ПОӘК «Дауыс қою» пәннің оқу-әдістемелік құралы

1.Дикция және орфоэпия туралы түсінік

2.Шығарманы орындау кезіндегі фразировкамен жұмыс.

3.Дауысты дыбыстармен жұмыс.

1. Артикуляция және фразировкамен жұмыс.

2. Дыбыстар үндестігі және дыбыстар алмасуы.

3.Дауыссыз дыбыстармен жұмыс.

Сөйлесудегі дикция.

Ән айтудағы дикция, оның ерекшелігі.

Әншілік дыбысталу үнімен әншілік дикцияның сабақтастығы және осыған байланысты артикуляцияның ерекшеліктері. Икемділікті дамыту және артикуляциялық аппараттың қозғалысы, ауыз, ерін, тіл, төменгі жақ - негізгі бөліктер. Дауысты және дауыссыз дыбыстар қалыптасуындағы артикуляцияның анықтылығы. Дикцияның кемшіліктерін жою. Ансамбльдік орындаудың негізгі элементі ретінде дауысты және дауыссыздардың айтылуы мен біртұтастығын қалыптастыру. Сөздің айтылуының шығарма сипатымен сабақтастығы.

Ән айтудағы орфоэпияның ерекшеліктері:

• 
  дауысты дыбыстарды бейтараптандыру;
  
• 
  дауысты дыбысты біршама созу, жоғарылығы мен және дыбыс сапасын нақты бекіту;
  
• 
  дауысты дыбыстарды түрлі регистрлерде айту;
  
• 
  дауысты дыбыстарды редуцияланған жерде анық айту;
  
• 
  дауыссыз дыбыстардың айтылу ерекшеліктері;
  

Дауысты дыбыстардың әншілік редукциясы.

Дауысты дыбыстардың орфоэпиясы.

Әдеби тілде айтылу ережелері.

Оркестрлік сүйемелдеумен берілген шығармаларда тыңдаушыларға мәтінді анық жеткізу шарттары. Оркестр дауысының қаттылығына және мықтылығына байланысты мәтінді қабылдау тәуелділігі. Дауыссыздар кешені бойынша сөзді «тану» ұстанымы. Акустикалық тұрғысынан қарағанда айтылатын сөздегі дауысты, дауыссыздардың дыбысталу күші. Хор және оркестр дауысының қатынасын қалыптастыруда дауыссыздардың естілу анықтылығы бағдарының қажеттілігі.

Дыбыстар ықпал еткенде, бір жақты ғана емес, бір-біріне ілгеріңді – кейінді ықпал жасайды. Үндестік заңы дауысты дыбыстармен де, дауыссыз дыбыстармен де байланыста болады. Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасында бір – бірімен үндесіп, біріне бірі жасалуы, айтылу жағынан үйлесіп отырады. Морфемалардың біріңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-артикуляциялық жақтан бейімдеп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үйлесуі немесе үндестік заңы дейміз. Үндестік заңы қазақ тілі фонологиясының ең өзекті мәселелерінің біріне жатады. Үндестік заңын екіге бөліп қараймыз: буын үндестігі және дыбыс үндестігі.

Дауысты дыбыс буын құрайтын болғандықтан, дауыстылар үндестігін буын үндестігі дейміз.

Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз арасында дауыссыз дыбыстардың бірін – бірі өзіне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі дейміз.

Біздің дыбыстық тіліміз - өте күрделі құбылыс, сондықтанда оны үш түрлі аспектіде қарастыру керек. Олар: анатомия-физиологиялық аспект, акустикалық (физикалық) аспект және лингвистикалық аспект.

Анатомиялық-физиологиялық аспект. Адамның тілі – ең алдымен биологиялық құбылыс, ол – дыбыстау органдарының, оны басқарып отырған орталық нерв жүйесі қызметінің нәтижесі. Адам организмінде тіл дыбыстарын айтуға жаралған арнайы органдар жоқ. Мұны әр түрлі физиологиялық қызмет үшін жаралған органдар (өкпе, тіл, таңдай, тіс, ерін т.б.) қосымша атқарады.

Тіл дыбыстары және олардың жасалуын (артикуляциясын) түсіну үшін, дыбыстау мүшелері мен олардың әрқайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл (бөбешік), тіс, таңдай, жақ, ерін, т.б. Бұларды сөйлеу аппараты дейді.

Дыбыстау мүшелерінің ішінде әсіресе дауыс шымылдығы, тіл және еріннің қызметі айрықша. Кеңірдектің кеңейген жері көмейге орналасқан дауыс шымылдығы (желбезек сияқты) жиырылып, керіліп тұрады. Керілген кезде (ауаның әсерінен) дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар тоннан жасалады. Ал дауыссыздарда тонның дәрежесі әр түрлі: үнділерде көбірек, ұяңдарда азырақ болады да, ал қатаңдарда мүлдем болмайды. Оның есесіне қатаңдар салдырдан жасалады. Салдыр өкпеден қайтқан ауаның ауыз қуысында тосқауылға ұшырауынан пайда болады. Мұны көмекші тон (обертон) дейді.

Акустикалық (физикалық) аспект. Тіл дыбыстары да табиғаттағы басқа дыбыстар сияқты акустикалық құбылысқа жатады. Дыбыс атаулы бір-біріне ырғағы, күші, әуені, созылыңқылығы жағынан ерекшеленеді.

Дыбыстың ырғағы тербелістің жиілігіне, ал дыбыстың күші тербелістің қарқынына (амплитудасына) байланысты. Біріншісі герцпен, екіншісі децибелмен өлшенеді.

Дауысты дыбыстар (мәселен а, ә) бір-бірінен әуеніне (тембріне) қарай ажырайды. Тембр – дыбыс бояуы. Тіл дыбыстары өте күрделі болып келеді. Ол негізгі тон мен обертонның бірлігінен жасалады. Тіл дыбыстарындағы тон дауыс шымылдығының дірілінен, ал көмекші тон резонаторлық қызмет атқаратын тамақ, ауыз қуыстарында пайда болатынын білеміз.

Лингвистикалық аспект. Қарым-қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана іске асады. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық құбылыстар ретінде қарау жеткіліксіз. Ең бастысы, осы дыбыстардың адамдардың қатынас құралы тілдің қызметін қамтамасыз етудегі лингвистикалық мәнінде деп қарау керек. Осыдан дыбыстарды қарастырудың лингвистикалық аспекті шығады.

Тілдің ауызша формасында дыбыстар үндестік заңына сәйкес үнемі үйлесіп, жымдасып қолданылады. Егер айтуда осы үндестік сақталмай, бұзылатын болса, мұның өзі айтылуы мен жазылуының арасын парықтай алмаудан туады. Өйткені жазу сөздің айтылуын дәл бере алмайды. Оның үстіне морфологиялық принцип басшылыққа алынатын біздің жазуымызда түбірдің соңғы дыбысы көбіне өзгеріссіз жазылады.

Морфемалардың жігінде қатар келіп, акустикалық немесе артикуляциялық жақтан тіл табыса алмаған жағдайда дыбыстардың бірі (күштісі) екіншісін (әлсізін) өзіне жуық басқа дыбыспен алмасуға мәжбүр етеді.

Сұрақтар:

1.Дикция және орфоэпия туралы түсініктеме бер?

2.Артикуляция және фразировкаға түсініктеме бер?

3.Дыбыстар үндестігі және дыбыстар алмасуы деген не?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   М.Серғалиев. Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі Алматы – 1996.
   

3.Тұранқұлова Д. «Сахана тілі» «Өнер» баспасы Алматы 1996ж.

1.Романс туралы түсініктеме.

2.Романстың түрлері.

3.Вокалдық жаттығулар және вокализбен жұмыс.

1.Орыс романстары.

2.Батыс композиторларының романстары.

3.Қазақстан композиторларының романстары.

Сұрақтар:

1.Романс жанры туралы түсініктеме бер?

2.Романстың түрлері туралы не білесің?

3.Қазақстан композиторларының романстары туралы түсініктеме бер?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   Қазақ энциклопедиясы, 7 – том
   
2. 
   Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
   
3. 
   И.Кочнева, А.Яковлева «Вокальный словарь» Ленинград «Музыка» 1986г.
   

1.Мектеп әндеріне түсінік және олармен танысу.

2.Қазақстан композиторларының балалар әні.

3.Мектеп әнімен жұмыс.

Музыка  сан  алуан  жанрларға  бөлінеді.  Әннің  алатын  орны  өте  зор. Ән адамның жан сезімін  оятып, жүректің  нәзік  қылын  қозғайды  «Ән  миллиондардың жүрегін  біріктіреді »  Л. Бетховен.Әннің  эмоциялық ықпалы өте күшті, өзіндік көркемдігі және  мазмұндылығымен  балалар  жанын  баурап, олардың  ақыл - ой, сана - сезімінің  кеңейіп  жақсы  мінез - қылықтарының  қалыптасуына  әсер  етеді.Әнді  орындау  барысында  қандай  мақсат  қойылады? Орындау  кезінде  оқушылардың  музыкаға  деген  іс әрекеті қалыптасады, оның  ішінде  хормен  орындағанда  оқушының  музыкалық  мәдениеті  тұрақтап, орындаушылық  шеберлігі  тұррақтап, өздерінің  музыкаға  деген  көзқарасын  нығайтып,  шығарманың бейнелеу образын  көрсетедi.Әндер  әртүрлі  болады: халықтық, композиторлық, балалар  әні,  бесік жыры, той - думан әндер, лирикалық, патриоттық, эстрадалық, тақпақ  сазды т. с. т. б. Әндер  өмірмен  байланысты  болған  соң  көңілді - жадыраңқы, жабығыңқы - қапалы, албырт, жалынды, қайғылы, ойлы, айбынды т.б. болып  келеді. Әнді  орындағанда  орындау   ережелерімен  танысады.
 Мысалы:
-  Ән  айту  кезінде  тік  тұр  немесе  тік  отыр.
-  Иығыңды  көтерме  (демалғанда). Әнде  не  туралы  айтылатынын  ойла, мәнерлеп  айтуға  тырыс т.с.Сондықтан, әнді  орындау - халықтың  бүкіл  мәдениетінің  негізі, музыкалық  білім  мен  тәрбие  берудің  ең   ықпалды  құралы.
Ескере кететін  бір  жай: бастауыш  сынып  оқушылары  ән  айтудың  көркемдік  немесе  техникалық  жағынан  жеңіл, қысқа  әуеннен  емес, белгілі  бір  мазмұны  бар  әуендер  арқылы  тезірек  қабылдайды .

Мысалы: Түлкі. Сыңғыр  қоңырау. Бөдене. Қандай  жақсы  гүл. Апорт  деген  тәтті  алма .

2) «Саяхатта» - әр  буынды  көрсете  отырып, ауыздың  қимылы, дауыс  аппаратың,  сөздерді   анық, тез  айтуына  үйретеміз.

3) «Елім - ай» -  кең  тынысты  баяу, жәй  екпінде  орындап, демді  алуын  үйретеміз (иықты  көтерме, шулап  дем  алма т. с)

4) Гәк-ку -   жаттығу  ретінде  қолдануға  болады «Гәк-ку, гә-гә-гәй» буындарында   «Г», «К»,  дыбыстары  таңдай   дыбыстарына  жатады.  Ол  дыбыстар  бірден  дауыстың жоғарғы позицияда құрылуына  жағдай  жасайды, ал «ку» «гу» буындағы «у» дыбысы - дауыс   аппараттың  көмекейден  қысып  шығармай  босатады.

5) «Ана» - терция  интервалы  арқылы, лига сызығы арқылы  дыбыстар  бір - бірімен  жалғасады, таза әуенді интонациясын  қадағалаймыз, және  де  «жылы  сезіммен»  деген   мағынада.

6) «Уж, как  по  мосту,  мосточку» - екпініне  жету.

7) «Наурыз  келді» - қайырмасының  әуені  «ля »  буынымен  жеңіл, көтеріңкі, «ұшып»  отырсын  т.с.

3-сынып

1. «Таң»  у, о, а - біртіндеп, дыбыс  арқылы  - ауызды  ашып, таңдайды  көтеріп,  дауысты  “бүрмелеу”  керек   (округленно).   

2. «Қара  торғай» -   үзінді, буындар  екі  дыбысқа  созылатынын  байқап  (Қара торғай, ұштың зорғай, бейшара) - динамикасына  жеткіземіз,  тақтада  үлгі  ретінде   ырғақ  болу  керек .

3. «Кімнің  құлағы  ұзын?» -  тәрбиелік  мәні  бар  шығарма.  «Өсекші» деген  кім? ең  бірінші  сұрақ  қою  керек – «Кімнің  құлағы   ұзын?» жауаптар: қоянның, пілдің, есектің  т. б.  Өсекшінің  деп  ешкім  айтпайды.  Неге?  мазмұнын  оқып  береміз.

4. « 8 Наурыз  күні» – диалог  ретінде  балалар  әндетуді  үйренеді  және  де қалып  қоймай, сахнада  орындау  мәдениетін  тәрбиелейді  т.с.

5. «Құстар  қайтып  келеді» – 2 дауысқа  үйренеді, өздері білмей  қалады, үйретіп  те керегі  жоқ. Осыған  ережелер  ретінде: сынып  бір  дауысты  (негізгі  әуенді) орындайды, ал  мұғалім  екінші  дауысты.  Осыны дұрыс айтса, оқушы  екінші  дауысты  тыңдауға  үйренеді. Сондықтан  екі  дауысты  әндерді  орындау  үшін  өз  тобының  ән - әуезін  жақсы  білуі  қажет  т.б.

1. «Алатау» – қазақ  жерінің  табиғаты, оның  ішінде  Алматы маңайы. Әні  өте  әуенді, қайырмасы  жеңіл, екпінді, қысқа.

2. «Жомарт  елім» – балаларға таныс  2 дауыс, оның  ішінде  канон -  2 әдісі.

3. «Елім - ай» – Н. Дүкенбай – негізгі  интонация  халық әні «Елім - ай» - дан алынған, мақсаты, мазмұны – оралмандар, көшіп келіп  жатқан  туыстарға  арналған.

4. «Қозым»  - әнін өте  жеңіл  орындау  керек, дәл ме дәл дем  алу  және  дыбыстың  «ұшуына»  байланысты.

5. «Бөбегім » – сөзін жазған  М. Мақатаев, әнін жазған  Қ. Сәтиев - жаңа бесік  жыры  деуге  болады, орындағанда  жылы, тербете  және  2 дауысты  қолданады (қайырмасы).

6. «Бір  бала » – халық әні, үйренгенде байқау  керек: екпінін, әуезділігін сақтап, тебірене, сезіммен ойлана орындау. Мысал  келтірсек  Роза Рымбаеваға  балалар  еліктейді  (ол жаман  болмайды)

7.  «Ақ  сиса»  – ны  үйрену  кезінде, қайырмасы  “ ги-ги-гәй ”- дан  бастаған  жөн. Әуездің  сөз  буындары  тақтада  жазылып,  буындарды    ырғағымен үйреніп, оқып, дауысты нық, анық айтып үйретіп,  жоғарғы  тиссетура  болғасын, сәл  күш  салып,  f айтамыз. Ырғағын   анықтап  алғасын  негізін  үйренеміз.

8.«Заман - ай», «Желтоқсан  желі»  – тарихымызға  байланысты, әңгіме  арқылы, сипатын  ашамыз, орындауға  жеңіл  болады.

9. «Сырғанақ »  әннің атын  айтып  отырып, сырғып, стаккатто  әдіспен  орындап  үйренген  жөн, жеңіл, жылдамдата  орындау  керек.

10. «Полька »  чех халық әні, жеңіл, ойнақы, биді  сипаттау және  3 шумақты «хлопаем», «топаем» – cөздерді  айтпай қолмен шапалақтап, еденді  ырғағына  келтіріп  соғу, сол  кезде  сүйемелдеудің   керегі жоқ. Бұл  балаларға  қызық, ұнайды.

11.«Майра» –  бұл  жеке  дауыс  пен  хорға  арнап, сахнаның  сиқырын, көркемін біліп, өз  өздерін  әртіс, әнші  ретінде  мақтанышы.

12. «Сарбаздар маршы» - сазгер  Қ.Сәтиев,  сөзі Қ.Смағұлдікі – негізгі  мақсат, нағыз марш, жігерлі, таза  ырғақты  байқау, көтеріңкі.

13. «Айналайын елімнен» - Н. Дүкенбай - әні жеңіл, диапазоны  қолайлы, әннің мәтініне көңіл бөлу, тәрбиелік кезең, өнер  адамдарымен  таныстыру.   

14. «Жар - жар »  (айтыс ретінде)  ұлдар - қыздар  айтыс деген не?, соған   қатысады т.с.
  Ән  айтқанда, музыка  тыңдағанда, ырғақтық  қимылдар  жасағанда  дауысы, дене  қимылы  сол  шығарманың  сипатын  дәл  жеткізуге  тырысады. Осы қасиет шығармашылық  қабілетті  дамытуға  ықпалын  тигізеді. Шығармашылық балалардың  ойын  ұштап (заострить) қиялын  қанаттандырады, сезімталдық  қабілетін, байқампаздығын  арттырады.Шығармашылық  әрине  негізгі  түрде  емес, ол  музыка саладағы  ізденіс, іздене  отырып  өздеріне  байқамаған  жаңалықтар   Шығармашылық  музыканың  орындалу  барысында  жүзеге  асады, мұғалім  оған  музыканы  түсіну, ойлау  мүмкіндігін  бақылап тұруға  мүмкіндік береді. Сондықтан «шығармашылық» балалардың  музыкалық материалдарды терең түсінуге және музыкалық  қабілетінің  дамуына  жағдай  жасайды.Шығармашылық  қарапайым  ән  әуендерін  айтқанда  ұсынылған  сөз  тексіне  ән  шығарғанда, дауыспен  әр - түрлі  сипаттағы  музыканы  орындағанда ( марш, би, полька, вальс ) музыкамен  оның  сипатын  жеткізетін  мәнерлі  қимылдар  жасағанда, бір  ерекше  ырғақ  тапқанда,  музыка  туралы  пікір  алысқанда т. с. өзіндік  мәнер  қолданғанда  ғана  өмірге  келеді.

Сұрақтар:

1.Мектеп әндері туралы түсініктеме бер?

2.Қазақстан композиторларының мектеп әндері туралы не білесің?

3.Өзің таңдаған бір мектеп әніне музыкалық талдау жаса?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   Ән сабағы. Учебно-методическое пособие для начальных классов казахских школ. /в сопровождении баяна/. – Алматы: Өнер, 1997. – (Сорос-Казахстан коры).
   
2. 
   Музыка хрестоматиясы 1 класс. Құрастырған Р.Жәрдемалиева, Г.Қарамолдаева, А.Исағұлова. – Алматы, «Өнер», 1986.
   
3. 
   Музыка хрестоматиясы 3 класс. Құрастырған А.Исағұлова, А.Бәйментаева, Д.Атаханова. ҚазақССР халыққа білім беру министрлігінің коллегиясы бекіткен – Алматы, «Өнер», 1990.
   
4. 
   Музыка хрестоматиясы 4 класс. Құрастырған Г.Қарамолдаева. – Алматы, «Өнер», 1981.
   

1.Эстрада жанры туралы түсініктеме.

2.Эстрадалық әндердің түрлері және жанрлары.

3.Вокалдық жаттығулар мен вокализдер.

1.Эстрадалық әндердің түрлері мен жанрлары.

2.Қазақстан композиторларының эстрадалық әндері.

3.Дауыс күшейткіш аппаратпен жұмыс. (микрофон, минусовка, плюсовка).

Сұрақтар:

1.Эстрадалық әндер және эстрада жанрының тарихы туралы түсініктеме бер?

2.Қазақстан эстрадасының тарихы туралы не білесің?

3.Эстрадалық әндерді орындағанда аппараттарды қолдану тәсілдері туралы айтып бер?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
   
2. 
   Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
   

3 курс, 5-6 семестр

1.Вокализ туралы түсініктеме

2. Вокалдық жаттығулардың диапазон кеңейтудегі маңызы.

3. Вокалдық жаттығулар жасау.

1.Леггато жаттығулары

2.Стокато жаттығулары

3.Вокалдық жаттығулармен жұмыс.

Адам баласының сөз өнерінен кейінгі ең ұлы өнері ол- әншілік өнер. Әлемдік музыканың атасы да әншілік өнер. Әншілік өнердің де мыңдаған вокалдік жаттығулары бар.

Адам баласының ойлау қабілеті мен сөйлеу қабілеті қалыптасқаннан кейінгі бірінші меңгерген өнері - әншілік өнер. Қаншама музыкалық аспаптар болғанымен адамға ең қажетті, ең жүрегіне жақыны, адамның өз дауысы. Себебі, шыр етіп дүниеге келгеннен кейінгі естейтіні анаңның әлдейі. Содан бастап ән сенімен өмір бойы бірге болып, қара жер қойнауына да сені ән шығарып салады (Абай). Әрине, екінің бірі әнші болмайды. Әншілік мыңнан, миллионнан біреудің маңдайына жазылған жаратқанның сыйы.

Академиялық әншілік өнер болмаған заманда әншілердің бәрі ұлттық үлгіде ән салған. Олар өз ұлтының тіл ерекшелігіне байланысты сол ұлттың ғана әншісі болған. Олардың ән салу үлгісін халықтық немесе ұлттық әншілік манерасы деп атайды. Европада католиктер мен христиандардың шіркеулерінде діни уағызды хор мен орындау пайда болған соң, вокалдік музыкада кантата, оратория, опера жанрлары пайда болған соң, академиялық әншілік өнерде бірте-бірте дами бастады. Әншілерді оқытып олардың дауысын арнаулы жаттығулармен академиялық манерада айтқызуға үйретті. Әншілердің дауыс диапазонының екі октаваға дейін кеңейуі, олардың орындау техникасы аспаптық дәрежеге жетуіне байланысты композиторлар оратория, кантата, опера жанрындағы вокалдік партияларды күрделендіре түсті. Арнаулы дайындықпен дауысы қойылмаған әншілер опералық партия айталмайтын болды. Міне бұл адам баласының ойлап тапқан ұлы өнері опера мен академиялық әншілік өнердің тууы еді.Академиялық әншілік өнер адамзатқа ортақ ұлы өнер!

Сонау 16 ғасырдың аяғы 17 ғасырдың басынан бастап академиялық әншілерді дайындайтын вокалдік педагогика пайда болды. Сол педагогтар шәкірттерінің даусын қою үшін сан түрлі вокалдік жаттығулар шығарып, ол жаттығулар ұрпақтан- ұрпаққа ауысып біздің заманымызға жетті. Вокалдік жаттығулар да халық әндері сияқты белгілі бір авторы жоқ. Вокалдік жаттығулар да халық әндері сияқты сан өзгеріске түсті. Себебі, әр педагог белгілі бір жаттығуды өз еркінше шәкіртінің дауыс мүмкіндігіне ыңғайлап өзгертеді. Ол шәкірт өзі педагог болғанда, сол жаттығуды өз бетінше ол да өзгертеді. Сондықтан да вокалдік жаттығулардың авторлары халық әндеріндей белгісіз. Вокалдік жаттығулар бүкіл әлемдік әншілік өнердің ортақ қазынасы.

Вокалдік жаттығуларды диатоникалық гамма жаттығулары, арпеджио жаттығулары, хроматикалық гамма жаттығулары, контелина, портаменто, филировка жаттығулары, мелизм группасындағы- трель, форшлаг, группетто жаттығулары және арлас жаттығулары деп топқа бөлдім.

Дауыс қоюдағы вокалдік жаттығулардың ең басты қызметі мен мақсаты - әншіліктің қажетті техникалық әдістемелерін жеттік меңгеру үшін, әншілік тыныс алудың әдістері мен түрлерін меңгеру, дауыстың созылмалылығын (контелина), жұмсақтығын, дауыстың екпінділігін меңгеру, интонация тазалығын сақтау, дауыспен форте және пианоны, дыбысты филировка жасауды, трельді, стакаттоны еркін меңгеруге, жоғары дауыстарға колоратураны меңгеруге, дауыс тембрін байытып сәндеуге, дауыс күшін барлық регистрда біркелкілеуге, дауыс диапазонын мүмкіндігінше екі октаваға жеткізуге, дауыс төзімділігін арттырып профессиональдік қабілеттілігін жоғары деңгейге көтеру, ритмді сезініп қатаң сақтауға дағдыландыру т.б. әдістемелерге жас әншіні жаттықтыру.

Ал, әншіні шығарманы көркемдеп айтуға, дикцияны, фразировканы, сөз анықтығын меңгеруге, сахана мәдениетіне, артистизмге, шығармадағы бейнені сомдауға басты құрал ол вокализдер, әндер, романстар, ариялар болып табылады.

Хроматикалық гамма жаттығулары

«Хроматизм» атауы гректің – chroma – бояу деген сөзінен алынған. Гректер диотоникалық гаммадағы жеті дыбысты жаңбырдан кейінгі кемпірқосақтың жеті түрлі бояуымен теңестірген. Ал, гаммадағы хроматикалық дыбысты сол жеті бояудың түс реңіне теңеген.

Хроматикалық гамма – мажорлық немесе минорлық латтарда дыбыстардың рет-ретімен жоғары, төмен жарты тоннан қозғалуы. Хроматикалық гаммада дыбыстар жоғары диез белгісімен, төмен тек бемоль белгісімен қозғалады. Хроматикалық гаммаларды дауыс қоюдың алғашқы кезеңінен қолданысқа кіргізеді. Хроматикалық гамманың міндеті- бірінші кезекте әншіге интонация тазалығын меңгеру. Хроматикалық гаммалар мен жаттығу бастағанда алдымен ара-қашықтығы (интервал) тар үлкен секундадан бастаған жөн. Сол секундадаға кіретін үш дыбысты меңгерген соң, кіші терцияға, үлкен терцияға ауысу керек. Осы жаттығуларды игергеннен кейін кварта, квинта интервалдарына жаттығуларды бастауға болады. Хроматикалық гаммалар жаттығулары – (57.58.59. 60. 61. 62 – жаттығулар). Бұл жаттығуларды алғашында өте жай (largo) темпінде орындап бірте-бірте тездетуге ауысу керек. Жоғарыдағы интервалдардағы хроматикалық гаммаларды ойдағыдай меңгерген соң октавалық немесе одан-да жоғары интервалдік гаммаларға жаттығулар жасауға кірісуге болады. Ол жаттығулар (63. 64 – жаттығу).