Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 113 лауазымы ханнан кем түспеген, ал Тәуке хан өлгеннен (1715 ж.) кейін бар билікті өз қолына ұстаған сенімді ел басшысы. Зор ақыл иесі, дана адам.» /1,313/, – деп жазады. Автор көбінесе Төле бидің шешендік толғаула- рының идеялық-мазмұндық ерекшеліктерін, жыраулар поэзиясына тән бейнелілік сипатын танытады. Оған Төле бидің: «Теңізге құйса дария, Суының мол болғаны. Ел билеген ер жігіт, Сыйласа халқы құрметтеп, Басына бақыт қонғаны. Қолыңда болса бар билік, Қараға залым болмаңыз, Алдыңа келсе бітпес дау, Әділін айтып қорғаңыз» /1,316/ , – деген толғау сөзін мысалға келтіреді. Сондай-ақ, ол: «Төле бидің толғау сөздерінің мәні терең. Ол ел бірлігі, халық бақыты, жер, су тәуелсіздігін, адал басшы, ер азамат, өнерлі парасат- ты ұрпақты аңсай отырып, қазақтың жеке басы, от басы, ошақ қасы берекесі, көрші, ағайын-туыс арақатынасы, ата сыйлар ұл, ана сыйлар қыз өсіріп, олардың қызы- ғын көре білуді толғайды» /1,317/, – деп Төле толғаула- рының философиялық мән-мағынасын ашады. Соны- мен қоса, Төленің шешендік шешімдеріне, тәлім болар тұспалдарына талдау жасайды /1,318/. Х. Сүйіншәлиев Төле бидің халық мақал-мәтелдері үлгісінде айтқан нақыл сөздеріне мысалдар келтіріп: «Атың жақсы бол- са, ер жігіттің пырағы, Балаң жақсы болса, жан мен тәннің шырағы. Қатының жақсы болса, бірінші – има- ның, екінші – жиғаның, үшінші – ырысыңның тұра- ғы»/1,320/ деген т.б. сөздердің алғашқы шығарушысы Төле шешен екеніне күмән келтірмейд. Сондай-ақ, ға- лым шешендік толғау, нақыл, бата, дау сөздердің фи- лософиялық, этикалық, эстетикалық мәніне ғана емес, жанрлық ерекшеліктеріне де көңіл аударады. Жалпы, әдебиет тарихының білгірі Ханғали Сүйіншәлиев Қа- зыбек Келдібекұлының (1667-1765), Әйтеке (Айтық) Бәйбекұлының (1688-1748) да шешендік сөздерін осы тұрғыда оқулық көлемінде талдап түсіндіреді. Бұл аталған үш арыс туралы сол тұста қолда бар библиог- рафиялық көрсеткіштердегі мәліметтерді ретіне қарай толық пайдаланады. Тарихи мәліметтерді, жаңа дерек, ақпарат көздерін барынша мол қамтығаны да көзге тү- седі. Әйтсе де, ғалым өздігінше ғылыми дәлелді тұжы- рымдар, толымды талдаулар жасауға зерек екенін аң- датып отырады. Сондықтан аталмыш оқулықтың кеше де, бүгін де маңызды еңбек саналатыны оның талапқа сай айырықша сипаттарынан болса керек. Ғалымның еңбектеріндегі пайымдары мен тұжырымдарынан, тал- дауларынан оның сөздерінің ғылыми дәлелділігі, де- ректілігі, ойға қонымдылығы ғана емес, тіл мәйегінің татымды да тартымды, ойға шақ сөз шырайы, оның жинақы сипаты аңғарылады. Мысалы, Қазыбек бидің шешендік тұлғасына берген сипаттамасының өзі кітап- тың жарты бетін алып тұруын ұстаз-ғалымның дидак- тикалық әдіс-тәсілдерінің бірі деп қабылдауға болады. Алайда, Ханғали ұстаз шешендікті сипаттағанда өзі де тілмен түйін түйіп, ойдан ойды оздырып, бір сөзі бір сөзіне үндескен сайын ғылыми қарасөздің бойына қан жүгіріп, ой орамдары сазға оранып, салмақтана түседі. Осыған көз жеткізу үшін аз ғана мысал ойып келтірейік: «Шешімсіз дау қалдырмай, қиын түйіннің жігін тауып, бойындағы сөз маржанын жеріне жеткізе, сезіндіре, 114 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 115 серпілте сөйлеп, күмәнсіз сендіре білген қызыл тілдің шебері, айтыс-тартыста озып шыққан жүйелі сөздің жүйрігі, тайынбай, тайсалмай шындықты, әділетті жақ- таған абзал азамат ...» /1,321/. Осылайша ол Қазыбек бидің шешендік тұлғасын сипаттайды. Қазіргі компь- ютер, интернет заманында алдындағы студент шәкірті үшін өз жанынан жанып сөз шығарып, бар білімін жа- йып салып, оқулық жазар Ханғали текті еңбекқор ұс- таз-ғалымдар азаймаса екен дейміз?!.. Қорытып айтар болсақ, біз филология ғылымдары- ның докторы, профессор, айтулы әдебиет тарихының зерттеушісі Ханғали Сүйіншәлиевтің ғалымдық, ұстаз- дық келбетін және қазақ әдебиеті тарихын, қазақ шешен билерінің шығармашылығын зерттеуге қосқан үлесін, оның әдебиет тарихын зерттеудегі әдіснамаларынан үйрену қажеттігін аз да болса сөз еттік. Оның көптеген зерттеу көздеріне бағыт сілтеуі де шексіз еңбекқорлы- ғын танытатын өнегелі ісі. Әсіресе, оның авторлы ауыз әдебиетінің өкілдері – жыраулар мен ақпа-төкпе ақын- дар, би-шешендер шығармашылығының әдебиет тари- хындағы орнын айқындауы ұлттық әдебиетіміз үшін аса маңызды екенін айтуға тиіспіз. жүктеу/скачать 2,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|