Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| шортанбай ақын мұрасын
зерттеу мӘселелері Ж аңа уақытта XIX ғасыр әдебиеті жөнінде іргелі еңбектерімен танылған зерттеушілердің бірі – профессор Қанипаш Мәдібай. Ол өзінің «XIX ғасырда- ғы қазақ әдебиеті» (2001) атты оқу құралында аталмыш тарихи дәуір әдебиетін зерттеп-зерделеудегі мақсатын айқын танытады. Еңбектің алғы сөзінде автор: «XIX ғасыр әдебиеті көп жанрлы, алуан үлгідегі әдебиет. М. Бахтин әдебиеттің тарихын дәуірлеуден гөрі, жанрлар- дың туып-жасауы, көркемдік дәстүр эволюциясы көбі- рек мәнді екендігін өткен ғасырдың 20-жылдарында-ақ айтқан еді»(1,14),-дей келіп, ұлттық әдебиетіміз жаңа сапада бой көрсеткен дәуірдің мол мұрасын тұтас жү- йеде қарастырып, оның тарихнамасын жасауда жанр- лық тұрғыдан терең жүйелеудің маңыздылығын көр- сетеді. Осы тұрғыда автор оқу құралында XIX ғасыр әдебиетіндегі өлең үлгілерін: « I тарау. Қисса өлең. II тарау. Тарихи өлең. III тарау. Ән өлең. IV тарау. Айтыс өлең. V тарау. Зар заман өлең », -деп бөледі. Еңбекте зерттеуші XIX ғасыр әдебиетін зерттеу ісіне тоталитаризмнің кері ықпалдары болғанына қарамас- тан, оның шынайы көркемдік сапасын бағалаған тұжы- рымдарды алға тартады. Ол ең алдымен, Х. Досмұха- медұлының, М. Әуезовтің, С. Мұқановтың XIX ғасырда жазба әдебиеттің тууы жайлы тұғырнамаларынан бас- тау алғандығына көз жеткізеді. Х. Досмұхамедұлының авторлық әдебиетті XIX ғасырдың бірінші жартысынан басталады деп жобалап, оны халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерінен іздегендігіне, халық әде- биетінің хатқа түсірілу, жинау мен аудару жайларына байланысты пайымдарына назар аудартады. М. Әуе- зовтің жазба әдебиеттің зар заман ақындарынан бастау алғандығы жайлы тұжырымына айрықша тоқтала келіп: «М. Әуезов түрлі саяси күйдің әдебиетке жаңа сарын- дар, әлеуметшілдік, азаматтық бағыт әкелгенін айтты» (1,6), – деп жазады. Сондай-ақ, зерттеуші Қ. Мәдібай С. Мұқановтың «Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиеті тарихынан очерктер» еңбегінің құнды қырла- рын аша түседі. С. Мұқановтың XIX ғасыр әдебиетін кезеңдерге жіктеп, айтыс үлгілеріне айрықша мән бер- гендігін, Махамбет, Кенесары қозғалыстары өзек бол- ған шығармаларды терең талдап, сол тарихи жағдайлар шындығын батыл бағалағанын танытады. Рас, XIX ға- сыр әдебиетінің көркемдік құбылыстары жоғарыда сөз болған айтулы үш тұлғаның ғана еңбектерінде тұжы- рымдалып қоймай, бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Әдебиеттану ғылымының үздіксіз дамып отыруы жаңа бағытты зерттеулерді молайта берері анық. Біз сөз етіп отырған зерттеу еңбегін осы санатта қарасты- руға болады. Алайда, автор өз зерттеуіне XIX ғасыр әдебиетінің болмыс-бітімін, бағыт-бағдарын, көркемдік құндылықтарын зерделеген еңбектерді әдіснамалық негіз етіп алады. Сөйте тұра, зерттеуші «XIX ғасыр әде- биеті сол дәуірде жасаған әдеби жанрларды саралауға, көркемдік-саяси ағым, бағыттарды қарастыра, айқын- дай түсуге әлі де зәру»(1,9), – деп жазады. Алайда, про- фессор Ханғали Сүйіншәлиев жазған кейінгі оқулық- тарда зәру мәселелердің ескерілгеніне ой тоқтатады. Әсіресе, белгілі ғалым Құлмат Өмірәлиевтің XIX ға- сырдың орта тұсындағы қазақ поэзиясының көркемдік 198 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 199 қырларын танытқан теориялық тұжырымдарын жоға- ры бағалайды. Оны «XIX ғасыр поэзиясын жанрлық, стильдік тұрғыда мүлде жаңа сапада, таза теориялық талаптар тұрғысынан арнайы, алғаш қарастырушы» ретінде танытады (1, 12). Сондықтан, XIX ғасыр әде- биеті жөніндегі зерттеулерде «зар заман» әдебиетінің айтулы өкілі Шортанбай Қанайұлының шығармашылы- ғы ауызға алынатыны хақ. Қ. Мәдібай біз сөз етіп отыр- ған «XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» атты зерттеуінде сол еңбектердің ешқайсысын сырт қалдырмай, ғылыми зерде көзінен өткізіп, уақыт өткен сайын әдеби мұраға көзқарасымыздың тыңайып келе жатқанын пайымдай- ды. Солай болғанмен де, әрідегі Әуезов секілді ғалым- дар «зар заман» әдебиетінің айтулы өкілі деп таныған Шортанбай ақын мұрасының профессорлар Б. Кен- жебаев пен Х. Сүйіншәлиев құрастырған 1990 жылғы «Қазақ әдебиеті тарихы» бағдарламасында «XIX ғасыр әдебиетіндегі халықтық шығыстық сарындар» атты бөлімде қарастырылғанын (1,11) атап көрсетеді. Деген- мен, бұндай шарттылықтардың негізсіз еместігін әдеби үдерістің «шекара, шектің жөніне көне бермейтінімен» түсіндіреді. Демек, ғалым Қ. Мәдібай аталмыш дәуір әдебиеті өкілдерінің «репертуарында поэзияның бірне- ше жанрына тән мұралар болды» деген Қ. Өмірәлиевтің жанрлық тұрғыдағы тұғырнамасына табан тірей оты- рып, оны зар заман әдебиетіне де, Абайдан бергі әде- биетке де қатысты айтуға болатынын межелейді (1,12). Қ. Мәдібай Құлмат Өмірәлиевтің аталмыш ғасыр ақын- дарының бір тобын өлең үлгілеріне қарай жіктегенде, әрі суырып салып ауызша шығаратын, әрі жазып шыға- ратын екі топқа қатар телігенін, «Дулаттың соңын ала шыққан» Шортанбайды зар заман жайлы толғаулар ту- дырған «бөлек тұрпатты ақындар» санатына қосқанды- ғына шүбә келтірмейді. Зерттеу еңбегінде Қ. Мәдібай Шоқан, Радловтардан бастау алған XIX ғасыр әдебиетін өлең үлгісіне қарай жүйелеу үрдісінің А. Байтұрсынов зерттеулеріне қа- зық болып, Х. Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С. Мұқанов тұсындағы зерттеулерде дамып, Х. Сүйіншәлиев, Ә. Қо- ңыратбаев еңбектерінде орнығып, З. Ахметов еңбегінде айрықша негіздемелермен ашылғанын, Қ. Өмірәлиев зерттеуінде жаңа бағытта өрістегенін кең ғылыми па- йыммен танытады. Әйтсе де, бағалауды бағалаудың оңай болмасы анық, Қанипаш Мәдібайдың ғалымдық қарымы, сарапкер сыншылық қабілеті осы орайларда айқын төбе көрсетеді. Қ. Мәдібайдың аталмыш еңбегінің V тарауы «Зар заман өлең» деп аталатынын жоғарыда ескерткен едік. Осы тараудың бір бөлімін ғалым Шортанбай ақын шы- ғармашылығына арнайды. Дегенмен, ғалымның осы- ған дейінгі 1993 жылы Кәмел Жүністегімен бірге құ- растырған «Шортанбай жырау» атты жинаққа жазған алғысөзіндегі салиқалы пікірлерін аттап өтуге болмас. Бұнда да, ол М. Әуезов «зар заман» деп атаған дәуірдің өкілі Шортанбай ақынның өлеңі сан мәрте уақыт тара- зысына тартылып, «шын салмағы уақыт таразысының өлшем мөлшерінен ауыр түсіп» жатқанын бағамдайды (2,4). Шынында да, зерттеушілер дүниеден озғанына бір ғасырға жуық уақыт өткен Шортанбай мұрасы- ның әр кезде-ақ саясат салқыны тигеніне қарамастан, көркемдік құндылықтарын жоғалтпағанын, керісінше әлеуметтік маңызының асқақтай түскенін айғақтайды. Қ. Мәдібай осы тұрғыда: «Шортанбай өз уақытының, қазақ қоғамындағы қасіреті мол дәуірдің қалың қара бояуын өлеңге көшірді. Халқының айдағанда көнбес |