ПОӘК «Дауыс қою» пәннің оқу-әдістемелік құралы

1. Артикуляция және фразировкамен жұмыс.

2. Дыбыстар үндестігі және дыбыстар алмасуы.

3.Дауыссыз дыбыстармен жұмыс.

Сөйлесудегі дикция.

Ән айтудағы дикция, оның ерекшелігі.

Әншілік дыбысталу үнімен әншілік дикцияның сабақтастығы және осыған байланысты артикуляцияның ерекшеліктері. Икемділікті дамыту және артикуляциялық аппараттың қозғалысы, ауыз, ерін, тіл, төменгі жақ - негізгі бөліктер. Дауысты және дауыссыз дыбыстар қалыптасуындағы артикуляцияның анықтылығы. Дикцияның кемшіліктерін жою. Ансамбльдік орындаудың негізгі элементі ретінде дауысты және дауыссыздардың айтылуы мен біртұтастығын қалыптастыру. Сөздің айтылуының шығарма сипатымен сабақтастығы.

Ән айтудағы орфоэпияның ерекшеліктері:

• 
  дауысты дыбыстарды бейтараптандыру;
  
• 
  дауысты дыбысты біршама созу, жоғарылығы мен және дыбыс сапасын нақты бекіту;
  
• 
  дауысты дыбыстарды түрлі регистрлерде айту;
  
• 
  дауысты дыбыстарды редуцияланған жерде анық айту;
  
• 
  дауыссыз дыбыстардың айтылу ерекшеліктері;
  

Дауысты дыбыстардың әншілік редукциясы.

Дауысты дыбыстардың орфоэпиясы.

Әдеби тілде айтылу ережелері.

Оркестрлік сүйемелдеумен берілген шығармаларда тыңдаушыларға мәтінді анық жеткізу шарттары. Оркестр дауысының қаттылығына және мықтылығына байланысты мәтінді қабылдау тәуелділігі. Дауыссыздар кешені бойынша сөзді «тану» ұстанымы. Акустикалық тұрғысынан қарағанда айтылатын сөздегі дауысты, дауыссыздардың дыбысталу күші. Хор және оркестр дауысының қатынасын қалыптастыруда дауыссыздардың естілу анықтылығы бағдарының қажеттілігі.

Дыбыстар ықпал еткенде, бір жақты ғана емес, бір-біріне ілгеріңді – кейінді ықпал жасайды. Үндестік заңы дауысты дыбыстармен де, дауыссыз дыбыстармен де байланыста болады. Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасында бір – бірімен үндесіп, біріне бірі жасалуы, айтылу жағынан үйлесіп отырады. Морфемалардың біріңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-артикуляциялық жақтан бейімдеп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үйлесуі немесе үндестік заңы дейміз. Үндестік заңы қазақ тілі фонологиясының ең өзекті мәселелерінің біріне жатады. Үндестік заңын екіге бөліп қараймыз: буын үндестігі және дыбыс үндестігі.

Дауысты дыбыс буын құрайтын болғандықтан, дауыстылар үндестігін буын үндестігі дейміз.

Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз арасында дауыссыз дыбыстардың бірін – бірі өзіне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі дейміз.

Біздің дыбыстық тіліміз - өте күрделі құбылыс, сондықтанда оны үш түрлі аспектіде қарастыру керек. Олар: анатомия-физиологиялық аспект, акустикалық (физикалық) аспект және лингвистикалық аспект.

Анатомиялық-физиологиялық аспект. Адамның тілі – ең алдымен биологиялық құбылыс, ол – дыбыстау органдарының, оны басқарып отырған орталық нерв жүйесі қызметінің нәтижесі. Адам организмінде тіл дыбыстарын айтуға жаралған арнайы органдар жоқ. Мұны әр түрлі физиологиялық қызмет үшін жаралған органдар (өкпе, тіл, таңдай, тіс, ерін т.б.) қосымша атқарады.

Тіл дыбыстары және олардың жасалуын (артикуляциясын) түсіну үшін, дыбыстау мүшелері мен олардың әрқайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл (бөбешік), тіс, таңдай, жақ, ерін, т.б. Бұларды сөйлеу аппараты дейді.

Дыбыстау мүшелерінің ішінде әсіресе дауыс шымылдығы, тіл және еріннің қызметі айрықша. Кеңірдектің кеңейген жері көмейге орналасқан дауыс шымылдығы (желбезек сияқты) жиырылып, керіліп тұрады. Керілген кезде (ауаның әсерінен) дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар тоннан жасалады. Ал дауыссыздарда тонның дәрежесі әр түрлі: үнділерде көбірек, ұяңдарда азырақ болады да, ал қатаңдарда мүлдем болмайды. Оның есесіне қатаңдар салдырдан жасалады. Салдыр өкпеден қайтқан ауаның ауыз қуысында тосқауылға ұшырауынан пайда болады. Мұны көмекші тон (обертон) дейді.

Акустикалық (физикалық) аспект. Тіл дыбыстары да табиғаттағы басқа дыбыстар сияқты акустикалық құбылысқа жатады. Дыбыс атаулы бір-біріне ырғағы, күші, әуені, созылыңқылығы жағынан ерекшеленеді.

Дыбыстың ырғағы тербелістің жиілігіне, ал дыбыстың күші тербелістің қарқынына (амплитудасына) байланысты. Біріншісі герцпен, екіншісі децибелмен өлшенеді.

Дауысты дыбыстар (мәселен а, ә) бір-бірінен әуеніне (тембріне) қарай ажырайды. Тембр – дыбыс бояуы. Тіл дыбыстары өте күрделі болып келеді. Ол негізгі тон мен обертонның бірлігінен жасалады. Тіл дыбыстарындағы тон дауыс шымылдығының дірілінен, ал көмекші тон резонаторлық қызмет атқаратын тамақ, ауыз қуыстарында пайда болатынын білеміз.

Лингвистикалық аспект. Қарым-қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана іске асады. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық құбылыстар ретінде қарау жеткіліксіз. Ең бастысы, осы дыбыстардың адамдардың қатынас құралы тілдің қызметін қамтамасыз етудегі лингвистикалық мәнінде деп қарау керек. Осыдан дыбыстарды қарастырудың лингвистикалық аспекті шығады.

Тілдің ауызша формасында дыбыстар үндестік заңына сәйкес үнемі үйлесіп, жымдасып қолданылады. Егер айтуда осы үндестік сақталмай, бұзылатын болса, мұның өзі айтылуы мен жазылуының арасын парықтай алмаудан туады. Өйткені жазу сөздің айтылуын дәл бере алмайды. Оның үстіне морфологиялық принцип басшылыққа алынатын біздің жазуымызда түбірдің соңғы дыбысы көбіне өзгеріссіз жазылады.

Морфемалардың жігінде қатар келіп, акустикалық немесе артикуляциялық жақтан тіл табыса алмаған жағдайда дыбыстардың бірі (күштісі) екіншісін (әлсізін) өзіне жуық басқа дыбыспен алмасуға мәжбүр етеді.

Сұрақтар:

1.Дикция және орфоэпия туралы түсініктеме бер?

2.Артикуляция және фразировкаға түсініктеме бер?

3.Дыбыстар үндестігі және дыбыстар алмасуы деген не?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   М.Серғалиев. Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі Алматы – 1996.
   

3.Тұранқұлова Д. «Сахана тілі» «Өнер» баспасы Алматы 1996ж.

1.Репертуарға романс таңдау.

2.Романс мәтінімен жұмыс.

3.Вокалдық жаттығулар және вокализбен жұмыс.

1. Қазақстан композиторларының романстары.

2.Батыс композиторларының романстары.

3.Орыс романстарын талдау.

Романстың әннен айырмашылығы, екі – үш бөлімнен құралып, кең ауқымды, терең сезіммен, баяу екпінмен орындалатын ән. Жай әндер мен романстардан басқа көлемді әндер де бар, олар ария, ариетта, аризо, коватина, баллада және т.б.

Сұрақтар:

1.Романс жанры туралы түсініктеме бер?

2.Романстың түрлері туралы не білесің?

3.Қазақстан композиторларының романстары туралы түсініктеме бер?

Қолданған әдебиеттер:

1.Қазақ энциклопедиясы, 7 – том

2.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005

3. И.Кочнева, А.Яковлева «Вокальный словарь» Ленинград «Музыка» 1986г.

Жеке Сабақ №11-12

Мектеп әндерін дауыс қоюда пайдалану.

Жоспары:

1.Репертуарға мектеп әндерін талдау.

2.Қазақстан композиторларының балалар әні.

3.Мектеп әнімен жұмыс.

1.Қазақтың балаларға арналған фольклерлік әндері.

2.Мектеп әнімен жұмыс.

3.Мектеп әнін студенттің өзі сүйемелдеп орындауы.

Музыка  сан  алуан  жанрларға  бөлінеді.  Әннің  алатын  орны  өте  зор. Ән адамның жан сезімін  оятып, жүректің  нәзік  қылын  қозғайды  «Ән  миллиондардың жүрегін  біріктіреді »  Л. Бетховен.Әннің  эмоциялық ықпалы өте күшті, өзіндік көркемдігі және  мазмұндылығымен  балалар  жанын  баурап, олардың  ақыл - ой, сана - сезімінің  кеңейіп  жақсы  мінез - қылықтарының  қалыптасуына  әсер  етеді.Әнді  орындау  барысында  қандай  мақсат  қойылады? Орындау  кезінде  оқушылардың  музыкаға  деген  іс әрекеті қалыптасады, оның  ішінде  хормен  орындағанда  оқушының  музыкалық  мәдениеті  тұрақтап, орындаушылық  шеберлігі  тұррақтап, өздерінің  музыкаға  деген  көзқарасын  нығайтып,  шығарманың бейнелеу образын  көрсетедi.Әндер  әртүрлі  болады: халықтық, композиторлық, балалар  әні,  бесік жыры, той - думан әндер, лирикалық, патриоттық, эстрадалық, тақпақ  сазды т. с. т. б. Әндер  өмірмен  байланысты  болған  соң  көңілді - жадыраңқы, жабығыңқы - қапалы, албырт, жалынды, қайғылы, ойлы, айбынды т.б. болып  келеді. Әнді  орындағанда  орындау   ережелерімен  танысады.
 Мысалы:
-  Ән  айту  кезінде  тік  тұр  немесе  тік  отыр.
-  Иығыңды  көтерме  (демалғанда). Әнде  не  туралы  айтылатынын  ойла, мәнерлеп  айтуға  тырыс т.с.Сондықтан, әнді  орындау - халықтың  бүкіл  мәдениетінің  негізі, музыкалық  білім  мен  тәрбие  берудің  ең   ықпалды  құралы.
Ескере кететін  бір  жай: бастауыш  сынып  оқушылары  ән  айтудың  көркемдік  немесе  техникалық  жағынан  жеңіл, қысқа  әуеннен  емес, белгілі  бір  мазмұны  бар  әуендер  арқылы  тезірек  қабылдайды .

Мысалы: Түлкі. Сыңғыр  қоңырау. Бөдене. Қандай  жақсы  гүл. Апорт  деген  тәтті  алма .

2) «Саяхатта» - әр  буынды  көрсете  отырып, ауыздың  қимылы, дауыс  аппаратың,  сөздерді   анық, тез  айтуына  үйретеміз.

3) «Елім - ай» -  кең  тынысты  баяу, жәй  екпінде  орындап, демді  алуын  үйретеміз (иықты  көтерме, шулап  дем  алма т. с)

4) Гәк-ку -   жаттығу  ретінде  қолдануға  болады «Гәк-ку, гә-гә-гәй» буындарында   «Г», «К»,  дыбыстары  таңдай   дыбыстарына  жатады.  Ол  дыбыстар  бірден  дауыстың жоғарғы позицияда құрылуына  жағдай  жасайды, ал «ку» «гу» буындағы «у» дыбысы - дауыс   аппараттың  көмекейден  қысып  шығармай  босатады.

5) «Ана» - терция  интервалы  арқылы, лига сызығы арқылы  дыбыстар  бір - бірімен  жалғасады, таза әуенді интонациясын  қадағалаймыз, және  де  «жылы  сезіммен»  деген   мағынада.

6) «Уж, как  по  мосту,  мосточку» - екпініне  жету.

7) «Наурыз  келді» - қайырмасының  әуені  «ля »  буынымен  жеңіл, көтеріңкі, «ұшып»  отырсын  т.с.

3-сынып

1. «Таң»  у, о, а - біртіндеп, дыбыс  арқылы  - ауызды  ашып, таңдайды  көтеріп,  дауысты  “бүрмелеу”  керек   (округленно).   

2. «Қара  торғай» -   үзінді, буындар  екі  дыбысқа  созылатынын  байқап  (Қара торғай, ұштың зорғай, бейшара) - динамикасына  жеткіземіз,  тақтада  үлгі  ретінде   ырғақ  болу  керек .

3. «Кімнің  құлағы  ұзын?» -  тәрбиелік  мәні  бар  шығарма.  «Өсекші» деген  кім? ең  бірінші  сұрақ  қою  керек – «Кімнің  құлағы   ұзын?» жауаптар: қоянның, пілдің, есектің  т. б.  Өсекшінің  деп  ешкім  айтпайды.  Неге?  мазмұнын  оқып  береміз.

4. « 8 Наурыз  күні» – диалог  ретінде  балалар  әндетуді  үйренеді  және  де қалып  қоймай, сахнада  орындау  мәдениетін  тәрбиелейді  т.с.

5. «Құстар  қайтып  келеді» – 2 дауысқа  үйренеді, өздері білмей  қалады, үйретіп  те керегі  жоқ. Осыған  ережелер  ретінде: сынып  бір  дауысты  (негізгі  әуенді) орындайды, ал  мұғалім  екінші  дауысты.  Осыны дұрыс айтса, оқушы  екінші  дауысты  тыңдауға  үйренеді. Сондықтан  екі  дауысты  әндерді  орындау  үшін  өз  тобының  ән - әуезін  жақсы  білуі  қажет  т.б.

1. «Алатау» – қазақ  жерінің  табиғаты, оның  ішінде  Алматы маңайы. Әні  өте  әуенді, қайырмасы  жеңіл, екпінді, қысқа.

2. «Жомарт  елім» – балаларға таныс  2 дауыс, оның  ішінде  канон -  2 әдісі.

3. «Елім - ай» – Н. Дүкенбай – негізгі  интонация  халық әні «Елім - ай» - дан алынған, мақсаты, мазмұны – оралмандар, көшіп келіп  жатқан  туыстарға  арналған.

4. «Қозым»  - әнін өте  жеңіл  орындау  керек, дәл ме дәл дем  алу  және  дыбыстың  «ұшуына»  байланысты.

5. «Бөбегім » – сөзін жазған  М. Мақатаев, әнін жазған  Қ. Сәтиев - жаңа бесік  жыры  деуге  болады, орындағанда  жылы, тербете  және  2 дауысты  қолданады (қайырмасы).

6. «Бір  бала » – халық әні, үйренгенде байқау  керек: екпінін, әуезділігін сақтап, тебірене, сезіммен ойлана орындау. Мысал  келтірсек  Роза Рымбаеваға  балалар  еліктейді  (ол жаман  болмайды)

7.  «Ақ  сиса»  – ны  үйрену  кезінде, қайырмасы  “ ги-ги-гәй ”- дан  бастаған  жөн. Әуездің  сөз  буындары  тақтада  жазылып,  буындарды    ырғағымен үйреніп, оқып, дауысты нық, анық айтып үйретіп,  жоғарғы  тиссетура  болғасын, сәл  күш  салып,  f айтамыз. Ырғағын   анықтап  алғасын  негізін  үйренеміз.

8.«Заман - ай», «Желтоқсан  желі»  – тарихымызға  байланысты, әңгіме  арқылы, сипатын  ашамыз, орындауға  жеңіл  болады.

9. «Сырғанақ »  әннің атын  айтып  отырып, сырғып, стаккатто  әдіспен  орындап  үйренген  жөн, жеңіл, жылдамдата  орындау  керек.

10. «Полька »  чех халық әні, жеңіл, ойнақы, биді  сипаттау және  3 шумақты «хлопаем», «топаем» – cөздерді  айтпай қолмен шапалақтап, еденді  ырғағына  келтіріп  соғу, сол  кезде  сүйемелдеудің   керегі жоқ. Бұл  балаларға  қызық, ұнайды.

11.«Майра» –  бұл  жеке  дауыс  пен  хорға  арнап, сахнаның  сиқырын, көркемін біліп, өз  өздерін  әртіс, әнші  ретінде  мақтанышы.

12. «Сарбаздар маршы» - сазгер  Қ.Сәтиев,  сөзі Қ.Смағұлдікі – негізгі  мақсат, нағыз марш, жігерлі, таза  ырғақты  байқау, көтеріңкі.

13. «Айналайын елімнен» - Н. Дүкенбай - әні жеңіл, диапазоны  қолайлы, әннің мәтініне көңіл бөлу, тәрбиелік кезең, өнер  адамдарымен  таныстыру.   

14. «Жар - жар »  (айтыс ретінде)  ұлдар - қыздар  айтыс деген не?, соған   қатысады т.с.
  Ән  айтқанда, музыка  тыңдағанда, ырғақтық  қимылдар  жасағанда  дауысы, дене  қимылы  сол  шығарманың  сипатын  дәл  жеткізуге  тырысады. Осы қасиет шығармашылық  қабілетті  дамытуға  ықпалын  тигізеді. Шығармашылық балалардың  ойын  ұштап (заострить) қиялын  қанаттандырады, сезімталдық  қабілетін, байқампаздығын  арттырады.Шығармашылық  әрине  негізгі  түрде  емес, ол  музыка саладағы  ізденіс, іздене  отырып  өздеріне  байқамаған  жаңалықтар   Шығармашылық  музыканың  орындалу  барысында  жүзеге  асады, мұғалім  оған  музыканы  түсіну, ойлау  мүмкіндігін  бақылап тұруға  мүмкіндік береді. Сондықтан «шығармашылық» балалардың  музыкалық материалдарды терең түсінуге және музыкалық  қабілетінің  дамуына  жағдай  жасайды.Шығармашылық  қарапайым  ән  әуендерін  айтқанда  ұсынылған  сөз  тексіне  ән  шығарғанда, дауыспен  әр - түрлі  сипаттағы  музыканы  орындағанда ( марш, би, полька, вальс ) музыкамен  оның  сипатын  жеткізетін  мәнерлі  қимылдар  жасағанда, бір  ерекше  ырғақ  тапқанда,  музыка  туралы  пікір  алысқанда т. с. өзіндік  мәнер  қолданғанда  ғана  өмірге  келеді.

Сұрақтар:

1.Мектеп әндері туралы түсініктеме бер?

2.Қазақстан композиторларының мектеп әндері туралы не білесің?

3.Өзің таңдаған бір мектеп әніне музыкалық талдау жаса?

Қолданған әдебиеттер:

5. 
   Ән сабағы. Учебно-методическое пособие для начальных классов казахских школ. /в сопровождении баяна/. – Алматы: Өнер, 1997. – (Сорос-Казахстан коры).
   
6. 
   Музыка хрестоматиясы 1 класс. Құрастырған Р.Жәрдемалиева, Г.Қарамолдаева, А.Исағұлова. – Алматы, «Өнер», 1986.
   
7. 
   Музыка хрестоматиясы 3 класс. Құрастырған А.Исағұлова, А.Бәйментаева, Д.Атаханова. ҚазақССР халыққа білім беру министрлігінің коллегиясы бекіткен – Алматы, «Өнер», 1990.
   
8. 
   Музыка хрестоматиясы 4 класс. Құрастырған Г.Қарамолдаева. – Алматы, «Өнер», 1981.
   

1.Эстраданың әр жанрлары.

2.Репертуарға эстрадалық әндер алу.

3.Вокалдық жаттығулар мен вокализдер.

1.Микрофонмен ән айтуды меңгеру.

2.Минусовкамен ән айтуды үйрену.

3.Плюсовкамен ән айтуды үйрену.

Эстрада өнердің шағын түрі деп те аталады. Эстрада артистері жасаған

сахналық бейнелер психол. жағынан күрделі болмағанымен, олар ашық та

жарқын бояуға, гротескіге толы болады. Эстрада өнерінің қайнар көзі еуроп.

елдерде жонглерлер (Франция), шпильмандар (Германия), скоморохтар

(Ресей), даршылар мен масқарапаздар (Орт. Азия), қулар (Қазақстан) сияқты

кезбе өнерпаздардың сауығына саяды. Олардың ойын-сауығы сатиралық

көріністер мен машықтандыруды, акробатика мен жонглерлік өнерді, ән мен

билерді қамтыды.

Эстрада өнері (франц. estrade, исп. estrado – тақтайша үстел) – көп жанрлы сахналық өнердің бір түрі. Эстрада өнері әр алуан артистердің (әншілер мен бишілер, көркем сөз оқушылар мен акробаттар, конферансье мен музыканттар, т.б.) ойын-сауығынан құралады. Кейде жалғыз артистің өнер көрсетуіне құрылған жеке – соло концерт те болуы ықтимал. Әрбір ойын-сауық нөмірінің ұтымды әрі шапшаң (10 – 15 мин) орындалуымен байланысты.16 – 17 ғ-ларда Эстрадалық өнердің мұндай түрлері халық сейілдерінде, балағандар мен жәрмеңке алаңдарында одан әрі өркендеу өрісін тапты. 18 ғ-дың басында Англияда ойын-сауықтары ән-билерден, шағын пьеса мен буффонадалық интермедиялардан тұратын мюзик-холлдар пайда болды. Лондон қ-нда “Альгамбра” (1890), “Колизей” (1904) атты мюзик-холл құрылып, жұмыс істей бастады. Эстраданың осы сияқты түрлері дүние жүзінің көптеген елдерінде бой көрсетіп, кеңінен тарады. 18 ғ-дың аяғы мен 19 ғ-дың басында Францияның жәрмеңке театрлары сахнасында көбіне фольклорға негізделген сатиралық өлеңдер мен тақпақтар зор табыспен орындалды. Эстрадасы бар мейрамханалар кафе-шантандар деп аталды. Бұлардың артистері кейде өз ойын-сауықтарымен әлеум. мәселелерді қозғады. Бірақ олар көбіне көңіл көтеруден аспайтын, ой-мазмұны таяз ойын-сауық нөмірлерін орындаумен шектелді. Тыңдаушы-тамашалаушыларға әннің сөзін жеткізу, әннен гөрі сөзге, яғни мелодекломацияға еркін ауысып отыру Эстрада өнерінің ерекшелігі болып табылады. 19 ғ-дың 80-жылдары Францияда импровизац. ойын-сауықтар қоятын кабарелер ашылды. Бұлардың ойын-сауықтарына ақындар мен музыканттар, орындаушы актерлер, өмірдің көкейтесті мәселелерін қозғайтын өлеңдер мен әндер, сатиралық көріністер мен би нөмірлерін және пародия орындаушылар қатысты. Осы жылдары ойын-сауыққа қатысушы орындаушы-өнерпаздардың аты-жөнін хабарлап тұратын және көрермендермен қызғылықты әңгіме-дүкен құрып отырушы конферансье өнері де өмірге келді.

Сұрақтар:

1.Эстрадалық әндер және эстрада жанрының тарихы туралы түсініктеме бер?

2.Қазақстан эстрадасының тарихы туралы не білесің?

3.Эстрадалық әндерді орындағанда аппараттарды қолдану тәсілдері туралы айтып бер?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
   
2. 
   Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
   

1.Ш.Қалдаяқов пен Т.Базарбаевтың әндерін репертуарға алу.

Қазақ музыка өнерінің тұлғалы тұғырының бірі - Теміржан Базарбаев. Әріде атамекені Батыстан келіп, Талдықорғанның Үшарал балалар үйінде өскен бала жастайынан музыкаға бейім болып өсті. 1961 жылы Алматы консерваториясын бітірген. 1961 жылдан бастап М.Төлебаев атындағы Семей музыкалық училищесі теория бөлімшесінің меңгерушісі әрі оқытушысы болып қызмет атқарды. 1979-1982 жылдары Қазақстан Композиторлар одағының Ертіс өңірі бөлімшесін басқарды.
Композитор шығармашылығынан туған Отан, туған өлкенің әсемдігі мен халқының тарихы тәрізді азаматтық тақырыптар басты орын алған. Атап айтқанда, "Қаздар қайтқанда", "Студенттік кештер", "Ауылым" әндерімен қатар, "Отан таңы", "Семей жастары", "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым", "Белгісіз солдат анасы", "Курган бессмертия", "Шалқыма", "Әнсіз қазақ болмаған", "Қазақстан", "Мен коммуниспін" т.б ондаған дүниелері қазақ музыкасының асыл қорлары. Өнер қайраткерінің ұлттық қазына қорындағы орнын айқындайтын симфония, фантазия, поэма, романс опералық жанрларында тудырған шығармалардың болғандығы ғана емес. Сонымен қатар жалпы шығармашылығындағы халықтық, ұлттық нақыш, нәр мен құнарынан үндестік табуында болса керек. Теміржан Базарбаев - арнайы білімді, теориялық сауатты, әлемдік музыкадан мол хабары бар өнер иесі.
Баспадан жарық көрген "Қаздар қайтқанда", "Ақбаян" жинағына отызға жуық әндері мен романстары енгізілген. Т.Базарбаевтың Т.Молдағалиев, Н. Шәкенов, Ж.Молдағалиев өлеңдеріне шығарған "Жаңа жерлер", "Қазақстан" т.б шығармалары - қазақ ән дәстүрінің тағы бір жаңарған құбылысының жемісі. Сазгердің домбыра мен өзге аспаптардың қосылуымен шығарған терме-толғаулары қазіргі музыкаға қосып отырған жанр жаңғыртудағы тың үлесі. Семей өңірі, Семей қаласы - Теміржан Базарбаевтың өнер бесігі, ән ұясы. Отыз жылдан астам уақыт өмірі осында өтіп келеді. Сазгер әлі де шығармашылық ізденіс үстінде талмай еңбек етуде.

Сұрақтар:

1.Қазақстан композиторларының романстары мен әндері туралы не білесің?

2.Ш.Қалдаяқовтың өмір-баяны мен шығармашылығы туралы айтып бер?

3.Т.Базарбаевтың әндері мен романстары туралы не білесің?

Қолданған әдебиеттер:

1. 
   “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
   
2. 
   Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
   
3. 
   Т.Базарбаев «Ауылым» әндер жинағы «Талант» баспасы 2005 жыл Семей.
   

Студенттің дәрісханадан тыс жұмысының түрі жекеленген және ОСӨЖ сабақтарында шығарма бойынша жұмыс істеу барысында қалыптасқан білімдерді және дағдыларды бекітуге бағытталған.

СӨЖ түрлері:

- сольфеджио мен және буынға вокализдарды жатқа білу;

- шығармаларды жатқа білу;

- вокалдық шығармаларды талдау білу;

- артикуляция бойынша жұмыс жасау;

-  динамика бойынша жұмыс жасау;

- фразировка бойынша жұмыс жасау.

1. 
   Өз бетінше тыныс алу жаттығуларын жасау
   
2. 
   Дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс айтып үйрену.
   
3. 
   Мектеп әнін нота арқылы жаттау.
   
4. 
   Халық әнін нота арқылы жаттау.
   
5. 
   Композитордың әнін нота арқылы жаттау.
   
6. 
   Әншілердің орындауында вокалдық шығармалар тыңдау.
   
7. 
   Өзінің әншілік репертуарын байыту.
   
8. 
   Өз бетінше вокализді нотаға қарап орындау..
   
9. 
   Өзі орындайтын вокалдық шығармаларды талдай білу.
   

11.Ән айту өнерінің тарихы, әншілік мектептер.

12. Дауыс аппаратымен жұмыс істеу.

13.Тыныс алу жолдары, диапазон..

14.Артикуляция, дыбыстарды анық айтып үйрену, орфоэпиялық дыбыстарды айтып жаттығу

15.Бақылау сабағын дайындау.