Б и о л о г и я л ы қ  ө н і м д і л і к т і  ж ә н е  о н ы ң  қ ұ р ы л ы м ы н

 
93 
 
деп есептейді. Дәнді дақылдардың өнімділігі танаптағы тамырда тұрған 
өсімдіктердің  негізгі  көрсеткіштері  (өнімділік  құлымының  элементтері) 
–  бір  өлшем  алаңдағы  өсімдіктер  саны  мен  олардың  өнімді  түптенуі, 
масақтағы  (шашақтағы)  масақшалар  саны,  масақшадағы  дәннің  орташа 
саны,  1000  дәннің  массасы-бойынша  анықталады  және  олардың 
өнімділікке әсер ету күші  23-суретте өрнектелген.
  
Биологиялық  өнімділікті  анықтау  үшін  танаптың  4  жерінен  (әрбір 
жерінен 1/4 шаршы метр көлемде) өсімдіктерді тамырымен жұлып, бір 
бауға біріктіреді. Әрбір баудағы барлық өсімдік, сабақ санын есептейді. 
Соңынан 25 масақтағы масақша санын, дән массасын есептейді де осы    
көрсеткіштер бойынша орташа шамаларын анықтайды. 
Үлгі  баудың  тамырларын  кесіп  тастап  өлшейді,  дәндерін  үгітіп 
оларды  да  өлшейді  (25  масақтағы  дәнмен  бірге).  Жалпы  өсімдіктер 
массасынан  дәннің  шығымын  %  бойынша  есептейді.  1000  дәннің 
массасын  анықтайды,  соңынан  биологиялық  өнімділікті  есептейді. 
Нәтижелерін төмендегі пішіндегі кестеге жазады (44-кесте). 
Келтірілген  деректер  дәнді  дақылдардың  биологиялық  өнімділігі 
өнімділік құрылымының қандай элементтерінің есебінен (өсімдік саны, 
өнімді  түптену,  масақтың  жақсы  дәнденуі,  1000  дәннің  массасы) 
қалыптасқандығын  көрсетеді.  Сандық  деректерді  талдай  келе 
қолданылған  өсіру  технологиясын  бағалауға  болады  және  оны 
жақсартудың шараларын анықтайды. Егістік ққрылымы бойынша НМӨ 
(нақты  мүмкін  өнімді)  есептеуте  болашақ  биологиялық  өнім  жобасын 
анықтайтын М.С. Сабицкий ұсынған мына анықтама қолданылады: 
 
Ө
б
 = 
1000
*
*
А
Д
Ґ
С
 
 
мұнда,   Ө
б
 — биологиялық астық өнімі, ц/га; 
    Ө
с
 — бір шаршы м егістіктегі өсімдік саны, дана; 
    Ө
т
 – өнімді түптену; 
    Д – масақтағы (шашақтағы) орташа дән саны, дана; 
    А – 1000 дәннің массасы, г ; 
                     1000 – өнімді ц/га айналдыратын коэффициент. 
 
Дәнді дақылдардың биологиялық өнімділігі 
Дақыл,  сорт __________ 
Өсімдік бітіктігінің жиілігі, дана/м
2   
 
Өнімді сабақ бітіктігінің жиілігі, дана/м
2
_____________
            
Түптенуі: 
Жалпы __________ 
Өнімді __________ 
Масақ: 
Масақшалар саны _________ 
Дән саны _____________ 

 
94 
 
Дән массасы, г__________ 
Массасы, г/м
2  
Өсімдіктердің _____________ 
Дәннің _______________ 
1000  дәннің массасы, г _________ 
Биологиялық өнімділік, ц/га: 
Астықтың ___________ 
Сабанның __________ 
 
Бақылау сұрақтары 
 
1. Дәнді дақылдардың жүйеленуі қандай ? 
2. Дәнді       дақылдар       өсімдіктерінің       мүшелері       (органдары) 
құрылыстарының ерекшеліктері. 
3. Жапырақтары, құлақшалары, тілшелері, гүл шоғырлары, өскіндері, егін 
көгі бойынша дәнді дақылдар қалай ажыратылады? 
4. Дән  құрылысының  ерекшеліктері.  Дәннің  химиялық  құрамы  (бидай 
мысалында). 
5. Астық  дақылдарының  I  және  II  топтарының  айырмашылық  мәні 
қандай? 
6. Астық дақылдарының өсіп-даму кезеңдерін сипаттаңыз. 
7. Органогенез      кезеңдер      және      өсіп-даму      кезеңдерімен      байланысы 
(Ф.М. Куперман бойынша). 
8. Дәнді    дақылдардың    өнімділік    құрылымы    қандай    элементтерден 
тұрады? 
9. Берілген параметрлері бойынша биологиялық өнімділікті анықтаңыз? 
10.Өсімдіктердің  қандай  кезеңдерінде  өнімділіктің  негізгі  элементтері 
қалыптасады? 
 
Бөлім бойынша әдебиеттер 
 
1  Добрынин Г.М. Рост и формирование хлебных и кормовых злаков. 
Ленинград, -Колос, 1969. 
2  Жуматов  А.Ж.  Избранные  труды  по  зерновым  культурам 
Казахстана. -Алма-Ата, 1961. 
3  Зерновые  культуры.  Под  общей  редакцией  Шпаар  Д.  -М.:  «ДЛВ 
Агродело» 2008. 
4  Кулешов  Н.Н.  Формирование,  налив  и  созревание  зерна  яровой 
пшеницы  в  зависимости  от  условий  произрастания.  Записки 
Харьковского с.-х., ин-та, 1951, №7. 
5  Культурная  флора  СССР.  Пшеницы.  Под  общей  редакцией 
Брежнева Д.Д. –Ленинград:Колос, 1979. 
6  Куперман  Ф.М.  биологические  основы  культуры  пшеницы.  -М.: 
Изд-во Московского гос. Университета, 1953, вып. 2. 
7  Петр  И.И.  формирование  урожая  основных  с.-х.  культур  (пер.  С 

 
95 
 
чешкого). -М.: Колос, 1984. 
8  Полимбетова  Ф.А.,  Мамонов  Н.К.  Физиология  яровой  пшеницы  в 
Казахстане. -Алма-Ата: Кайнар, 1980. 
9  Пшеница. -Киев:Урожай, 1977. Ответственный редактор Ремесло В.Н. 
10 В.И.  Филатов,  Г.И.  Баздырев,  А.Ф.Сафонов  и  др.  Практикум  по 
агробиологическим 
основам 
производства, 
хранения 
и 
переработки продукции растениеводства. -М., Колос, 2004.  

 
96 
 
44-кесте – Бау материалын талдау 
Б
аула
рдың
 №
 
1 шаршы м-де дана 
Түптену 
Гүл шоғырының 
көрсеткіштері 
Дән 
массасы, г 
Б
аудың
 м
ас
са
сы, г/м
2
 
Биологиялық өнімділік, 
ц/га 
Ас
тық
тың
 с
аба
ғын
а қ
атын
ас
ы
 
Дән саны, дана 
Өс
імдік
тер
 
Б
арлық
 с
аб
ақ
тар
 
Ма
са
ғы б
ар с
аб
ақ
тар
 
Ж
алп
ы
 
Өн
імді
 
25м
ас
ақ
тағы
 (г
үл 
шоғыры
нда
ғы)
 
1 м
ас
ақ
тағы
 (г
үл 
шоғыры
нда
ғы)
 
25 гүл шоғырынд
а 
1 гүл шоғырынд
а 
Дә
нн
ің
 м
ас
са
сы, г/м
2
 
Ас
тық
тың
 
С
аба
нн
ың
 
Ж
алп
ы
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
97 
 
БИДАЙ - ПШЕНИЦА – TRITICUM 
 
Т А П С Ы Р М А  
 
       1. Маңызды бидай түрлерін оқып-үйрену. 
2.Жұмсақ 
және 
қатты 
бидайлардың 
морфологиялық 
айырмашылықтарын белгілеу. 
3.  Жұмсақ және қатты бидайлардың түршелерін анықтау. 
4. Жұмсақ және қатты бидайлардың аудандастырылған сорттарының 
шаруашылық-биологиялық сипаттамасымен танысу. 
5.  Аймақ  жағдайында  жұмсақ  (немесе  қатты)  бидай  өсірудің 
операциялық технологиясын жасау. 
Түрлерді  анықтау.  Бидай  27  түрді  біріктіреді,  олар  соматикалық 
клеткалардағы  хромосоманың  санына  қарай  4  генетикалық  жекелеген 
топтарға  бөлінеді:  14  хромосомалы  диплоидты,  28  хромросомалы 
тетраплоидты,  42  хромосомалы  гексаплоидты  және  56  хромосомалы 
октаплоидты бидайлар. 
Диплоидты тобы жабайы бидай түрлерін біріктіреді: жабайы бірдәнді 
және урарту формалары (Tr. Boeoticum Boiss; Tr. Urartu Thum); мәдени 
қабықты-бірдәнді (Tr. Monococcum L). 
Тетраплоидты  топ  жабайы,  мәдени  қабықты  және  жалаңаш  дәнді 
бидай түрлерін біріктіреді: жабайы тетраплоидты түрлер-арарат бидайы 
(Tr.  Araraticum  Jakubz),    жабайы  қос  дәнді  (Tr.  Dicoccoides  Arons); 
мәдени  қабықтылар  —  зандури  -  Тимофеев  бидайы  (Nr.  Timopheevi 
Zhuk),  полба  (Tr/  dicoccum  Schzank),  колхида  қос  дәндісі  (Tr. 
Paleacolchicum Men),  исфаган бидайы  (Tr. Isphahanicum Heslot);  мәдени 
жалаңаш  дәнділер  –  қатты  бидай  (Tr.  Dugum  Desf),  эфиопиялық  (Tr. 
Aethiopicum  Jakubz),  тұран  (Tr.  Turanicum  Jakubz),  қарталы  немесе 
персикалық  (Tr.  Carhlicum  Nebcki),    тургидум  (Tr.  Nurgidum  L.), 
полоникум немесе польша бидайы (Tr. polonicum L.). 
Гексаплоидты топқа жататындар: мәдени қабықтылар – Мах бидайы 
(Tr. macha Dek. Et Men.),  спельта (Tr. Spelta L),  Жуковский бидайы (Tr. 
Zhukovskyi  Men.  Et  Ez.),  Вавилов  бидайы  (Tr.  Vavilovi  Jakubz),  мәдени 
жалаңаш дәнділер – жұмсақ бидай (Tr. aestivum L), карлик бидайы (Tr. 
compactum Hest), дөңгелек дәнді бидай (Tr. Sphaerococcum Perc). 
Октаплоидты топқа грибобой бидайы (Tr. fungicidum Zhuk)  жатады. 
Дәннің  гүл  қабықшаларынан  ажыратылу  дәрежесіне  қарай  бидай 
түрлері  жалаңаш  дәнді,  немесе  нағыз  бидайлар  және  қабықты,  немесе 
полба  бидайлары  болып  екі  топқа  бөлінеді.  Жалаңаш  дәнді,  немесе 
нағыз  бидайлардың  масағы  сынбайды,  қалыпты  жағдайда  бастырғанда 
дәңдері  гүл  қабықшаларынан  жеңіл  ажыратылады.  Қабықты  (полба) 
бидайларының  масағы  омырылғыш  және  бастырғанда  өте  қиын 
үгітіледі. 
Маңызды  бидай  түрлерінің  белгілері  24-сурет  пен  45-кестеде 
келтірілген.  Бидайдың  түрлерін  анықтарда  масақтарды  нағыз  және 

 
98 
 
полба  бидайларына  ажыратады,  соңынан  әрбір  топтың  өкілдерін жеке-
жеке анықтайды. 
Тәжірибеде (іссанада) жұмсақ және қатты бидайлардың маңызы зор, 
олардың морфологиялық айырмашылықтары 46-кестеде келтірілген. 
24-сурет  –  Бидай:  1-мәдени  бірдәнді;  2-зандури-тимофеев;  3-полба;  4-қарталы,  немесе 
персикалық;  5-қатты;  6-жұмсақ:  а-қылтықсыз,  б-қылтықты;  7-тургидум:  а-масағы 
бұтақтанған,  б-кәдімгі;  8-польша  (полоникум);  9-спельта;  10-карлик:  а-қылтықты,  б-
қылтықсыз; 11-дөңгелек дәнді 
 
Жұмсақ  және  қатты  бидай  дәндерінің  пішіндері  25-суретте,  ал 
бидайдың масағы мен масақ білігінің кескіндері 26-суретте көрсетілген. 
Жұмсақ  және  қатты  бидай  түршелерін  анықтау.  Бір  түрдің 
шеңберінде ботаникалық түршелер мынадай белгілермен ажыратылады: 
1. Қылтықтылығы (масақта қылтықтың бар жоғы); 
2. Масақ қабықшасының түктілігі, немесе жалаңаштығы; 
3. Масақтың түсі (шартты түрде ақ, қызыл, қара түсті); 
4. Қылтықтың түсі, әдетте масақ түсі мен сәйкес келеді, немесе қара; 
5. Дәннің түсі (шартты түрде ақ немесе қызыл). 

 
99 
 
45-кесте – Маңызды бидай түрлерінің белгілері 
Бидай түрі 
Масақ 
Қылтық 
Масақ қабықшасы 
Дән 
Күздік және 
жаздық 
түрлерінің 
болуы 
Басты айырмашылық белгісі 
А) Жалаңаш дәиді (иағыз) бидайлар-масақ білігі айырылмайды, дәні жалаңаш 
Жұмсақ 
бидай 
Қылтыкты немесе 
қылтықсыз, борпылдақ 
(масақшалары арасында 
кең саңылау бар), ұзынша 
Масактак қысқа, 
жан-жаққа 
таралған 
Қалың,    гүл    қабықша-
сымен     шамалас,     килі 
әлсіз  дамыған,   негізіне 
қарай жоғалады 
Домалақтау, айдары 
анық көрінген, 
жарғанда ұнды-кейде 
шынылы 
Күздік және 
жаздық түрлері 
бар 
Ұзынша масақ, килі әлсіз 
дамыған, бет жағы бүйірінен 
кең (жалпақ) 
Карлик 
бидайы 
Қылтықты,             немесе 
кылтықсыз,      тығыз         
(масақшалар       арасында 
саңылау жоқ), қысқа 
Қысқа,         жан-
жаққа таралған 
Сондай 
Сондай 
Сондай 
Ұзындығы енінен 3-4 есе ғана 
артық, тығыз 
Қатты 
бидай 
Әдетте қылтықты, тығыз 
Ұзын, параллель 
орналасқан 
Қалың, гүлдердікіне тең, 
килі негізіне дейін айқын 
дамыған 
Сопақтау,       қырлы 
көлденең   қимасында,    
айдары    айқын емес, 
шынылы 
Жаздык кейде 
күздік 
Масақтары   квадратгы,   бет 
жағы    бүйірінен    жіңішке, 
ұзын    параллель    қылтық-
тары бар, килі анық 
Польша 
бидайы 
Қылтықты   немесе   қыл-
тықсыз    орташа    тығыз-
дықта 
Ұзын немесе қысқа 
Жарғақты, гүл 
қабықшасьшан ұзындау, 
немесе тең 
Өте ұзын, жарғанда 
шынылы 
Негізінен 
жаздық 
Масақ қабықшалары 
жарғақты, сұлыға ұқсас 
Карталы 
бидайы 
Әр уақьпта қылтықты, 
борпылдақ 
Ұзын, әдетте   
параллель 
орналасқан 
Жұқа       қабықты       гүл 
қабықшасынын 
ұзындығындай, килі әлсіз 
дамыған 
Қысқа, әжімді арқасы    
бар,    жарғанда әдетте 
шынылы 
Тек қана 
жаздық 
Масақ            және            гүл 
қабықшалары қылтықты 
Б) Қабықты (полба) бидайлары — масақ білігі омырылғыш, дәні қабықты 
Мәдени бір 
дәнді 
Қылтықты,   өте   
қысыңқы,   тығыз,    әр   
масақшада бір қылтықтан 
Ұзын, параллель 
келген 
Қалың қабықты,  
айқын килі бар 
Масақшада әдетте бір 
ғана дән болады 
Қабықты   не-
гізінен күздік 
Масақ қабықшасы қос тісті 
Қосдәнді 
полба 
Қылтықты,            немесе 
қылтықсыз   тығыз,            
бүйірінен   қысыңқы,   әр 
масақшада 
Ұзын, параллель 
келген 
Қалың,   төбесіне   қарай 
домалақтанган, өткір тісті 
Масақшада әдетте екі 
дән болады 
Негізінен 
жаздық 
Қатты  бидайға  көп  ұқсас, 
айырмашылығы - доғал 
иықты гүл қабық 
Спельта 
Қылтықты немесе 
қылтықсыз, өте борпас 
Қылтықтары 
жан-жаққа 
шашырай орн- 
аласқан 
Қалың, жоғары қарай 
шолақ, өте қысқа тісті 
Масақшада әдетте 
қосдәнді 
Күздік, жаздық 
Өте борпас, масақша 
қабықшасы жоғары қарай 
кең, қысқа тісті 

 
100 
 
 
 
     25-сурет – Бидай  дәні: 
1-жұмсақ бидай; 2-қатты бидай 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
46-кесте – Масағы мен дәні бойынша жұмсақ және қатты бидайдың 
айырмашылықтары 
Қылтықтылығы және оның 
сипаты 
Қылтықты немесе 
қылтықсыз, қылтықтар   
әдетте   масақтан қысқа,      
жан-жаққа      тарай 
орналасқан 
Негізінен 
қылтықты, 
қылтықтар 
масақтан 
ұзынырақ  және  бір-
біріне параллель келеді 
Масақтың тығыздығы 
Борпылдақ,            
масақшалар аралығында 
саңылау бар 
Тығыз, 
масақшалар 
аралығы саңылаусыз 
Масақтың барынша кең 
жағы 
Беті 
Бүйірі 
Масақ 
қабықшалары 
Негізінде қысыңқы, килі 
әлсіз және ол ұзын, немесе 
қысқа тіспен аяқталған 
Негізінде қысыңқы емес, 
айқын килді және қысқа 
тісті 
Масақ   асты сабанының 
толықтығы 
Әдетте қуыс 
Паренхимамен 
толтырылған 
Дәні 
Әртүрлі дәрежеде ұнды, 
толық шынылы           
байқалмайды, 
салыстырмалы   түрде   
қыска, көлденең қимасыңда 
дөңгелек 
Шынылы, 
ұзынша, 
көлденең 
қимасында 
қырлы 
Ұрық 
Домалақ, кен (енді), 
ойықтау 
Ұзынша, 
дөңестеу, 
айқын көрінген 
Айдары 
Айқын көрінген 
Әлсіз көрінген, немесе 
мүлде жоқ 
 
26-сурет  –  Бидайдың  масағы 
мен масақ білігі: 1-бет  жағынан; 
2-бүйір жағынан 

 
101 
 
Түршелердің 
белгілерін 
анықтағанда 
өсімдіктердің 
даму 
жағдайларын  және  олардың  қасиеттерін  ескеру  қажет,  өйткені  белгілер 
қоршаған орта факторларының әсерінен өзгеріске ұшырайды. 
Төменде  сорттарды  білу  және  анықтауға  қажетті  бидай 
түршелерінің  жекелеген  белгілерін  келтіріп  отырмыз  (47-48-кестелер 
және 27-сурет). 
 
27 - с у р е т – Бидай түршелерін анықтаудың кескіні (сызықшалармен қызыл түс, 
нүктелермен сүр түс бейнеленген): ішкі дөңгелектің түсі дәннің түсіне (4) сәйкес 
келеді:  төрт  шығыңқы  ұшбұрыш  қылтықтылықты  (2),  қосарланған  сызықтар  - 
түктілігін көрсетеді (1), ал сыртқы дөңгелектің түсі масақтың түсіне сәйкес келеді 
(3) 
Жұмсақ  бидай 
Қатты бидай 
Шартты белгілері: 
түкті  
қылтықты  
 
дән  
масақ 

 
102 
 
Қылтықты  және  қылтықсыздығы.  Қылтықты  түршелерге  ұзын 
қылтықтар  тән,  олар  масақтан  ұзын;  орташа  ұзындықта  –  қылтықтың 
ұзындығы  масақтың  ұзындығындай;  қысқа  қылтықты  –  қылтықтың 
ұзындығы масақтың ұзындығынан қысқа. 
Қылтықсыз  түршелерінде  сыртқы  гүл  қауыздарында  қылтық 
тәрізді  тісшелер  болады,  немесе  жоғары  масақшалар  ұзындығы  2-3  см 
және одан ұзынырақ 2-3 қысқарған қылтықтар қалыптастырады. 
Масақтың  түктілігі  гүл  қауыздарының  әртүрлі  деңгейдегі 
түктермен көмкерілген өсімдіктерде белгіленеді, ал ол әрі сорттық белгі 
болып есептеледі. 
Масақтың түсі. Масақта 4 түс ажыратылады: 
Ақ  -  масақтың  түсі  ашық-сары  және  сабанды-сары,  масақша 
қауыздары  әлсіз-сарғыш  түсті,  әрі  жүйкеленген  (немесе  ұзынша-
сарғыш теңбілді); 
Қызыл — күңгірт-қызылдан қарқынды кірпіш және қызғылт-қоңыр 
түстерге дейін; 
Сұр - қызғылт-қоңыр сүр, қоңыр және ашық қоңыр түсті; 
Қара  -  таза  қара,  күлгін  түсті,  қоспалар  араласқан  көкшіл-қара, 
сонымен қатар қауыз шеттері қара түске боялған: 
Қылтықтардың  түстері.  Масақ  ақ  немесе  қызыл  болсада  қауыз 
түсті,  немесе  қара  түсті  қылтықтар  ажыратылады.  Қызыл  және  қара 
қылтықтардың  ұштары  түстерінің  қарқындылығына  қарай  күңгірт 
немесе  ашық  болуы  мүмкін.  Жекелеген  жағдайларда  қылтықтарда  қара 
түс  байқалмайды.  Қылтықсыз  бидайларда  қылтық  тәрізді,  өскіндер 
қылтықтардың  ұрығы  сияқты  болады,  кейде  оларда  қара  түс 
байқалады. 
Дәннің  түсі.  Дәннің  түсіне  қарай  мынадай  бидайлар  ажыратады: 
ақ  дәнді-дәні  таза  ақ,  жақұт,  шынылы-ақ,  шынылы-сары  түсті;  қызыл 
дәнді-дәні қызғылт түстен қызғылт-қоңыр түске дейін. 
 
47-кесте – Қазақстанда кездесетін жұмсақ бидайдың негізгі 
түршелерінің анықтамалығы 
Масақтың белгілері 
Қылтық- 
тың түсі 
 
 
Дәннің 
түсі 
 
 
Түрше 
 
 
Қылтықты-
лығы 
Түктілігі 
Түсі 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Қылтықты 
Түксіз 
Ақ 
Ақ 
Ақ 
Грекум 
Қылтықты 
Сондай 
Ақ 
Ақ 
Қызыл 
Эритроспермум 
Қылтықты 
Сондай 
Ақ 
Қара 
Қызыл 
Нифиаристатум 
Қылтықты 
Сондай 
Қызыл 
Қызыл 
Ақ 
Эритролеукон 
Қылтықты 
Сондай 
Қызыл 
Қызыл 
Қызыл 
Ферругинеум 
Қылтықты 
Сондай  Қызыл аяда 
қоңыр-сұр 
Қоңыр-
сұр 
Қызыл 
Цезиум 

 
103 
 
                                                                                                                          
47-кестенің жалғасы
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Ақ 
Ақ 
Меридионале 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ қара 
жиекпен 
Ақ 
Ақ 
Хамаданикум 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Қара 
Ақ 
Псевдоме-
ридионале 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Қара 
Қызыл 
Псевдогостианум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қызыл 
Ақ 
Турцикум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қара 
Ақ 
Псевдотурцикум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қызыл 
Қызыл 
Барбаросса 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қара 
Қызыл 
Псевдобарбаросса 
Қылтықты   
Түкті 
Қызыл 
Қара 
 
Месопотамикум 
Қылтықсыз  
Түксіз 
Ақ 
 
Ақ 
Альбидум 
Қылтықсыз  
Түксіз 
Ақ 
 
Қызыл 
Лютесценс 
Қылтықсыз 
Түксіз 
Қызыл 
 
Ақ 
Альборубрум 
Қылтықсыз 
Түксіз 
Қызыл 
 
Қызыл 
Мильтурум 
Қылтықсыз 
Түкті 
Ақ 
 
Ақ 
Леукоспермум 
Қылтықсыз 
Түкті 
Ақ 
 
Қызыл 
Велютинум 
Қылтықсыз 
Түкті 
Қызыл 
 
Ақ 
Дельфи 
Қылтықсыз 
Түкті 
Қызыл 
 
Қызыл 
Пиротрикс 
 
48-кесте – Қазақстанда кездесетін қатты бидай түршелерінің 
анықтамалығы 
 
Масақтың белгілері 
Қылтықтың 
түсі 
Дәннің түсі 
Түрше 
Қылтықтылығы  Түктілігі 
Түсі 
 
 
 
 
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Қылтықты 
Түксіз 
Ақ 
Ақ 
Ақ 
Леукурум 
Қылтықты 
Түксіз 
Ақ 
Қара 
Ақ 
Леукомелан 
Қылтықты 
Түксіз 
Ак 
Ақ 
Қызыл 
Аффина 
Қылтықты 
Түксіз 
Ақ 
Қара 
Қызыл 
Рейкенбахи 
Қылтықты 
Түксіз 
Қызыл 
Қызыл 
Ақ 
Гордейформе 
Қылтықты 
Түксіз 
Қызыл 
Қара 
Ақ 
Эритромелан 
Қылтықты 
Түксіз 
Қызыл 
Қызыл 
Қызыл 
Мурсиензе 
Қылтықты 
Түксіз 
Қызыл 
Қара 
Қызыл 
Александриум 
Қылтықты 
Түксіз 
Қара 
Қара 
Ақ 
Провинциале 
Қылтықты 
Түксіз 
Қара 
Қара 
Қызыл 
Обскурум 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Ақ 
Ақ 
Валенси 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Қара 
Ақ 
Мелянопус 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Ақ 
Қызыл 
Фастуозум 

 
104 
 
48-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Қылтықты 
Түкті 
Ақ 
Қара 
Қызыл 
Африканум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қызыл 
Ақ 
Италикум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қара 
Ақ 
Апуликум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қызыл 
Қызыл 
Египтиакум 
Қылтықты 
Түкті 
Қызыл 
Қара 
Қызыл 
Нилотикум 
Қылтықты 
Түкті 
Қара 
Қара 
Ақ 
Церулесценс 
Қылтықты 
Түкті 
Қара 
Қара 
Қызыл 
Либикум 
 Қылтықсыз 
Түксіз 
Ақ 
 
Ақ 
Кандиканс 
 
Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген жаздық бидай 
сорттары 49 және 50 – кестелерде келтірілген. 
 
49-кесте – Жұмсақ бидай 
Рұқсат 
етілген 
облыстар 
Пісу мерзіміне байланысты типтері 
Ерте пісетіндер 
Ортадан ерте 
пісетіндер 
Орташа 
мерзімде 
пісетіндер 
Ортадан кеш 
пісетіндер 
1 
2 
3 
4 
5 
Ақмола  
 
Астана 
Казахстанская 
раннеспелая 
Омская 36 
Светланка  
Целинная 24 
Акмола 2 
Карабалыкская 90 
Лютесценс 90 
Омская 19 
Росинка 3 
Саратовская 29 
Целина 50 
Целинная 3С 
Казахстанская 15 
Омская 18 
Омская 28 
Омская 35 
Целинная 
Юбилейная 
Шортандинская 95 
улучшенная 
Эритроспермум 35 
Ертис 7 
Палодарская 93
 
Ақтөбе  
 
 
Актобе 39 
Саратовская 29 
Саратовская 55 
Степная 50 
Ертис 7 
Павлодарская 93 
Алматы  
 
Казахстанская 4 
Эритроспермум 
786 
Алем 
Алмакен 
Арай 
Гвадалуп 
Женис 
Казахстанская10 
 
Батыс 
Қазақстан 
 
Казахстанская 
17 
Альбидум 28 
Альбидум 31 
Волгоуральская 
Саратовская 60 
Шортандинская 
2007 
Саратовская 42 
 
Жамбыл
                                                                                                                             
 
Эритроспермум 84  Мирас 
Женис 
 

 
105 
 
                                                                                                                   
49- кестенің жалғасы
 
1 
2 
3 
4 
5 
Қарағанды 
 
 
Карабалыкская 90 
Саратовская 29 
Саратовская 42 
Степная 60 
Целина 50 
Карагандинская 22  
Альбидум 28 
Альбидум 31 
Секе 
Эритроспермум 
35 
Карагандинская 
70 
Қостанай  
Любава 5 
  
Казахстанская 
раннеспелая 
Лютесценс 32 
Омская 36 
Памяти Азиева  
Светланка 
Казахстанская 19 
Казахстанская 25 
Карабалыкская 90 
Карагандинская 22 
Любава 
Омская 20,  
Омская 29 
Омская 30 
Целинная 3С 
Омская 18 
Омская 24 
Омская 35 
Целинная 
Юбилейная 
Эритроспермум 
35 
Қызылорда  
 
 
Казахстанская 10 
Надежда 
 
Оңтүстік 
Қазақстан 
Интенсивная 
Память 47 
 
Жеңіс 
Надежда 
 
Павлодар  
 
Памяти Азиева 
Светланка 
Лютесценс 32 
Ертіс 97 
Казахстанская 19 
Карабалыкская 90 
Самгау 
Саратовская 29 
Ертіс 7 
Казахстанская 
15 
Карагандинская 
70 
Омская 18 
Палодарская 93 
Секе 
50-кесте – Қатты бидай 
Рұқсат етілген 
облыстар 
Пісу мерзіміне байланысты типтері 
Ортадан ерте 
пісетіндер 
Орташа мерзімде 
пісетіндер 
Ортадан кеш 
пісетіндер 
1 
2 
3 
4 
Ақмола  
Корона 
Омский рубин 
Безенчукская 139 
Дамсинская 90 
СИД 88 
Ақтөбе  
 
Қарғалы  9  
Оренбургская 10 
 
Алматы  
 
Гордеиформе 254 
Наурыз 
 
Батыс Қазақстан 
 
Қарғалы 9 
Светлана 
НИК 
 
Жамбыл  
 
Наурыз 2 
 
Қарағанды  
Корона 
Оренбургская 2 
СИД 88 
Қостанай  
 
Безенчукская 139 
Безенчукская 182 
Жемчужина 
Сибири 
Костанайская  52 
Костанайская  12 
СИД 88 

 
106 
 
50-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
Павлодар  
 
Дамсинская 90 
Оренбургская 10 
СИД 88 
Солтүстік Қазақстан   
Омская янтарная 
Алтайка 
Дамсинская 90 
Алтын –Дала 
Жемчужина 
Сибири 
СИД 88 
Шығыс 
Қазақстан 
 
Алтайский янтарь 
Алтын –Дала 
 

жүктеу/скачать 15,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: