Құрастырушы: ф.ғ. к., доцент Қадырова Б. М

КЕЛІСІЛДІ

(қолы) (аты-жөні)

Қадырова Бақытжан Масалимовна

ф.ғ.к, доцент

Қазақ филологиясы кафедрасы А1 корпусында, 324 аудиторияда орналасқан. Байланысу телефоны 1255

«Қазіргі қазақ тілі» - ҚР жоғарғы оқу орындарындағы басқа мамандықтармен бірге «Аударма ісі» мамандығын дайындайтын бөлімдердің оқу жоспарына енгізілген ғылыми курс. Бұл курс қазақ тілінің фонетикасы, лексикасы, фразеологиясы, семасиологиясы, морфологиясы, сөзжасамы мен синтаксисі деп аталатын бөлімдерден тұрады. «Аударма ісі» мамандығы үшін қазақ тілінің фонетикасы мен сөзжасамы онша маңызды емес. Сондықтан берілген сағат мөлшерінің аздығына қарай бағдарламада «фонетика» мен «сөзжасам» тараулары қамтылмайды. Ал қазіргі қазақ тілінің қалған салалары-аудармашылар үшін қажетті салалар. Бұл салалар бағдарламада екі кредитке бөлініп берілген.

-ѓылымныњ негізгі теориялыќ жаќтарын мењгерту;

- сабаќтыњ наќты єдістемелік маќсатына сєйкес келу ‰шін тілдік материалдыњ мµлшерін білу.

Пәннің міндеттері:

• 
  түрлі грамматикалық мағынаның берілу жүйесі мен оның қолдану мүмкіндіктерін анықтайтын факторлардың арақатынасын меңгерту;
  
• 
  сөздің ауыспалы мағынада қолданылу тәсілдерін, синонимдік қатарын, көнерген сөздердің қолданысындағы өзгерістер мен жаңа сөздердің қоғамдық өмір саласында жұмсалу аясын, тыйым сөздердің этнолингвистикалық табиғатын талдай білу дағдысын қалыптастыру;
  
• 
  сөйлемді құрылымдық-мағыналық жағынан трансформациялай білу, сөйлемді құрылымы жағынан кеңейту тәсілдерін, сөйлеу мақсаты мен адресат факторына сай қажетті сөйлем түрін таңдай білуге үйрету;
  
• 
  сөздің грамматикалық мағынасы; сөздердің тіркесу мүмкіндігін анықтайтын категориялды-семантикалық мәнді тілдік материалдар бойынша талдай білу.
  

• 
  сөйлем түрлерін модификациялау, трансформациялай білу;
  
• 
  сөздің грамматикалық формаларының дискурспен тілдің қолдану саласына қарай қалыптасатынын, олардың синонимдік қатарын, мағыналық парадигмасын айыру; ауызекі сөйлеуде жиі кездесетін қолдану түрлерін, оның әдеби тіл нормасынан ерекшеліктерін ажырата білу;
  
• 
  сөйлем модельдерінің синонимдік қатарын дискурсқа сай қолдана білу.
  

• 
  қазақ тілінің лексика-фразеологиялық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін білу;
  
• 
  сөз байлығын молайтып, оларды тиісті орындарында қолдана білу;
  
• 
  сөз мағыналарын (тура және ауыспалы) ажырата біліп, оларды практикада пайдалана білу;
  
• 
  сөз формаларының түрлері мен қызметтерін және лексика-грамматикалық мағыналарын ажырату және пайдалана білу;
  
• 
  тұрақты тіркестерді тани біліп, олардың мағыналық ерекшеліктерін ажырату;
  
• 
  күрделі сөздерді синтаксистік сөз тіркестерінен тұлғалық және мағыналық жағынан ажырата алу, сөйлеу тілінде пайдалана білу;
  
• 
  сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін біліп, аудару кезінде оны дұрыс пайдалана білу;
  
• 
  ұлттық мәнге ие сөздер мен сөз тіркестерінің қолданысындағы ұлттық таныммен байланысты этнолингвистикалық ерекшеліктерін екінші тілге бере білу т.б.
  

«Қазақ тілі», «Тіл білімінің негіздері» және қазақ тілінің т.б. салалары оқытылды. Студенттердің қазақ тіл білімі, тілдік бірліктер туралы жалпы мәліметі болу керек.

«Тіл біліміне кіріспе», «Жалпы тіл білімі» және т.б.

Студенттер қазіргі қазақ тілі курсы бойынша алған білімдерін біртұтастыққа келтіре жүйелей отырып, тіл білімінің мәселелерін меңгеріп шығады.

8 Тақырыптық жоспар

8.1 Пәннің тақырыптық жоспары
№	Тақырып	Сағат саны
		Күндізгі бөлім АІ(а)-101(қ)			Сырттай бөлім
		Дәріс	Тәж.	СӨЖ	Дәріс	Тәж.	СӨЖ
1	Сөз- лексикалық бірлік. Сөздің атауыштық қызметі. Сөздік кор мен сөздік құрам	1		3	1		2
2	Сөз және мағына. Сөздің көп мағыналығы. Синоним, омоним, антонимдер		1				3
3	Фразеология. Олардың басты белгілері. Тұрақты тіркестердің түрлері	1	1	3	1		3
4	Лексикография. Оның түрлері. Қазақ тілінің сөздіктері		1				3
5	Этимология: ғылыми этимология, халықтық этимология	1		3			2
6	Сөз таптары. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер		1	3	1		3
7	Етістіктің лексика-грамматикалық және грамматикалық категориялары	1		3	1		3
8	Үстеу, шылау, одағай сөздер, еліктеуіш сөздер		1	3			3
9	Сөз тіркесінің синтаксисі	1		3	1		2
10	Жай сөйлем синтаксисі	1		3			2
11	Жай сөйлем түрлері		1				2
12	Сөйлем мүшелері	0,5	0,5		1		3
13	Құрмалас сөйлем синтаксисі. Салалас құрмалас сөйлем	1		3			3
14	Сабақтас құрмалас сөйлем		1		1		3
15	Аралас құрмалас сөйлем			3			2
	Барлығы:	7,5	7,5	30	6		39

9 Пәннің қысқаша сипаттамасы

«Аударма ісі» мамандығында жүретін «Қазіргі қазақ тілі»- курсында қазақ тілінің лексикасы, морфологиясы және синтаксисі салалары оқытылады.

«Аударма ісі» мамандығы үшін қазақ тілінің фонетикасы мен сөзжасамы онша маңызды болмағандықтан курста «фонетика» мен «сөзжасам» тараулары қамтылмайды.

Фразеология - тұрақты тіркестер туралы ғылым. Фразеологизмдердің түрлері: идиомалар, фразалар, штамптар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер. Фразеологизмдерге тән қасиеттер: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, даяр күйде қолданылуы. Түрлері: фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық сөйлемдер, фразеологиялық тізбектер.

Болымды-болымсыз етістіктер. Етіс түрлері: өздік, өзгелік, ырықсыз, ортақ етістер. Олардың жұрнақтары, ерекшеліктері.

Есімше. Оның түрлері, мағынасы, жасалуы. Есімшенің екі жақты қызмет атқаруы. Көсемше. Оның түрлері, мағынасы, жасалуы. Көсемшенің қимылды әрі қимылдың амалын білдіретін қызметі.

Тұйық етістік.Тұйық етістіктің –іс-әрекеттің өтуін емес, атауын білдіретіндігі. Оның түрленуі(көптелуі, тәуелденуі, септелуі).

Рай және шақ категориясы. Түрлері, жаслау жолдары.Етістіктердің жіктелуі. Жақ категориясы.

5-тақырып. Сөз тіркесінің синтаксисі. Сөздердің тіркесімдік қасиеті, олардың түрлері. Сөз тіркесі сөйлем құраудың материалы. Сөздердің тіркесу түрлері мен байланысу формалары. Синтаксистік байланыстың екі тәсілі: аналитикалық және синтетикалық тәсіл. Сөз тіркесінің түрлері: 1) қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері, 2) матаса байланысқан есміді сөз тіркестері, 3) меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері. Етістікті сөз тіркестерінің түрлері: 1)қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері: оның іштей тағы да үстеулі, еліктеуіш сөзді, көсемшелі, сын есімді, сан есімді, зат есімді бағыныңқылы сөз тіркестері болып бөлінетіндігі; 2)меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері.

6-тақырып. Жай сөйлем синтаксисі.

Сөйлем қарыс-қатынас жасаудың, пікір алысудың формасы. Сөйлемнің предикативтілік, коммуникативтік, модальділі, интонациялық қасиеті арқылы сипатталатындығы. Айтылу мақсатына қарай жай сөйлемнің хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті болып бөлінуі.

Құрылымдық типтері жағынан жай сөйлемдердің бөлінуі: 1) жақты және жақсыз сөйлемдер; 2) жалаң және жайылма сөйлемдер; 3) толымды, толымсыз сөйлемдер; 4) атаулы сөйлем. Олардың жасалу жолдары, айырмашылықтары және ара қатынастары.

Жай сөйлемдердің күрделену жолдары: бірыңғай мүшелер, үйірлі мүшелер, айқындауыштар мен оқшау сөздер. Үйірлі мүшелердің күрделі сөздер мен жай сөйлемге ұқсастық жақтары. Айқындауыштардың түрлері. Оқшау сөздердің түрлері.

Тұрлаулы мүшелер –сөйлем құраудың негізі. Бастауыш пен баяндауыш. Дара, күрлеі, үйірлі бастауыштар. Есім баяндауыштар мен етістік баяндауыштар. Құрама баяндауыштар мен күрделі баяндауыштар. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері: анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш. Олардың дара, күрделі түрлері. Үйірлі анықтауыштар мен үйірлі толықтауыштар. Толықтауыштар мен пысықтауыштардың мағыналарына қарай бөлінуі.

Салалас құрмалас сөйлем. Оның өзіндік айырым белгілері. Мағыналық түрлері: ыңғайлас, себеп-салдар, қарсылықты, шартты, салыстырмалы, кезектес, талғаулы, түсіндірмелі салаластар. Олардың жалғаулықты және жалғаулықсыз болып бөлінетіндігі.

Сабақтас құрмалас сөйлемдер. Олардың салаластардан айырмашылықтары. Сабақтастардың құрамы: бағыныңқы және басыңқы сыңарлары. Сабақтас құрмаластың түрлері: шартты, қарсылықты, қимыл-сын, себеп, мезгіл, мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмаластар. Олардың айырым белгілері, бағыныңқы сыңарлардың баяндауыш формалары. Көп бағыныңқылы сабақтастар. Олардың түрлері: бірыңғай көп бағыныңқылы, сатылы көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар. Аралас құрмалас сөйлем.

Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

Сөздің көп мағыналығы.

Синоним, омоним, антонимдер.

Табу мен эвфемизмдер.

Олардың басты белгілері.

Тұрақты тіркестердің түрлері: фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық тізбек.

3-тақырып. Лексикография.

Оның түрлері. Қазақ тілінің сөздіктері.

Зат есім. Деректі, дерексіз зат есімдер. Зат есімнің жалпы, жалқы мағынасы. Жалаң және күрделі зат есімдер. Негізгі және туынды зат есімдер. Зат есімнің тәуелденуі, септелуі, жіктелуі.

Сын есім. Сапалық және қатыстық сын есімдер. Олардың морфемдік құрамы. Сын есімнің шырайлары.

Сан есім, өзіндік ерекшеліктері. Дара және күрделі сан есімдер. Сан есімдердің мағыналық топтары.

Есімдіктер. Есімдіктердің мағыналық топтары.

5-тақырып. Үстеу, шылау, одағай сөздер, еліктеуіш сөздер.

Үстеудің мағыналық түрлері.

Еліктеу сөздердің түрлері: еліктеуіш сөздер, бейнелеуіш сөздер.

Шылаулардың түрлері: жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер.

Одағайлардың түрлері: негізгі одағайлар, туынды одағайлар; көңіл-күй одағайлары, ишарат одағайлары.

6-тақырып. Жай сөйлем түрлері

Құрылымдық типтері жағынан жай сөйлемдердің бөлінуі: 1) жақты және жақсыз сөйлемдер; 2) жалаң және жайылма сөйлемдер; 3) толымды, толымсыз сөйлемдер; 4) атаулы сөйлем. Олардың жасалу жолдары, айырмашылықтары және ара қатынастары.

Айтылу мақсатына қарай жай сөйлемнің хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті болып бөлінуі.

7-тақырып. Сөйлем мүшелері

Тұрлаулы мүшелер –сөйлем құраудың негізі. Бастауыш пен баяндауыш. Дара, күрлеі, үйірлі бастауыштар. Есім баяндауыштар мен етістік баяндауыштар. Құрама баяндауыштар мен күрделі баяндауыштар. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері: анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш. Олардың дара, күрделі түрлері. Үйірлі анықтауыштар мен үйірлі толықтауыштар. Толықтауыштар мен пысықтауыштардың мағыналарына қарай бөлінуі.

Құрмалас сөйлемнің түрлері: 1) салалас құрмалас, 2) сабақтас құрмалас, 3) аралас құрмалас.

Салалас құрмалас сөйлем. Оның өзіндік айырым белгілері. Мағыналық түрлері: ыңғайлас, себеп-салдар, қарсылықты, шартты, салыстырмалы, кезектес, талғаулы, түсіндірмелі салаластар. Олардың жалғаулықты және жалғаулықсыз болып бөлінетіндігі.

Сабақтас құрмалас сөйлемдер. Олардың салаластардан айырмашылықтары. Сабақтастардың құрамы: бағыныңқы және басыңқы сыңарлары. Сабақтас құрмаластың түрлері: шартты, қарсылықты, қимыл-сын, себеп, мезгіл, мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмаластар. Олардың айырым белгілері, бағыныңқы сыңарлардың баяндауыш формалары. Көп бағыныңқылы сабақтастар. Олардың түрлері: бірыңғай көп бағыныңқылы, сатылы көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар. Аралас құрмалас сөйлем.

Шартты белгілеулер: 1 ДҮТ – №1 дәрісті дайындау үшін берілетін үй тапсырмасы; Қ – оқу үрдісіне қатысу; ПҮТ 1 – №1 практикалық сабақтарға дайындалу үшін үй тапсырмасы; Т – тексеру; ҚМ-қосымша материалдарға дайындық(СӨОЖ ұпайы); К-коллоквиум; Т№1- тест; Т№2- тест; МБ-межелік бақылау.

• 
  Дәріске, тәжірибелік сабаққа, ОСӨЖ-ге қатысу;
  
• 
  Сабаққа кешікпеу, сабақтан қалмау;
  
• 
  Тапсырмаларды уақытында орындау;
  
• 
  Оқу үрдісіне белсенді қатысу;
  
• 
  Берілген тапсырмаға жауапкершілікпен қарау.
  

1. 
   Ахметов Ә., Жүнісбекова Қ., Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1995.
   
2. 
   А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
   
3. 
   Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1975.
   
4. 
   Болғанбайұлы Ә., Ғ. Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1997.
   
5. 
   Қ.Есенов. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы, 1995.
   
6. 
   Ф.Мұсабекова. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы.. Алматы, 1991.
   
7. 
   С.Мырзабеков. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Алматы, 2004.
   
8. 
   Ф.Ш. Оразбаева. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2005.
   
9. 
   Т.Сайрамбаев. Сөз тіркесі мен жай сөйлемдер синтаксисі. Алматы, 1991.
   
10. 
    10. Р.Сыздық. Қазақ тілінің анықтағышы. (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). Астана, 2000.
    
11. 
    А.Ысқақов. Морфология. Алматы, 1991.
    

12. Ш.К.Бектұров. Алматы, 1991.

14. Ж.Н.Нығмет. Қазақ тілі хрестоматиясы. Алматы, 2003