Реферат тақырыбы: «Мәдениет тілі» Орындаған: «Сөз сөйлеу жанры»
Мәдениет тілі белгілер жүйесі ретінде
жүктеу/скачать 65,75 Kb.
|
мадениет реферата 3
| 1. Мәдениет тілі белгілер жүйесі ретінде
Ұлт өкілдерінің ұжымдық дамуындағы құндылықтар жиынтығы туралы айта келіп, ғалым Ю.М. Лотман - мәдениетті ең алдымен ұжымдық ұғым деп түсініп, «жеке адам мәдениетті тұтынушы, оның дамуында белсенділік танытушы болуы мүмкін, дегенмен, мәдениет табиғатына қарай тілі сияқты қоғамдық құбылыс, яғни әлеуметтік. Мәдениет – ең алдымен сана, күрделі семиотикалық жүйе, оның қызметі – сана, негізгі ерекшелігі – жинақтап сақтау», - деп тұжырымдайды. Тіл – мәдениеттің мәйегі әрі мәдени аударылуды мүмкін етуші құрал. “Тіл дегеніміз не?” деген сұрақ басқа сұрақтардан гөрі ХХ ғасыр рухани жағдаятын анықтайтын сұрақ болған еді деп сенімді түрде айта аламыз. Бұл сұрақтың маңызы тіл мамандарының таза кәсіби қызығушылығының шегінен шығып тұр. Тілге деген түрлі көзқарастың қалыптасуы оны объективациялауға, яғни оны ізденіс пәні ретінде алуға деген талпыныстан туындаған. Мәдени жады тұқым қуалау жолымен, яғни генмен берілмейтіндігі белгілі. Демек, ол белгіге айналған, таңбалап салынған түрде ғана өз мұрагеріне жетеді. Белгі, таңба деп, ең кең де қарапайым түсінікте, алдын ала бекітілген әлеуметтік шарттылыққа сүйене отырып, әлдененің орнында тұрған, сол әлдененің орнын басып тұрғанның бәрін айтады. Адамзаттың жинақтаған білімі, шеберлігі, дағдысы, өзін-өзі ұстау формалары, салт-дәстүрлері тек қана нақты мәдениет жүйесінде қалыптасады. Сондықтан да белгі-таңба әрбір жаңа ұрпаққа сол ұрпақ тиесілі мәдениеттің мәдени ақпаратын сақтап, жеткізу үшін қажет деген сөз. Ондай тасымал түрлері өте көп (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, өнер және т.б.). Солардың ішіндегі ең бірегейі тіл деуге толық негіз бар. Адамзат тарихының өн бойында орасан көп белгі-таңбалар жасалынды, оларсыз адам әрекетін көзге елестету де мүмкін емес. Нақты адам үшін сол белгілер, таңбаларды немесе солардың жүйесін игеру, білу оның басқа адамдармен қатынасқа кіресілі, тиесілі екендігін танытады. Өздігінен бір де бір таңба құнды емес, ешбір мәні жоқ, тек қана ол нақты бір белгілер жүйесіне ену арқылы және өзара қатынас құруы арқылы бағалы. Мысалы, сәлемдесуге арналған белгілер жүйесі бар. Біздер қол алысып, кеуде қағысамыз, біреулер – тәжім етіп, иіледі және т.с.с. Осындағы қол алысу, кеуде қағысу, тәж ету өздігінен ешқандай құндылық емес, ал, бірақ адамдар арасындағы қарым-қатынас тұрғысынан алғанда олар үшін аса маңызды рәсім. Белгіге қарабайыр түсінік беретін болсақ, ол – өзінен бөлек басқа бір нәрсені, затты, құбылысты білдіретін және басқаларға жеткізетін құрылым. Барлық белгілер үшін ортақ функция – оның бізге өзінен өзгеше басқа нәрсені білдіретіндігі деп анықтайды Ә. Тұрғынбаев пен Л. Нұсқабаева. Белгі өзінің басқа зат пен сол затты қабылдаушы (рецептор) арасындағы атқаратын қызметіне қарай анықталатындығын көрсетіп тұр. Демек, белгі интенционалды, яғни үнемі бірдеңеге бағытталған. Ал, жалпы, интенционалдық деп сананың затты көздейтіндігін білдіретін және өзінің әлемде барлығын танытатын сананың қасиетін айтады. Белгілер: табиғи, иконалық, конвенционалды, вербалды және т.б. болып бөлінеді. Белгілер жіктемесін ғалымдар түрліше беруі мүмкін, бірақ олардың барлығын осында келтіріп жату мүмкін де емес әрі біздің ондай алға қойған міндетіміз де жоқ. Табиғи белгілерге табиғаттың құбылыстары мен заттар жатады. Бірақ заттар әлде құбылыстар өздігінен белгі болып табылмайды, соны белгі деп қабылдайтын субъект үшін ғана ол белгі қызметін атқарады. Тарата айтар болсақ, ондай белгіні белгі-нышан десе де жөн, өйткені ол белгі басқа зат туралы қажетті ақпарат жеткізеді. Мысалы, түтін – жанып жатқан оттың нышаны; жүрек соғысы – тіршіліктің нышаны; дененің қызуының көтерілуі – науқастану нышаны; қалың қара бұлт – болар жаңбыр нышаны және т.с.с. Иконалық белгі дегенде “икона” сөзінің этимологиялық мәніне негіздеп айтып отырмыз. Грек тіліндегі “еісоn” қазақшаға “кескін”, “сурет” деп аударылады. Демек, иконалық белгі дегеніміз белгі-кескін, белгі-бейне. Бұл белгілер табиғи белгілерден өзінің жасандылығымен, артефактылығымен ерекшеленеді. Оны қазақ тіліндегі таңба деген ұғыммен алмастырсақ та болғандай. Мысалы, жақында мектеп барын білдіретін арнайы таңба жол үстіне салынады, көпшілік орындарында дәретхана, эскалатор-баспалдақты танытатын таңбалар қойылады. Әлгі кескін-бейнелерге қарап адамдар ненің қайда екенін ажырата алады. Кезінде қазақтар табын-табын сиырлар, үйір-үйір жылқылар, отар-отар қойларын өзгелердікінен ажырату үшін таңба салатын болған. Мысалы, қазақтар малына өз руының не атасының белгісі болып есептелетін рәміздік бейнені таңбалап салған. “Тайға таңба басқандай” деген тұрақты сөз тіркесі де соны аңғартады. Белгі мен таңба өзара бір-бірімен етене байланысты ұғымдар. Сондықтан, кейде ол екеуі бірінің орнына бірі жүре беретін сияқты болып көрінеді. Дегенмен, олардың аражігін ашып алмаса тағы да болмайды. Меніңше, белгі ұғымының мағынасы таңба ұғымының мағынасынан әлдеқайда кең әрі дерексіздеу, абстрактілі. Белгі нақты шындықтағы зат пен оны қабылдаушы адамның санасын жалғастырушы құрылым. Өз сезім мүшелерімен қабылдаған шындық әлемінің нысанын адам өз санасында белгі арқылы – ең алдымен, тілдегі сөз арқылы көз алдында ұстайды. Сондықтан да біз тілді белгілер жүйесі деп айтамыз. Ал таңба қазақи тілдік санада, оның мал шаруашылығымен айналысқан тұрмысында нақты күнделікті қажеттіліктерді өтеу үшін қажет әрекет нәтижесі ретінде көрініс тапқан. Демек, таңба әлдененің белгісі деп қабылданғанды бейнелеп, бірдеңеге басып беру қызметін атқаратын құрылым және сонысымен де ол абстрактылық деңгейі одан жоғары жатқан белгі ұғымымен салыстырғанда “жерге жақынырақ” тұрған сияқты. Осы орайда малдың кімнің жеке меншігі екендігін анықтау үшін қойылатын рутаңбаның жалпы адамзаттың жазу-сызуының пайда болуына әкелуі мүмкін екендігін бірнешеме әліпбилер түпнегізінде жатқан белгілерді салыстыру арқылы дәйектеген ғылыми еңбектер барлығын да айта кеткіміз келеді. Таңба интернационалдық термин “штамп” дегенге барып саяды. Бірдеңені алдын ала кескіндеп алып, соны әлдененің белгісі ретінде үсті-үстіне басып отыру – таңбалау қызметі. Осы орайда, тіл болмысты таңбалайтын белгі деген ойтұжырым орынды болмақ. Расында, тіл сөзден болмыстың бүкіл алуан түрлілігінің таңбаларын жасап алып, оны сөйлеу барысында, мәтін жасау барысында қайта-қайта таңбалап тұрған іспетті. Сөз ету дегеніміз таңбалау, есім беру дегеніміз – таңбалау, атау қою дегеніміз – таңбалау. Барлық таңбалар жүйесі біріге келіп, белгілі бір социумның белгілі бір кезеңдегі мәдениетін құрастырады. Әрбір таңбаға белгілі бір мағына берілген, яғни әр таңба өзінің функциясы (қызметі) мен мазмұнына ие. Таңба мазмұны күрделі, көпжақты, сығыңқы ақпаратты бойына сыйғызады. Белгіге айналған әлем – аударылған әлем, өйткені ол өзінің түпкі нұсқасынан, түпкі жүйесінен мүлдем бөлек жүйеге, жаңа шындыққа айналдырылған әлем. Кез келген семиотикалық ізденісте белгі ұғымына сын көзбен қарауға тура келеді. Содан барып оның анықтамасын беру, оның тарихи дамуына тоқталу, оның басқа да таңбалаушылық тәжірбиелерге қатынасын және олардың арасындағы рөлін анықтау қажеттілігі туындайды. Белгіні онтология терминдерімен анықтау қиынның қиыны. Ол – үнемі анықтамадан ысырылып шығу күйінде болатын сусымалы шындық. Вербалды, немесе табиғи тілдік белгілер – адамзат мәдениетінің іргетасы. Ол мәдениеттің семиотикалық негізін құрайды. Сонымен, тілді орталық семиотикалық (белгілік) жүйе деп жалпылама анықтама береміз. Осы жерде семиотика, сол сияқты, онымен бірдеңгейлес семиозис, семиология деген терминдерге тоқталып кету абзал. Семиотика мен семиологияны синоним деуге де болады, өйткені олардың зерттеу пәні біреу ғана, ол – белгі. Тілдік практика тілдің кез-келген мәдениеттің механикалық қосымшасы еместігін көрсетеді, өйткені бұл жағдайда тілдің әлеуеті тек бір ғана мәдениеттің шеңберімен шектеліп, тілді мәдениаралық қарым-қатынаста қолдану мүмкін болмаған. Шын мәнінде, тілдің жетекші қасиеттерінің бірі - бұл адамға тілді қарым-қатынас құралы ретінде барлық ықтимал қарым-қатынас жағдайларында, оның ішінде басқа мәдениеттерге қатысты пайдалануға мүмкіндік беретіндігі. Символдар, мифтер мен белгілер ақпараттық құндылықтарды беру және сақтау әдістері болып табылады. Белгілер, рәміздер мен мифтер өткенді бүгінмен, ал бүгінді болашақпен байланыстырып, күш береді. Осы біліммен жұмыс жасайтын адам мәдениеттің құпияларын сезіну аркылы жүзеге асыра білуіне қабілетті. Бұған қол жеткізген адам өз жұмысын уақытша, өтпелі және жеке тілдерден мәңгілік және жалпы адамзат тіліне - архетиптер тіліне, әмбебап бейнелер-символдар тіліне - мәдениеттің шынайы, тірі тіліне аударады. Символ - бұл ерекше белгі. Символ - бұл әрдайым белгілі бір мағына беретiн белгi. Символда, таңбадан айырмашылығы - ол білдіретін мазмұнның тиімді қатысуы табылған. Жалпы белгі айқындылыққа ұмтылады және әртүрлі түсіндіруге жол бермейді. Оның семантикасы мен прагматикасы өте қарапайым. Символ үшін мәдениеттің диахрондық байланысы шешуші болып табылады, яғни ол ешқашан мәдениеттің синхронды тіліміне жатпайды, бірақ әрдайым бұл тілімді өткеннен келе жатқан және болашаққа қарай тігінен теседі. Рәмізде әрқашан архаикалық нәрсе бар. Символдың пайда болуы әлемді рухани игерудің тарихи алғашқы әдісімен - мифпен тығыз байланысты. Символ дегеніміз - бейнеленген затты көрсетіп қана қоймай, оның мағынасын білдіретін белгілер, яғни көрнекті-бейнелі түрде олар осы объектімен байланысты дерексіз ойлар мен түсініктерді білдіреді. Символдың мағынасы көбінесе көп деңгейлі болады және оны түсінудің әр түрлі деңгейлерінде оған әр түрлі тарихи және мәдени семантикалық қабаттар қосылуы мүмкін. Мәдениеттегі символ - бұл объективті бейне мен терең мағынаны салыстыру арқылы өзін танытатын әмбебап категориясы. Білім мен қарым-қатынастың негізгі және тарихи алғашқы құралы ретіндегі табиғи тілдер болса (орыс, француз және т.б.); қосалқы тілдер дегеніміз - бұл табиғи тіл деңгейіне (миф, дін, өнер) салынған коммуникация құрылымдары. Белгі дегеніміз - қандай да бір басқа затты, қасиетті немесе қатынасты объективті алмастырушы рөлін атқаратын және хабарламаларды (ақпаратты, білімді) алу, сақтау, өңдеу және беру үшін қолданылатын материалдық объект. Бұл объектінің имидждік мақсатымен шектелген, суреттің нақтыланған тасымалдаушысы. Белгі - бұл ақпаратты жеткізетін тілдің ең кіші бірлігі. Белгі дегеніміз - мағынасы бар және мағынаны беру құралы ретінде қызмет ететін кез-келген материалдық көрініс (сөз, зат, сурет және т.б.). Демек, белгінің мәні екі жақты. Бір жағынан, бұл материалды, яғни оның өрнек жоспары бар; екінші жағынан, бұл материалдық емес мағынаны жеткізуші - біз мазмұн деңгейі туралы айтып отырмыз. жүктеу/скачать 65,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|