Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 187 жазушыға да салмақты, салиқалы баға беруге парасат- пайымы жететініне ешкім шүбә келтіре алмайтынына көз жеткізуге болады. Біз жоғарыда, Қ. Мәдібаеваның мақаласынан келтірген мол үзіндінің тінін үзбей беруді жөн санадық. Өйткені, онда бір-бірінен бөліп-жаруға келмейтін ой желілері Бальзактың жазу мәнерінің құ- пиясын ешқашан айтылмағандай аңсармен жеткізеді. Оқырман өзін жазушы лабораториясына еніп кеткендей сезінеді. Одан қалай жазуды үйреніп жатқандай бола- ды. «Кішкентай» кейіпкерлерінің мінез-құлқын танып, көңіл-күйін сезінеді. Жазушының оларды қалай мүсін- дегенін көзімен көреді, жазушы суреттеген заттық әлем де көз алдында ап-айқын бұған таныс қалпында ты- ныстайды...Шынында да, сыншы атаулының сезгірлігі өзі ғана сезініп қоймай оқырманды да ұлы өнерге ын- тықтырып қоятыны қалай десек, сын өнерінің де бір мұраты орындалғаны емес пе?..Қанипаш Қайсақызы- ның Бальзак туралы бұдан өзге пікір-дәлелдері де әлгі тұрлаулы тұжырымының төңірегінде тиянақ табады. Қ. Мәдібаева: «Қазақ әдебиетінде кең тынысты роман ауқымына тартып, адамды оның ортасымен астастықта аялап айтқан туындылар бар», – дей келіп, М. Әуезов- тың «Абай жолы» эпопеясын, Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясын Бальзак туындыларымен теңдес, өрелес қарап, оқшау-оқшау озық сипаттарына қанықты- рып, сұлу өрілген сүмбілдей сөздерінің айшықтарына көз қарықтыра жазады. Даналық пен даралық мәнердің шексіз шеберлігіне қайран қалдырады. Өз дәуірінің ақиқатын ақтара жазып, кемел суреткерлік шеберлікке психологизм арнасынан жол іздеген замандасы Жұма- бай Шаштайұлының «Аяз би» романын «қазақ роман- дарының тұтас шоғырында қазіргі заманғы романның әлеуметтік-психологиялық үлгісін дарытуда кеңістік аша келген туынды болды» деп бағалайды. Қанипаш Қайсақызы «Таутұғыр» аталатын мақала- сында жазушы-сыншы, әрі ғалым, баспагер Тұрлыбек Мәмесейітовтың «Түсіме тау кіреді» деген прозалық жинағы туралы пікір өрбітеді: «Мақсаты оқиға қуу емес, ой айту да емес, тіршілікті сезінту». Авторға ұнамайтын құбылыстар алдыңғысы, ұнайтыны –соң- ғысы. Соңғысы дарынды деген жазушылардың бәрін- де кездеседі, бірақ жаңалық емес, солай болмаса несі шығарма дерсің, алдыңғысынан қалыптасып келе жат- қан қаламгерді сақтандыруы жөн. Дегенмен, осындай қарама-қарсылықтарды сын мақалаларында Қани- паш Қайсақызы жиі келтіріп отыруды өзіндік үрдіске айналдыруын әдебиетті жат құбылыстардан тазарту амалы десек болады. Сөз етіп отырған жинақтағы жа- зушының «Жамансай» повесінде бақытсыздықтың жан түршігерлік қасіретін жеткізудегі шыншылдығын таныса, «Сөнбеген шырақ» повесінде әлеуметтік жай- ларды сыналай кіргізгенін байқатады: «Әйел мехнаты социализм «толық» жеңген елдегі –«бөріктінің қолты- ғында кетуі». Көнбіс аналар, момақан әйел бейнесі.» Қанипаш Қайсақызының бұл тектес толғамдары фе- министік әдебиеттанудан өз орнын табатыны айқын деуге болады. Жазушының кей тұста тым тәптіштеп кетуін сынайды: «Сенімсіз оқиғалар жүр. Көтерер жүгі повеске келмейді, көлемі ғана повесть. Шығармалары- ның әлеуметтік ауқымында шалалық бар. Қалыптасып келе жатқаны даусыз. Көркемдік дейтін сиқырды қалам ұшына қалықтатқан құйтымдай құпияларының айғағы –«Түсіме тау кіреді». Сірә да, мақала авторы тау қой- нында өсіп, тау адамының мінез-құлқын жіті танитын- 188 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 189 дығын байқатқан, өзі де сын саласында қалам тербеп жүрген замандасының динамикалық портрет берудегі қарымының қарпуы осал еместігіне іштей риза болса да, кемшілікке келгенде «кең болсаңға...» жол бермеуді қашанда жөн санайтынын аңғартады. Жинақ авторының «Қазақ әдебиеті» газеті бетінде жарияланған осы іспеттес бір мақаласы «Атың адам болған соң...» деп аталады. Мақалада жазушы Н. Қа- зыбековтің «Ағайын» атты повестер мен әңгімелер жинағындағы ізгілік, адамгершілік мәселесі, таныс- бейтаныс жайы сөз болады. Кемшілігін көп ашқанмен, әңгімелері көңіл толтыратындығын айтады. Ал, повес- терін әлі де пісіре түсуді ескертеді. Бұл кезеңде өзі де қалыптасу үстіндегі жас сыншының албырт ойларына аға толқын аса алаңдамаса да, алмастың жүзіндей жарқ ете қалған пікірі еріксіз ес жиғызғандай еді. Қазір әде- би сын осындай шынайы сынға қат боп отырған сыңай танытады. Бұл күнде ғылымның да, сынның да қиырын шолып, толысқан тұста Қанипаш Қайсақызының сыни толғам мен тоқтам айтуда ақ сөйлеуден жазбаса екен дейміз. «Адам іздеген бақыт» жинағына енген «Өмір мен көркем шындықтың арасы» мақаласында белгілі жа- зушы Молдахмет Қаназовтың әдеби бәйге иеленген «Чика –Дабылдың баласы» повесінің көркемдік сипат- тары ашылады. Негізінен Арал тағдырын өзек еткен шығарма туралы мақала авторы: «Повесть ауыр кезеңді суреттесе де, жазушы оны қуақы юмормен жазып шық- қан. Чика – бір бақыты кемдеу халық перзенттері тура- лы» – дейді. «Арна» повесі жайында: «Сағын шүпіл- деп тұрған проблеманың ортасында жүр. Арал туралы проблеманы жазушы баяғыда-ақ құлаққағыс еткен. «Арна» -қоғамның рухани ахуалына батыл бойлаған шығарма» – дейді. Қаназовтың және бір көтерген проб- лемасы –әйелдер өмірі, ене-келін жайы («Суық көлең- ке») екенін, Жанзиядай мейірімсіз келіндердің отбасы- на ғана емес, қоғамға да, әсіресе бала тәрбиесіне көп кесапат әкелу қаупін бажайлауымен маңызды екенін бағалайды. Автор М. Қаназовтың суреткерлік жайына ойыса келгенде: «Шеберлік пен шындық қатар шапқан- да ғана көздегеніңді іліп түсесің» – деген байлам айта- ды. Сыншының көзі қырағы, М. Қаназовтың бала тілін жақсы білетіндігін таниды. Жазушының «ахахуға көп әуес емес» байыпты мінезіне сай жазушылық мұратын да сөз етеді. Пікір иесі бұларды да шығармашылық- тағы ұсақ-түйек нәрселер деп қарамайтынын білеміз. Дегенмен, мақала авторы жазушыны кіл мақтаудан ау- лақ. Өткенді жандандыру қандай қиын. «Саяқ» деген шығармасы сынға ұшырады. «Жетінші класы...» көпті таңдандырды. Шебер жазушы. «Егіліп езілмей-ақ, ас- қақтап аспандамай-ақ, бүйіріңді бүлк еткізеді», – деп жазушының кейіпкерлерін Шукшин әпенділеріне, Хе- мингуэй, Пришивиндердің жазу мәнеріне ұқсатады. «Өз шындығы бар, адал жазушы, құр еліктеуші емес»,- деп бағалайды. Қанипаш Қайсақызы аталған мақалада ғана емес, қашанда оқырманды әдебиеттің ұлы мұрат- тарына баулудан танбағандықтан: «Әдебиеттің мұра- ты –адамды пендешіліктің тоты баспаудан арашалау. Әдебиеттің мақсаты адам атты құпияның ішкі-сыртқы әлемін, пиғыл-ниетін астастыра айшықтау, ашу», –жиі ескертіп отырады. «Жылаған теңіз жоқшысы» мақаласында Қанипаш Мәдібаева 80-жылдар әдебиетіндегі теңіз тақырыбын тілге тиек етеді. Сол кезеңде жас жазушы саналған |