БАКТЕРИЯЛАР МЕН ВИРУСТАРДЫҢ ГЕНКТИКЛЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІП, ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНІЕ ӨСІП-ӨНУІ

Кейбір вирустардан және бактериофагтардан басқа барлық микробтар бір клеткалы организмдср болып табылады. Сөйтіп микробтар жайында да олардың аталық аналық, ұрпағы жөнінде айтуға болады (бактерияларда “аналық” клеткалар және жас клеткалар деп айту қабылданған).

Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизімдердің бәріне бірдей ортақ өте маңызды белгі – олардың клеткалық құрылысы. Клетка дегеніміз тірі материяның ең ұсақ және лайықты белгілі орта жағдайында өз бетімен тіршілік ете алатын бөлігі.

Микробтар әлемінде жеке клеткалардың қозғалыс, зат алмасу, көбею, сыртқы әсерге жауап беру сияқты негізгі тіршілік әрекеттерін дербес түрде атқара алу қабілеті бар екендігі жайлы көптеген фактілерді кездестіруге болады.

Орташа бактериялар клеткасының ұйымдығы миллиметрдің мыңнан бір болігіндей ғана болады. Сондықтан олар үшін өлшем бірлігінің өте ұсақ түрін: микрометр (мкм) немесе миллиметрдің мыңнан бір бөлігін, наиометрді (нм) миллиметрдің миллиондық бөлігін пайдаланады. Ал электрондық микроскоппен жұмыс істеген кезде бұлардан да ұсақ өлшемді — ангетремді (А) немссе миллиметрдің он миллиондық бөлігін қолданады.

Сонымен: 1 мм = 1000 мкм = 1000000 нм = 10000000 А°. Бұларда барлық басқа клеткалар сияқты протоплазмасы Г>ар, ол цитоплазма мен ядродан (бактерияда көбінесс ядро аймағы деген айтылады) құралған. Цитоплазманың өзі цитоплазмалық мембранамен қоршаулы болады, мембрананың сырт жағы клетка қабысымен түйеседі, клетка  осы клетка қабығына байланысты болады. Бактерия клеткасына пенициллинмен әсер еткен кезде әдетте оның клетка қабығының құрылысы өзгереді де цитоилазмалық жұка мембрана ғана калады.

Клетка қабығының қорғаныш қызмет атқаратыны 1-ші тараудан белгілі, сонымен бірге ол әр түрлі бактериялардың өздеріне ғана тон тұрақты пішін береді. Егер бактерия таяқшасының қабығынан оның ішіндегі затын бөліп ажыратса, онда иротопласт (протоаласт — цитоплазмалық мембранамен шектеген протоплазма) таяқша пішінінен айырылады да шар пішінде болып қалады, бұл бірақ өзінің барлық тіршілік қызметін сақтап қалады. Вирустар мен фагтар бактерияларда (бактериофагтар), өсімдіктер мен жануарларда (вирустар) паразиттік тіршілік ететін клеткасыз формалар болып табылады. Оларда хромосоманың ролін ДНҚ немесе РНҚ молекуласы атқарады. Бактериялар (прокариот) аралық орын алады. Вирустарға қарағанда бактериялар едәуір күрделі құрылымды келеді, бірақ олардың ядросы цитоп-лазмадан бөлінбеген, ал хромосоманың қызметін мұнда да ДНҚ жіпшелері атқарады. Клетка ұршық түзбестен бөлінеді. Алайда микроорганизмдерде молекулалық генетиканың объектісі болатын жалпы ерекшеліктері бар. Тіршілік циклінің қысқалығы негізгі ерекшелігі болып табылады. Мысалы, көптеген бактериофагтарда, вирустар мен бактери-яларда бір бөлінуден екінші бөлінуге дейінгі уақыт 20-30 минут, саңырауқұлақтарда 1-2 сағат, ал хлорелла балдырында 1 тәулік болады. Олардың мұндай ерекшелігі қысқа мерзім ішінде орасан көп ұрпақ алуды қамтамасыз етеді.

Микроорганизмдердің келесі ерекшелігі — өте жылдам көбейетіндігі – бір мезгілде орасан көп мөлшерде особьтар алуға болады. Бұл миллионға біреу және одан сирек кездесетін генетикалық құбылыстарды (мутацияларды) та-буға мүмкіндік береді. Көптеген микроорганизмдерде көбеюдің екі әдісінің (жыныссыз және жынысты) болуы — үшінші ерекшелік. Бұл жынысты жолмен көбею барысында рекомбинациялар алуға, ал жыныссыз көбеюде мейоздан соң, гаплофазада тікелей рекомбинация өнімдерін зерттеуге мүмкіндік туғызады.

Мұның бәрі генетикалық талдаудың шешуші қабілетін айтарлықтай арттырады.

ВИРУСТАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ. Өзінің көлеміне қарай вирустың бөлшектері ең кішкене тірі клеткалар мен химиялық қосылыстардың ірі молекулалары арасынан орын алады.

Бактериофагтар формасының ерекшелігімен көзге түседі. Мысалы, фаг Т2 — ішек бактериялары паразитінің формасы шокиарга ұқсайды. Клеткаға шабуыл жасағанда өзінің құйрық тәрізді қосалқысымен жанасады.

Вирустардың белок пен нуклеин қышқылдарынан (нуклеопротеид) тұратыны дәлелденді. Нуклин қышқылдарының екі типі табылды. Бірқатар вирустарда тек қана РНҚ, басқа біреулерінде – тек қана ДНҚ.

Тіршілік құбылысы қандай деп сұраққа Пиолопар былай жауап қайтарады: әрбір тірі организімнің өзіне тән формасы, шамасы, ішкі және сыртқы қасиеті Гюлады органдардың бейімделуі осыларға байланысты тірі организімге қозғалыс, сыртқы тітіркеніске әсерлему, өcу,  зат алмасу процесі, өсіп-көбею қабілеттілігі сиаяқты аса маңызды ерекшелік тән. Өсіп-көбею арқылы тұқым куалау өзгерісі болады. Осы тұрғыдан вирустарлы алып қарап бұл жәндіктердің тірі, я тірі еместігін түсінуге әрекет жасап көрелік. Химиктерде олар – кристалка айналуға қабілетті ірі молекулалар. Олардың тірі организмдерге топ белгілері бар, өсіп-көбейе алады (бірақ тек қана тірі клеткалар арасында) және соңғы уақытта дәлелденгендей, тұқым қуалау өзгерістеріне ұшырайды. Вирустардың тек қана белгілі бір формасы мен мөлшері ғана емес, сонымен бірге белок пен нуклеин қышкылының белгілі бір құрылысын байқататын ішкі қасиеті де болады. Дегенмен клеткалармен салыстырғанда ол анағұрлым қарапайым. Сондай-ақ ең ірі вирустар мен ең ұсақ бактериялардың арасында көлемі жағынан бірқатар айырмашылық бар.

Сонымен вирустар жанды зат па, әлде жансыз ба? Америка биохимигі У.М. Стэнли бұл сұраққа былай деп жауап қайтарды: “Олар жанды ма, я жансыз ба – бұл жөнінде қойылған сұраққа шын мәнінде қанағаттанарлық жауап ала алмастан шексіз таласуға болады. Бір жағынан алғанда вирустар тірі организмдерге, екінші жағынан – әдеттегі химиялық молекулаларға ұқсас, бірақ біріншіден де, сондай-ақ екіншіден де айырмашылығы бар. Олардың екі жақтылық бейнесі және біздің толық зерттеуімізге боларлық бір сылырғы қарапайым құрылымы, бізге бір жағынан – осім-кобеюге қабілетті химиялық молекулалар тұрғысынан қарастыруға мүмкіндік береді. Сөйтіп біз басқа да барлық тірі организмдерде өтіп жататын өсіп-көбею процесінің химиялық мәнін түсінуге жуықтап келеміз”.

Вирустардың аса ірі молекулаларының, сонымен қабат тірі материяның ең кішкене формасының бір ғана жалпы ерекшелік белгісі бар: олардың бәрі де тірі оргамизмдер клеткаларында тіршілік ететін жәндік болып табылады. Вирустардың, бактериялардың паразиттерінің ішінен бактерио-фагтардың бірнеше типтері белгілі.

Темекі теңбілінің вирусы (ВТМ) өзге вирустардан гөрі мұқыят зерттелген.

Рибонуклеин қышқылы вирус бөлшегінде қарапайым шиыршық түрінде соңғы белоктың макромолекуласы болып саналатын цилиндрде тасаланған. Бөлшектің ішінде қуыс “капал” бар. Бұл камандың диаметрі 4 нм. Белоктың макро-молекуласы ұсақ пептид тізбектерінен (суббірліктерден) тұрады, олар ВТМ-ның әр бөлшегінде орта есеппен 2200-ге жуықтайды. РНҚ спиралінің үстінен жабатын “жамылғыш’ тәрізденген осы тізбектер неғұрлым ірі спираль болып табылады, оның сыртқы диаметрі 17-18 нм тең. Спираль 360 градусқа айналған сайын белоктық “жамылғышқа” 16 1/3 жаңа пептид тізбектері қосылып, оның ұзындығы 2,3 нм ұзарады. Орамдардың жалпы саны 130-га жуық. 23123131313131

Белоктар құратын тізбектер химиялық түрғыдан әр-дайым біртскті. Олардың қүрылымының орбір суббірліктері нсигидтік байланыстармсн нолипеіітидтерге біріктірілген амип қышқылдарының тізбсктерінен түрады. Осындай