Қазақстанда инклюзивті білім беруді дамыту

Қазіргі уақытта инклюзивті білім беруді іске асыру әлемде кеңінен таралған және барған сайын танымал бола түсуде. Алайда, интеграцияланған оқыту мәселесі бұрыннан көтеріле бастады. Алғашқылардың бірі болып л.с. Выготский (1896-1934) қалыпты дамуы бар балалар мен ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды бірлесіп оқыту идеясын негіздеді. Ол арнайы мектептерде оқи отырып, бала қоршаған әлемнен оқшауланады және, тиісінше, өзін қоғамға қажет емес деп санайды. Оның айтуынша, белгілі бір физикалық және/немесе психологиялық ақаулары бар балалардың толыққанды дамуы үшін мұндай балалар қалыпты дамуы бар балалар қоғамынан шығарылмайтын оқыту жүйесін құру қажет.

Қазақстанда инклюзивтік білім беру өзінің алғашқы қадамдарын енді ғана бастады, ал Канада, Кипр, Дания, Бельгия, ОАР, Испания, Швеция, АҚШ және Ұлыбритания сияқты елдерде ол 30-40 жыл бойы жұмыс істеп келеді. Елімізде инклюзивті білім беруді енгізу 2008 жылы басталды. Мәселен, 2011 жылы "Дыбыс" қоғамының бастамасымен Алматыда екі жалпы білім беретін мектепте инклюзивті білім беру жүйесі енгізілді. Мүмкіндігі шектеулі балалардың саны жылдан жылға өсіп келе жатқандықтан, бұл білім беру жүйесін дамыту 2011-2020 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК білім беру бағдарламасының басым бағыттарының бірі болып табылады. 2020 жылға қарай еліміздегі жалпы білім беретін мектептердің 70% - ы инклюзивті мектептер болуы тиіс. Алайда Қазақстанда инклюзивті білім беру бағдарламасын жүзеге асыру өз жолында көптеген кедергілерге тап болады.

Инклюзивті білім беруді енгізуге кедергі келтіретін басты проблемалардың бірі мектептердің инклюзияға дайын болмауы болып табылады. Жалпы білім беретін мектептердің ғимараттары ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балаларды оқыту талаптарына сәйкес келмейді. Кедергілер сөзбе-сөз табалдырықтан басталады, өйткені көптеген мектептерде қозғалыс қабілеті бұзылған балаларға білім беру мекемесінің ғимаратына немесе қажетті сыныпқа кіру үшін қажет пандустар мен лифттер жоқ. Ғимараттардың ішінде көптеген табалдырықтар, Ашық есіктер, тар дәліздер бар. Сыныптар, асханалар мен дәретхана бөлмелері оларда қандай да бір физикалық кемістігі бар балалардың болуын көздемейді.

Қазақстанда қалалардан шалғай орналасқан тұрғындар саны аз елді мекендердің көп болуы фактісін де ескеру қажет. Және оларда тұратын ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балалар инклюзивті білім берумен қамтылмайтын болады.

Тағы бір маңызды мәселе мұғалімдердің ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқытуға кәсіби дайындалмауы болып табылады. Жалпы білім беретін мектептерде жұмыс істейтін мұғалімдер арнайы психология және түзету педагогикасы бойынша білім алмаған. Олар мұндай балалармен қалай әрекет ету керектігін білмейді, сонымен қатар оны тағы 20 оқушы отыратын сыныпта қалай оқыту керектігін білмейді. Көптеген мұғалімдер өздеріне жүктелген жауапкершілікті жеңе алмайтындығынан қорқады. Сонымен қатар, жағдай оқу процесінде әр баланың физикалық және ақыл-ой мүмкіндіктерін ескеретін оқу бағдарламаларының жоқтығымен күрделене түседі.

Тағы бір мәселе дені сау балалардың ата-аналар қауымдастығында туындайды. Көп жағдайда олар ақауы бар балалардың балаларымен бірге оқуына қарсы. Бұл жағдайда олардың балаларына аз уақыт пен көңіл бөлінеді, ал оқу процесі "тежеледі"деп саналады. Ата-аналар белгілі бір ауруы бар балалардың мінез-құлқының ерекшеліктерімен таныс емес және баласына зиян келуі мүмкін деп қорқады.

Бірақ сонымен бірге мүгедек балалардың ата-аналарымен проблемалар туындайды. Ерекше балалардың көптеген ата-аналары баласын әдеттегі сыныпқа оқуға беруден қорқады, мұны оны ренжіту, қысым көрсету және т. б.

Проблемалар құрдастарымен қарым-қатынаста да туындауы мүмкін, өйткені қалыпты дамуы бар балалар ата-аналары енгізген теріс көзқарасқа сәйкес әрекет етеді.

Инклюзивті білім беру бірінші кезекте әлеуметтік әріптестікті көздейді. Ал ол баланың жеке басына емес, нәтиже алуға бағытталған (мектеп рейтингі, ҰБТ-ның жоғары балы, ЖОО-ға түскендердің пайызы) заманауи білім беру жүйесі жағдайында қарапайым балалар арасында да жоқ.

Осылайша, мектептердің қазіргі заманғы дайын еместігі жағдайында әрбір бала инклюзивті білім беру жағдайында оқи алмайтынын көріп отырмыз. Техникалық жоспардың барлық проблемаларын жою үшін мемлекеттік бюджеттен қомақты қаражат қажет болатындығын атап өткен жөн. Инклюзивтік білім беру бағдарламасын табысты іске асыру үшін ең маңыздысы – бұл адамдардың жүрегіндегі үн қосу, олардың осы бағдарламаның маңыздылығын түсінуі.

Алайда, инклюзивті білім берудің артықшылықтары оны жүзеге асырудағы жоғарыда аталған проблемаларды жоюға жұмсалатын күш-жігерді қажет етеді. Сонымен қатар, оң нәтиже сау балаларда да, белгілі бір кемістігі бар балаларда да байқалады.

Дені сау балалар үшін бұл мүгедек балаларды оқыту процесінде инновациялық технологиялар қолданылатындығында көрінеді, оларды сыныптағы басқа оқушылар да қолдана алады, бұл олардың білім деңгейін арттырады. Сонымен қатар, қарапайым балалар мүгедектігі бар сыныптастарын құрметтеуге және бағалауға үйренеді, Олардың арасында көптеген ұқсастықтар бар екенін түсінеді.

Өз кезегінде, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар инклюзивтік ортаға түсе отырып, неғұрлым кең қарым-қатынас шеңберіне ие болады, бұл олардың әлеуметтену деңгейін арттырады. Сондай-ақ инклюзивтік сыныптарда неғұрлым мазмұнды оқу бағдарламалары қолданылады, бұл оқушылардың неғұрлым жоғары академиялық жетістіктеріне алып келеді. Артықшылығы-шағын топтарда оқыту, бұл тапсырманы шешуде жақсы нәтиже алу үшін бір топтағы балаларды біріктіреді.