Етістік уәждемелерден сын есім жасайтын жұрнақтар мағынасы жағынан

1

• Адамға қатысты сындық белгіні жасайтын жұрнақтар

• Малға қатысты сындық белгіні жасайтын жұрнақтар

• Жансыз заттардың сындық белгілерін жасайтын жұрн

• Табиғатқа қатысты сындық белгіні жасайтын жұрнақтар

• Ауруға қатысты сындық белгіні жасайтын жұрнақтар

Н. К Дмитриевтің пікірінше, алтмыш/алпыс/ етмеш сөздері алты/ете/жете сөздерінің -мыш, -меш жұрнақтары арқылы жасалған, ол ал,алғаш он деген мағынаны білдірген. Мұндай сан есім формалары көптеген түркі тілдеріне қатысты.

Күрделі сан атаулары екі түрлі жолмен жасалады:

1) бір сан мен екіншісі сан қосылып, оның қосындысынан үшінші сан атауы жасалады: он+бір=он бір, сексен+тоғыз=сексен тоғыз, жүз+он бес=жүз он бес, мың+сегіз=мың сегіз т.б.

2) жүздік, мыңдық, миллион атаулары көбейту арқылы жасалады: Мұнда бір сан мен екінші сан көбейтіледі. Мысалы, екі жүз=екі жүз, бес мың=бес мың, тоғыз жүз=тоғыз жүз, он бес мың=он бес мың т.б

Сан есім сөзжасамының бұл ерекшелігі өте ерте қалыптасқан.

Бірлік сандардың атауындағы —ты/-ті, -ыз/-із морфемаларының алты, жеті, сегіз, тоғыз сандарында қайталанып тұрғанына қарап, оларды осы сандарды жасаушы қосымша санау бар.

Мұнымен бірге осы сандардың жасалуына негіз болып тұрған түбір алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарының жасалуына да негіз болған. Тек бұл түбірлер қазіргі тілдерде жеке сөз ретінде қолданылады.

• Есептік сандар нақтылы сандық ұғымды білдіреді, нақтылы сандық ұғымдарды атайды. Мысалы, он+бір=он бір, он+екі=он екі ,төрт, жиырма бес, отыз алты, қырық жеті, елу сегіз,

• Сан есімнің синтетикалық сөзжасам жүйесіне жататын қосымшаға -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағы жатады. Бұл жұрнақ есептік сан есімнен реттік сан есім жасайды, дара, күрделі есептік сан есімдердің қайсысынан да реттік сан есім осы жұрнақ арқылы жасалады.Мысалы: бесінші, алтыншы, сегізінші т.б

• Жинақтық сан есім жасаушы қосымша -ау, -еу. Бұл қосымша бірден жетіге дейінгі бірлік сандардан жинақтық сан есім жасайды. Ол сандық ұғымды мүлдем өзгертпейді, бірақ есептік санға жинақтау мәнін қосып, оның мәнін абстракцияландырып, заттық үғым да қосады. Мысалы: төртеу, бесеу, алтау, жетеу

• Топтық сан атаулары жеке заттардың санын емес, белгілі топтағы заттардың санын білдіреді. Сондықтан олар топтық сан атаулары аталады. Мысалы, оннан, жүзден, мыңнан т.б.

• Болжалдық сан атаулары екі түрлі тәсілмен жасалады: 1) синтетикалық тәсіл, 2) аналитикалықтәсіл: 1) -ер жұрнағы арқылы бір ғана болжалдық сан атауы жасалған, ол - бірер деген сез. 2) дай, -дей, -тай, -тей жұрнағы есептік сан атауларынан болжалдық сан атауын жасайды: отыздай адам, кырықтай бала

• Бөлшектік санды білдіретін сөз тіркесінің сыңарлары белгілі грамматикалық тұлғада тұрады, олар үш түрлі: 1) бөлшектік сан атауын білдіретін сөз тіркесінің бірінші сыңары ілік септікте, екінші сыңары тәуелдік жалғауының үшінші жағында тұрады: онның екісі, үштің бірі, жүздің бесі, мыңның жүзі т.б. Мысалы, Қырықтың бірі қьдыр дейді.