соқа немесе культиватор жүріп өткен ізге отырғызылады.

Түйнектің отырғызу тереңдігі 5-7 см, ал жеңіл топырақта 2-3 см тереңірек отырғызылады.

Гектарына отырғызу мөлшері түйнектің салмағына қарай 3 центнерден 8-10 центнерге дейін болады.

Жер бетіне өскіні көрініп шыққаннан кейін қатараралығы арамшөптерге қарсы 2-3 қайтара өңделеді (бұтақтану фазасына дейін). Екінші қопсыту кезінде әр гектарына 2 ц азот селитрасы шашылып қоректендіріледі.

Екінші және одан кейінгі пайдалану жылдары жер алмұрты мен күн түйнектерінің егістігі ерте көктемде тырмаланады және керек болған жағдайда 28-30 см тереңдікте аудармай жыртады. Осы әдіспен егістіктің орташа тығыздығын қалыптастырады да оның пайдалану ұзақтығын анықтайды.

Көк балаусасын жинауға сүрлем жинайтын комбаиндарды пайдаланады. Өсімдік 20-30 см биіктікте орылады. Өйткені, орылғаннан кейінгі сабағының түбіндегі пластикалық заттар түйнектің өнімін жоғарылатуға әсер етеді.

Түйнегін картоп қазатын, картоп жинайтын комбаинмен жинайды, не болмаса күзде және ерте көктемде соқамен жыртып жинайды.

Қазақстанда картоп барлық аймақтарда өсіріледі, бірақта негізгі көлемі (60%) Солтүстік және Шығыс Қазақстанда орналасқан. 2009 жылы картоптың республикадағы көлемі 150 мың га.

Картоптың сабағы үш-төрт қырлы, жақсы бұтақтанған. Сабағының биіктігі 40см-ден 120 см-ге дейін жетеді, әр түпте 4-8 дейін сабақ болады.

Жапырағында 2-6 дейін сызат бөліктер бар. Сабақтарының бойында иректеніп өседі. Гүлшоғыры 2-3-4 жапырақшалы біріккен тостағаншадан тұрады. Ол ақ, көк, қара көк, қоңыр көк, күлгін түсті келеді. Жемісі шырынды, екі ұялы, көп ұрықты, дөңгелек немесе сопақша пішінді. 1000 тұқымның салмағы 0,5 г.

Картоп жылу сүйгіш дақыл. Түйнек +6-7⁰С өне бастайды. Өну үшін +13-15⁰С қолайлы келеді. Түйнек пайда болу үшін топырақтың ең қолайлы температурасы +16-19⁰С. Жаздың құрғақ кезінде ауа температурасының көтерілуі картоп өнімінің қалыптасуына қолайсыз болады. Ерте немесе орташа мерзімде пісетін картоп сорттарына вегетация кезеңінде керекті температура жиынтығы 1000-1400⁰С тең, ал кеш пісетін сорттарына – 1400-1600⁰С тең.

Картоп өсірілетін танапты таңдағанда оның құнарлылығын, топырақтың механикалық құрамын, топырақ бедерін, ылғалмен қамтамасыз етілуін ескеру керек. Ең қолайлысы картопты өзен алқаптарында, көл маңайында өсіру.

Картоп ауа қаныққан борпылдақ топырақта жақсы өсіп-өнеді. Оған құмайт және жеңіл саз балшықты құнарлылығы жоғары топырақтар қолайлы. Картоп үшін сортаң топырақтар қолайсыз. Өсімдік бір қалыпты жақсы өсуі үшін ең қолайлы топырақ реакциясы әлсіз қышқыл (рН – 5-6) болуы керек.

Картоп қоректік заттарды көп қажет ететін дақыл. Көптеген тәжірибе деректері бойынша картоп 1 тонна өнімімен және соған сәйкес пәлегімен (0,4 т/га) топырақтан 48,4 кг N, 22,4 кг Р, 103,4 кг К сіңіреді екен.

Картоптың өсу-даму кезеңі оның сортына, топырақ – климат және агротехникалық жағдайларына байланысты 60 күннен 180 күнге дейін созылады.

Өсіру технологиясы. Картопқа жақсы алғы дақылдар отамалы дақылдар, бақша дақылдары, көпжылдық және біржылдық шөптер. Картопты сүрі жерге себу де өте тиімді.

Картоптан мол өнім жинау үшін топырақты өңдеу жұмыстарының маңызы зор. Картоптың тамыр жүйесі топырақ бетіне жақын орналасуына байланысты оның ылғалдылығы жеткілікті, арамшөптерден таза болуы керек. Күзде сүдігер жырту ерте 30-35 см тереңдікте жүргізіледі. Қыста картоп себетін танапқа қар тоқтату жұмысы орындалуы керек. Көктемде жер дегдісімен-ақ негізгі өңдеуге көлденең тырма жүргізіледі. Түйнекті отырғызар алдында танапты тереңдетіп культивация жіберіп қопсытады немесе 18-20 см аудара жыртады. Көктемгі өңдеу алдында танапқа органикалық (20 т/га) және минералды (N₆₀ Р_60-90 К_90-180) тыңайтқыштарды сіңіру арқылы картоптың өнімін 50%, кейде одан да жоғары көтеруге болады. Картопты топырақ 8-10 см тереңдікте +7-8⁰С жылығанда отырғызады. Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарында картоп отырғызудың ең қолайлы мерзімі мамырдың орта кезі.

Отырғызу әдісі көп жағдайда аймақтың топырақ-климат жағдайына байланысты. Көбінесе оның қатараралығын 70 см, ал түйнек араларын 15 см-ден 40-45 см дейін етіп алады. Картоп тегіс топыраққа, немесе алдын-ала жасалынған жалға отырғызылады. Соңғы кездері отырғызуға Голландия әдісін қолдануда. Оның артықшылығы танапта су-ауа, жылу режимдері жақсарады.

Әр гектарға картоп отырғызу жиілігі суарылатын танаптар үшін 55-60 мың, орташа немесе кеш пісетіндердікі 45-50 мың болуы керек. Тәлімі жерлерде тиісінше 40-45 және 35-40 мың түп. Түйнек отырғызу тереңдігі топырақ құрамына қарай 6-12 см.

Картоп егістігін күтіп-баптау жүйесіне өскіні пайда болғанша тырмалау және өскіні толық шыққасын өсімдіктердің қатараралықтарын өңдеу, арамшөптерге, ауруларға және зиянкестерге қарсы күрес жатады. Қатараралықтарды өңдеу роторлы тырмалармен, культиваторлармен (КРН-4,2, КОН-2,8, КОР-4,2 т.б.) жүргізеді. Қатараралықтары 3-4 рет қопсытылады (10-12; 6-8 см тереңдіктерде).

Топырақтың ылғалдылығын 70% жеткізу үшін 3-4 рет суарады (500м³/га). Бірінші рет суаруды уақытында жүргізудің маңызы өте зор.

Картопты жинау пәлегі қоңырланып кебе бастағанда жүргізіледі. Ол үшін тракторға тіркеген қазғыштарды және комбайндарды пайдаланады. Картоп жинайтын машиналардың жұмысын жақсарту үшін жинауға 5-6 күн қалғанда пәлегін орып алады (УБД-3, КИР-1,5) да мал азығын дайындауға пайдаланады.

ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиет:

31. 
    Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011жыл
    
32. 
    М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2007 жыл
    
33. 
    М.И. Кондрашкина Лабороторно-практические заниятия по растениеводству, Москва-2006 г
    

21. 
    И.А. Абугалиев. Справочник агронома. Алма-Ата, Қайнар,1985 ж
    
22. 
    В.Ф. Белик. Бахчевые культуры. М., Колос,1980 г
    

1. 
   Бақша дақылдары туралы жалпы мағлұматтар
   
2. 
   Асқабақ
   
3. 
   Шаруашылық маңызы және таралуы
   
4. 
   Ботаникалық және биологиялық ерекшеліктері
   
5. 
   Өсіру технологиясы
   

Асқабақ жеңіл қорытылуымен және жоғары қоректілігімен ерекшеленеді. Оның 100 кг жемісінде 16 а.ө. және 0,4 кг қорытылатын протеин бар. Құрамында көмірсулары, витаминдер және минерал тұздары кездеседі. Қант мөлшері 12% дейін жетеді және бақша дақылдарының ішінде асқабақта ғана крахмал кездеседі. Витаминдерден С₁В₁В₂РР, Е және каротин жеткілікті мөлшерде кездеседі. Минерал заттардан калий, фосфор және кальций, микроэлементтерден – мыс және кобальт бар. Асқабақ ірі қараларға, шошқалар мен құстарға бағалы азық болып есептеледі. Қазақстанда асқабақты барлық жерлерде өсіруге болады. Тамыржемістілерге қарағанда асқабақ өсіруге шығындар аз жұмсалады. Суармалы жерлерде асқабақтың әр гектардан жемісінің өнімі 200-400 ц дейін жетеді.

Тамыры кіндікті, жақсы дамыған, топырақтың 2-3 м тереңдігіне дейін өседі. Жанама тамырлары күшті дамыған, көбінесе жырту қабатында орналасады. Асқабақтың өздеріне тән ерекшеліктері: тамырларында көптеген шашақшалары болуында және соның көмегімен топырақтан қоректік заттарды, суды қарқынды сіңіреді.

Сабағы жерге төселіп өседі, ұзынсабақтылары 15 м дейін. Орталық сабақтарынан 1^ші; 2^ші және одан кейінгі бұтақтары тарайды. Іріжемісті асқабақтың сабағы цилиндр тәрізді, кәдімгі асқабақтыкі қырлы келеді. Жапырағы қарапайым, сағақты, түкті, іріжемістілерінде шетінде ойықтар болады, кәдімгі асқабақтыкі бесқалақты келеді.

Жапырақтар қойнында бұтақша мұртшалары болады және олардың басқа өсімдіктерге жабысуы арқылы сабақтың беріктігін сақтайды. Асқабақтың бір өсімдігінің жапырақ алақаны 32 м² дейін жетеді.

Асқабақ бірүйлі, дара жынысты өсімдік. Гүлі жеке-дара ірі күлтелі, бесжапырақты. Жемісі – көптұқымды қабықты шырынды.

Ірі жемісті және кәдімгі асқабақтың жемісі домалақ, түсі боз және сары-қызғылт, шырыны сары немесе қызылдау-сары, массасы 10 нан 30 кг дейін. Жемісінің ішкі қуыс жолдарында тұқым салынады. 1000 тұқымның салмағы 180-210 г.

Асқабақ – жылу сүйгіш өсімдік. Тұқымы топырақтың тұқым сіңіру қабаты +12-13⁰С өне бастайды, оптималды температура +33-35⁰С. ең жақсы өсіп-даму температурасы +20-25⁰С тең. Көктемгі бозқырауға өте сезімтал, -1⁰С төмендегенде асқабақ қатты зақымданады.

Асқабақ ыстыққа біршама төзімді, қарбызға қарағанда салқынды жақсы көтереді. Асқабақтың транспирациялық коэффициенті 750-800 тең, бірақта осыған қарамастан ол құрғақшылыққа төзімді келеді, ксерофитті өсімдіктерге жатады. Өйткені асқабақтың тамыр жүйесінің жер бетіне жайыла орналасуына байланысты суды сіңіру қабілеті жоғары болып келеді. Асқабақ саздақ топырақтарда жақсы өнім береді.

Тұқым сепкен мерзімде және өсімдіктер гүлдеген кезінде үстеп қоректендіреді (N₃₀Р₄₀кг/га ә.з.). Көктемде танапты тырмалайды және тұқым себер алдында 1-2 рет қопсытады (культивациялайды). Танап арамшөптерден неғұрлым таза болса, соғұрлым асқабақтың өскіндері біркелкі жақсы қалыптасады.

Себер алдында тұқымды +30-35⁰С жылылықта 3-5 тәулік қыздырады, жылы суда бөрттіреді (20-30 мин). Мұндай тұқымдар 8-10 күннен кейін көктеп шығады. Тұқымды топырақ қабаты (5-10 см) +12⁰С жылығанда жүгері сепкіштерімен ленталы әдіспен себеді (1,4 х 2,1м х 0,7 х 1,4м).

Себу мөлшері 3-5 кг/га өнгіш тұқым. Танапты жазда күтіп-баптау жұмыстарына мыналар жатады: көктегенге дейін тырмаланады, қатараралықтары өңделеді (1^ші-12-15 см, 2^ші-3^ші-8-10 см тереңдікте жүргізіледі). Суармалы егістіктерде өсіру тиімді. Вегетациялық кезеңде егістіктің орналасу жағдайына, аймағына қарай 3-8 рет (500-700м³/га) суарылады: 1^ші көктегеннен 17-20 күннен соң, келесілері әрбір 10-15 күн сайын.

Асқабақты күзгі бозқырау түсердің алдында бір-ақ рет жинайды және жемістері +2-5⁰С жылылықтағы қоймаларда бүлінбей ұзақ сақталады.
ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиет:

34. 
    Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011жыл
    
35. 
    М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2007 жыл
    
36. 
    М.И. Кондрашкина Лабороторно-практические заниятия по растениеводству, Москва-2006 г
    

23. 
    И.А. Абугалиев. Справочник агронома. Алма-Ата, Қайнар,1985 ж
    
24. 
    В.Ф. Белик. Бахчевые культуры. М., Колос,1980 г
    

1. 
   Селекциялық материялдар.
   
2. 
   Селекциялық материялдарды бағалау тәсілдері.
   

1. 
   Өнімділігі
   
2. 
   Қолайсызклимат жағдайына төзімділігі.
   
3. 
   Ауруға төзімділігі
   
4. 
   Егу, күту, жинау жұмыстарына техниканы пайдалануға бейімділігі
   
5. 
   Сапасына
   

Селекциялық материялдықы далалық тәсілмен бағалағанда құрғақшылыққа төзімділігі,аурулар және зиянкестермен зақымдалуы, жатып қалуы, т.б. белгілері есепке алынады. Селекциялық материялды сынаған кезде жан-жақтылық, дәлділік және бағаны тез уақыттың ішінде беру негізгі талап болып табылады.

1. 
   Өнімділігін бағалау
   
2. 
   Қысқы суыққа төзімділігін бағалау
   
3. 
   Құрғақшылыққа төзімділігін бағалау
   
4. 
   Ауруға төзімділігін бағалау
   
5. 
   Тат ауруына төзімділігін бағалау
   
6. 
   Зиянкес жәндіктерге төзімділігін бағалау
   

Өнімділік- бұл бір өсімдіктен алынған орташа өнім. Белгілі бір көлемдегі егістіктің өнімі екі түрлі көрсеткішке байланысты анықталады. Олар: өнімділігі және өсімдіктің орташа саны.

1. 
   Топырақтағы құрғақшылық;
   
2. 
   Ауадағы құрғақшылық.
   
3. 
   Аралас құрғақшылық
   

1. 
   Анатомиялық-морфологиялық ерекшелігі
   
2. 
   Өсіп-жетілу ерекшеліктері
   
3. 
   Сорттардың зақымданған мүшелері мен ұлпаларын қалыпқа келтіру мүмкіндігі.
   
4. 
   Өсімдіктердің ұлпалары мен мүшелерінің биохимиялық құрамы жөніндегі ерекшелігі.
   

1. 
   Дақылдардың сабақтан жатып қалуы.
   
2. 
   Тамыр түйінен жатып қалуы.
   

Өнімінің сапасын бағалау.Кез келген сорттың шаруашылықтың құндылығы тек қана белгілі бір жерден алынған құндылығы өнімнің көлеміне емес, сонымен қатар оның сапасымен анықтайды.Ұн шығаруға арналған астық тұқымдастарының дәндері (бидай, қара бидай және т.б.) жақсы ұндық-нандық қасиетке ие болуы тиіс. Оларды бағалау үшін 1000 дәннің салмағы, пішіні, өзіндік салмағы, пішіні, мөлшерлігі, нан пісіретін сапасы сияқты белгілерін пайдаланады. Ұнның нан пісірлік қасиетін бағалағанда 100г ұннан шыққан нанның мөлшері, піскен нанның сыртқы кескіні, түсі, дәмдік сапасы бойынша анықтайды. Бидайдың барлық сортары дәннің сапасы бойынша мынадай үш топқа бөлінеді:

А-ең жоғарғы сапа;

В-орташа сапа;

С-төменгі сапа.

Тамыр жемістілер мен түйнек жемістілерінің сапасын бағалағанда түйнектегі крахмалдың пайызы, дәнде ұзақ сақталуы, қант қызылшасында қанттыңқұрамы есепке алынады.

37. 
    Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011жыл
    
38. 
    М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2007 жыл
    
39. 
    М.И. Кондрашкина Лабороторно-практические заниятия по растениеводству, Москва-2006 г
    

25. 
    И.А. Абугалиев. Справочник агронома. Алма-Ата, Қайнар,1985 ж
    
26. 
    В.Ф. Белик. Бахчевые культуры. М., Колос,1980 г
    

1. 
   Мемлекеттік сорт сынау жолдары және басты міндеттері
   
2. 
   Жаңа сорттарды мемлекеттік сорт сынауға енгізу тәртібі.
   

Мемлекеттік сорт сынаудың басты міндеті – ауылшаруашылығы дақылдарының барлық сыналатын сорттарымен будандарын аудандастыру және өндіріске енгізу. Сорт сынау телімдерімен сорт сынау станцияларының жүйелері топырақ – климат жағдайларының барлық түрлерін қамтиды.

Жұмыстарының түріне қарай мемлекеттік сорт сынау телімдері мынадай түрлерге бөлінеді: Егістік дақылдар телімдері, көкеніс дақылдар телімдері. Көптеген сорт телімдерінде дәнді дақылдар сортын өсімдіктердің татпен, шаңмен, қара күйемен жасанды зақымдануы кезінде бағалайды.

Мемлекеттік сорт сынау кезінде сорттардың агротехникасына көп көңіл бөлінеді. 500-ден аса сорт сынау телімдерімен сорт сынау станциялары болашағы бар және аудандастырылған сорттарды ауыспалы егістің әртүрлі алғы дақылдарына байланысты себу мен қоректендіруді, себу мерзімдерін, тыңайтқыштардың зерттеу нормаларын анықтайды.

Сорт сынау мен жаңа соттарды көбейту үшін, шаруашылықта тұрақты жер телімін бөледі, оған өзінің ауыспалы егісін енгізеді. Барлық жұмысты а\ш дақылдарының сортын сынау жөніндегі мемлекеттік комиссия бекіткен біріңғай әдіс бойынша жүргізеді. Сыналатын сорттарды осы облыстағы (аймақтағы) ең жақсы аудандастырылған сортпен салыстырады, ол сорт бақылаушы (стандарт) қызметін атқарады. Тәжірибелердегі қайталану 4-6 рет. Мөлдектің есептеу алаңы қағида бойынша 100м². Шағын габарттті техниканы пайдаланған кезде мемлмкеттік сынау әдістемесі дақылдар қатары бойынша мөлдектер мөлшерін 25, тіпті алты рет қайталану кезінде 10 м² дейін қысқартуға мүмкіндік береді және мемлакеттік сортсынауға берілетін сорттарды бір мезгілде, ірі топырақ климат аймағының барлық сынау телімдерінде тез сынауға мүмкіндік береді.

Сорттар шаруашылық – биологиялық қасиеттерінің жиынтығы бойынша былай бағаланады : өнімділігі, өнім сапасы, аурулар мен зиянкестерге төзімділігі, тыңайтқыштарға реакциясы, механизацияны пайдалануға жарамдылығы. Сорттарды бағалау әдісі әр жыл сайын жетілдіріліп отырады.

Мемлекеттік сорт сынау әрбір сорт сынау теліміне 3 жылдан кем болмайды. Негізгі сорт сынаумен бір мезгілде мөлдектерде ең жақсы, анағұрлым болашағы бар сорттарды 2-3жыл ішінде өндіріс жағдайларына сынайды. Бұдан кейін бағалы сорттарды аудандастырады, ал болашағы жоқ сорттарды әрі қарайғы сынаудан алып тастайды. Кейбір ерекше жағдайларда бағалы сорттар екі жылдық сынаудан кейін аудандастыруға рұқсат етіледі.

Өндіріс үшін болашағы бар сорттардың жарамдылығын дұрыс және тез анықтау өндірістік сорт сынау жолымен жүргізіуі мүмкін. Мөлдектерге 1-2жылдық сорт сынау нәтижелері бойынша сорт сынау телімі өз аймағының шаруашылықтарында жаңа болашағы бар сортты аудандастырылған стандартты сортпен салыстыра отырып сынауды ұйымдастырады. Дәнді дақылдар үшін мөлдек алаңы 2-4, картоп үшін 1-2 гектар болады. Сорт сынау телімдерінің басым көпшілігі төңірегіндегі шаруашылықтар үшін, егіншілік мәдениетінің үлгісі қызметін атқарады.

Егер селекциялық тәжірибе мекемесінде жаңа шығарылған сорт өзінің өнімділігімен сапасы жөнінен ең жақсы аудандастырылған сорттан асып түссе, онда ол мемлекеттік сорт сынауға берілуі мүмкін. Сонымен бірге тағы мынадай негізгі бағалы шаруашылық белгілерімен биологиялық қасиеттеріне ерекше назар аударылады: өнімнің сапасы мен өнімділігі, қысқы суыққа, құрғақшылыққа төзімділігі, интенсивті технология бойынша егіп өсіруге жарамдылығы.

Жаңадан шығарылған сорттарды ғылыми зерттеу мекемесі үш жылдық конкурстық сорт сынау мен 1-2 жылдық өндірістік сорт сынау мәліметтері бойынша оған сипаттама ұсынылады, онда санау санау нәтижелері келтіріледі және сорттың агротехникаға қоятын талабы көрсетіледі.

Ғылыми зерттеу мекемесі жаңа сортты мемлекеттік сорт сынауға берген кезде бірнеше сорт сынау телімдеріне жіберу үшін өндірістік сорт сынауға қажетті оның тұқымдарының белгілі қорын жинауы керек. Бірінші жылы барлық сорт телімдері жаңа сорт тұқымын оны шығарған ғылыми зерттеу мекемесінен тікелей алады. Кейінгі жылдары өздігінен тозаіданатын сорттардың тұқымын сорт сынау телімінде өсіреді. Айқас тозаңданатын дақыл сортының тұқымдардың сорт сынау телімдері жыл сайын өз облысының селекциялық тәжірибе мекемелерінен алады немесе оларды көбейту жұмысы сорт сынау телімдерінің бірінде ұйымдастырылады. Әрбір сорт сынау участкесі барлық сыналатын сорттардың өзінің тұқымдық және қамсыздандыру қорларын жасайды.

Мемлекеттік сор сынау жүйесінің жұмыстары сорттардың егілетін аудандарын белгілеумен және оларды аудандастырумен аяқталады.

Дүние жүзі елдерінің көпшілігі халықаралық сорт сынауды жүргізіп отырады. Мысал, Нидерландыда шығарылған қант қызылшасы мен картоп сорттары Ұлыбританияның, Франияның, Италияның, Португалияның, Жапонияның кптеген сорт сынау телімдерінде сынақтан өтті. Олар өздері сынайтын барлық а.ш дақылдарының жоғары өнім беретін сорттарын шығарады. Сондықтан да, еліміздің сорт сынау телімдерінде дәнді дақылдардың орташа өнімділігі басқа шаруашылықтрға қарағанда екі еседей жоғары.

1. 
   Сорт сынаудың селекциялық тәжірибеде алатын орыны қандай?
   
2. 
   Сорт сынау дегеніміз не?
   
3. 
   Сорт сынаудың ғылыми зерттеу жүргізуде алатын орыны қандай?
   
4. 
   Дүни жүзі елдерінде сорт сынау қалай жүзеге асырылады?
   

40. 
    Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011жыл
    
41. 
    М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2007 жыл
    
42. 
    М.И. Кондрашкина Лабороторно-практические заниятия по растениеводству, Москва-2006 г
    

27. 
    И.А. Абугалиев. Справочник агронома. Алма-Ата, Қайнар,1985 ж
    
28. 
    В.Ф. Белик. Бахчевые культуры. М., Колос,1980 г.