РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары
anıt , әзербайжан – memorial , xatirə
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Dialectology-2018
| anıt
, әзербайжан – memorial , xatirə , өзбек – yodgorlik ; ағылшын – manager , түрік – yönetmen , әзербайжан – menecer , өзбек – menejer ; ағылшын – monopoly , түрік – tekel, tek satıcı , әзербайжан – inhisarçılıq , өзбек – monopoliya ; ағылшын – order , түрік – sipariş, talimat , әзербайжан – order , өзбек – buyurtma ; ағылшын – offset , түрік – dengeleme , әзербайжан – ofset , өзбек – ofset ; ағылшын – resident , түрік – oturan , әзербайжан – rezident , өзбек – rezident ; ағылшын – reforms , түрік – reform , әзербайжан – islahat , өзбек – islohotlar ; ағылшын – summit , түрік – zirve , әзербайжан – sammit , zirvə , өзбек – sammit ; ағылшын – sanction , түрік – yaptırım , әзербайжан – sanksiya , өзбек – sanksiya ; ағылшын – swіng , түрік – sallamak , әзербайжан – sving , өзбек – tebranish ; ағылшын – swіtcһ , түрік – şalter, değiştirmek , әзербайжан – svitç , өзбек – switch ; ағылшын – tender , түрік – ıhale , әзербайжан – tender , өзбек – tender ; ағылшын – urbanization , түрік – kentleşme , әзербайжан – urbanizasiya , өзбек – urbanizatsiya ; ағылшын – factor , түрік – faktör , әзербайжан – faktor , amil, өзбек – omil ; ағылшын – economіst , түрік – ekonomist , әзербайжан – iqtisadçı , өзбек – iqtisodchi ; ағылшын – jurisdiction , түрік – yargı , әзербайжан – yurisdiksiya , өзбек – yurisdiktsiya және т.б. Біздің байқағанымыз, шеттілдік терминдерге балама ретінде өз тілінің сөздік қорын қолдану түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал өзбек, қазақ және башқұрт тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен. 3. Шеттілдік терминдердің түркі тілдерінің фономорфологиялық ерекшелігіне бейімделіп қолданылуы Қазақ тіліндегі терминдер негізінен орыс тілі арқылы (орыс тіліндегідей жазылып, айтылады) қабылданғанымен, кейінгі кездері тіліміздің айтылуына «сындырып алу» процесі байқалады. Мысалы, ағылшын – euro , орыс – евро , қазақ – еуро ; ағылшын – eurobank , орыс – евробанк , қазақ – еуробанк және т.б. Мұндай құбылыс салыстырылып отырған түрік, әзербайжан, өзбек тілдерінде қазақ және башқұрт тілдеріне қарағанда басымырақ. Мысалы, ағылшын – agent , түрік – ajan , әзербайжан – agent , өзбек – agent ; ағылшын – base , түрік – baz , әзербайжан – baza , өзбек – baza ; ағылшын – devaluation , түрік – devalüasyon , әзербайжан – devalvasiya , өзбек – devalvatsiya ; ағылшын – dynamics , түрік – dinamik , әзербайжан – dinamika , өзбек – dinamika ; ағылшын – logіstіcs , түрік – lojistik , әзербайжан – lojistik , өзбек – logistika ; ағылшын – offshore ; түрік – off - shore , әзербайжан – ofşor ; өзбек – offshor ; ағылшын – policy ; түрік – poliçe , әзербайжан – polis ; өзбек – siyosat ; ағылшын – sector ; түрік – sektör , әзербайжан – sektor ; өзбек – sektor ; ағылшын – strategy ; түрік – strateji , әзербайжан – strategiya ; өзбек – 191 strategiya ; ағылшын – cipher ; түрік – şifre , әзербайжан – şifr ; өзбек – shifr; ағылшын – directive , орыс – директива; башқұрт – директив , ағылшын – bondage ; орыс – кабала; башқұрт – кабал , ағылшын – program ; орыс – программа; башқұрт – программ , ағылшын – system , орыс – система; башқұрт – систем және т.б. Шеттілдік терминдерді өз тілдерінің фономорфологиялық ерекшелігіне бейімдеп қабылдау түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал қазақ, өзбек және башқұрт тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен. 4. Шеттілдік терминдердің түркі тілдерінің өзіндік формаларымен түрленуі Бұл тәсіл әлемнің барлық тілдерінде кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі -tion жұрнағы орыс тіліне -ция жұрнағымен аударылса, қазақ тілінде орыс тіліндегі нұсқасы сол күйінде қабылданады ( -ция ) немесе орыс тіліндегі нұсқасына -лау жұрнағы жалғанады; ағылшын тіліндегі - ization жұрнағы орыс тіліне -изация жұрнағымен аударылса, қазақ тілінде орыс тіліндегі нұсқасы сол күйінде қабылданады ( -изация ) және орыс тіліндегі нұсқасына -деу/-дау/-леу, -ландыру, -тану, -тендіру жұрнақтары жалғанады; ағылшын тіліндегі - ing жұрнағы орыс тіліне -ние, -инг жұрнақтарымен аударылса, қазақ тілінде орыс тіліндегі нұсқасы сол күйінде қабылданады ( -ние, -инг ) және -тау//-дау //-деу//-леу//-лау жұрнақтары жалғанады және т.б. Мысалы, а) зат есім: ағылшын – importer ; орыс – импортер ; қазақ – импорттаушы; ағылшын – agency ; орыс – агентство ; қазақ – агенттік ; ағылшын – bankruptcy ; орыс – банкротство ; қазақ – банкроттық ; ағылшын – bootlegging ; орыс – бутлегерство ; қазақ – бутлегерлік ; ағылшын – keynesіanіsm ; орыс – кейнсианство ; қазақ – кейнсшілдік; ә) етістік: ағылшын – attestation ; орыс – аттетация ; аттетаттау , ағылшын – commercialization ; орыс – коммерцализация ; қазақ – коммерцияландыру , ағылшын – ratification ; орыс – ратификация ; қазақ – ратификация, ратификаттау ; ағылшын – regulation ; орыс – регламентация ; қазақ – регламенттеу; б) сын есім: ағылшын – absolute ; орыс – абсолютный ; қазақ – абсолюттік ; ағылшын – abstract ; орыс – абстрактный ; қазақ – абстрактілі ; ағылшын – affiliated ; орыс – аффилированный ; қазақ – аффилирленген ; ағылшын – audited ; орыс – аудируемый ; қазақ – аудиттелетін ; ағылшын – audited ; орыс – аудируемый ; қазақ – аудиттелетін ; ағылшын – proportional ; орыс – пропорциональная ; қазақ – пропорционал ; ағылшын – autocratic ; орыс – автократический ; қазақ – автократиялық және т.б. және т.б. Бұл тәсіл салыстырылып отырған өзге түркі тілдерінде де қолданылады. Мысалы, ағылшын – аmortіzatіon ; түрік – amortisman , әзербайжан – amortizasiya ; өзбек – amortizatsiya; ағылшын – reformer ; орыс – реформатор ; қазақ – реформалаушы ; түрік – reformcu , әзербайжан – islahatçı ; өзбек – islohotchi; ағылшын – idealism ; орыс – идеализм ; башқұрт – идеализмсылыҡ ; ағылшын – agitate ; орыс – агитировать ; башқұрт – агитирләү ; ағылшын – to finance ; орыс – финансировать ; башқұрт – финансирләү ; ағылшын – to export ; орыс – экспортировать ; башқұрт – эспортирләү ; ағылшын – reconstruct ; орыс – реконструктировать ; башқұрт – реконструктирләү ; ағылшын – discriminate ; орыс – дискриминировать ; башқұрт – дискриминациялау ; ағылшын – ratify ; орыс – ратифицировать ; башқұрт – ратификациялау және т.б. Қорытынды Қазіргі кезде «халықаралық» деп аталып жүрген шеттілдік терминдердің түркі тілдеріндегі қолданылуы шартты түрде төмендегідей топтарға бөлінді: - шеттілдік терминдердің түпнұсқадағы немесе аралық (делдал) тілдегі формасын сақтап қолданылуы; - шеттілдік терминдердің түркі тілдерінің төл сөздерімен аударылып қолданылуы; - шеттілдік терминдердің түркі тілдерінің фономорфологиялық ерекшелігіне бейімделіп қолданылуы; 192 - шеттілдік терминдердің түркі тілдерінің өзіндік формаларымен түрленуі. Шеттілдік терминдердің түркі тілдерінде қолданылу ерекшеліктері төмендегіше тұжырымдалды: - шеттілдік терминдердің қазақ, өзбек және әзербайжан тілдерінде түпнұсқадағы немесе аралық (делдал) тілдегі формасын сақтап қолданылуы бұл мемлекеттердің бұрынғы Кеңес одағының, ал башқұрт халқының қазіргі кезде Ресей құрамында болуымен және орыс тілінің әсері күшті болғандығымен (әлі де болып отырғандығымен) түсіндіруге болады, ал түрік елінің саяси жүйесі басқа болғандықтан, мұндай әсер байқалмайды; - қазақ тілінде терминжасам тәсілдерінің бірі ретіндегі шеттілдік терминдердің баламасы ретінде төл тілдің сөздерін қолдану ХХ ғасырдың басында Алаш зиялыларының еңбектерінен бастау алғанымен, Кеңес одағы тұсында саяси жағдайдың ықпалынан әлсіреп қалып, тәуелсіздік алған жылдары біршама қарқын алды, ал шеттілдік терминдерге балама ретінде өз тілінің сөздік қорын қолдану түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал өзбек, қазақ және башқұрт тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен; - шеттілдік терминдерді өз тілдерінің фономорфологиялық ерекшелігіне бейімдеп қабылдау түрік тілінде басымдау болса, одан кейінгі орында әзербайжан тілі тұрады, ал қазақ, өзбек және башқұрт тілдерінде бұл құбылыстың деңгейі төмен; - шеттілдік терминдердің түркі тілдерінің өзіндік формаларымен (зат есім, етістік, сын есім) түрленуі бірдей деңгейде. ӘДЕБИЕТ Реформатский А.А. Введение в языкознание. М.: Аспект пресс, 2006. 536 с. {Reformatsky A.A. Introduction to linguistics. Moscow: Aspect press, 2006. 536 p.} Гасанли Ш. Заимствованные слова в турецком литературном языке. // Вопросы терминологии. Баку: «Эльм», 2009. С. 14-22. {Hasanli Sh. Borrowed words in the Turkish literary language // Questions of terminology. Baku: «Elm», 2009. P. 14-22.} Мамедова Н. Я. Обогащение словарного состава турецкого литературного языка английскими заимствованиями // Ученые записки Таврического национального университета им. В.И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 22 (61). № 3. 2009 г. С. 137-142. {Mammadova N. Ya. Enriching the vocabulary of the Turkish literary language with English borrowings // Uchenye zapiski Tavricheskogo Natsionalnogo Universiteta im. in and. Vernadsky. Series «Philology. Social Communications». Volume 22 (61). №. 3. 2009. C. 137-142.} Пашаева Г.Б. Функциональные особенности терминов (на материале азербайджанского языка) // www.gramota.net. {Pashaeva G.B. Functional features of terms (on the material of the Azerbaijani language) // www.gramota.net} Ширинова Е. Заимствование как способ обогащения банковско-финансовой терминологии узбекского языка // http://gisap.eu/ru/node/29180 . {Shirinova E. Borrowing as a way of enriching the banking and financial terminology of the Uzbek language // http://gisap.eu/en/node/29180 } Кагарманов Г.Г. Вопросы нормализации обществено-политической терминологии башкирского языка // Развитие терминологии башкирского литературного языка (Исследования и материалы). Уфа, 1981. С. 16-28. {Kagarmanov G.G. Questions of the normalization of the socio-political terminology of the Bashkir language. Development of the terminology of the Bashkir literary language (Studies and materials). Ufa, 1981. P. 16-28.} Вопросы развития научно-технической терминологии современного башкирского литературного языка // Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии: Сб. Статей. / УНЦ РАН. Уфа, 1994. С. 51-54. {Questions of development of scientific and technical terminology of the modern Bashkir literary language // Actual problems of the Bashkir lexicology and lexicography: Sat. Articles. / UNSC RAS. Ufa, 1994. P. 51-54.} 193 аһарманов F.F. Баш орт теленең лексикаһы һәм терминологияһы. У ыу әсбабы. Ҡ ҡ ҡ Стәрлетама , 2002. 318 б. ҡ {Kagarmanov G.G. Vocabulary and terminology of the Bashkir language. Tutorial. Starletamak, 2002. 318 p.} УДК 811.512.154'28 Г. Э. Садыралиева, г. Бишкек жүктеу/скачать 2,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|