Keywords: Turkic languages, foreign terms, ways of term formation, dictionary fund, phonetic-morphological features. Кіріспе

освоенные) сөздерді ажырата білу керек» [
Реформатский
, 2006, 140] деген тұжырым
жасайды.
Негізгі бөлім
Қазақ тілінің қазіргі қолданыстағы орфографиясында кірме сөздерге қатысты екі түрлі
қағидат қолданылады: 1) қазақтың төл сөздері мен араб-парсы тілдерінен енген кірме сөздер
қазақ тілінің заңдылығы бойынша жазылады (айтылады); 2) шет тілдерінен орыс тілі арқылы
еніп жатқан сөздер осы тілдің орфографиясы негізінде жазылып (айтылып) келеді. Осыған
байланысты әліге дейін а) кірме сөздердің барлығын (оның ішінде терминдерді де) қазақ
тілінің заңдылығы бойынша жазу керек және ә) кірме сөздер орыс орфографиясымен
жазылуы керек деген кереғар көзқарас бар. Өкініштісі сол, қазіргі түркі тілдерінің көбінде
екінші қағидат басымдық алып келеді.
Бұрынғы Кеңес одағының құрамында болып, тәуелсіздік алған бірқатар түркітілдес
мемлекеттер әліпбиін латын қарпіне ауыстырғаны белгілі. Алайда ол тілдердің
терминологиясында шет тілдерінен енген терминдерді транслитерациялау және
транскрипциялау мәселесі толық шешілді деп айта алмаймыз. Бұл мәселе қазіргі түркі
тілдерінің барлығында бар десек қателеспейміз.
Түрік әдеби тіліне енген ғылым мен техникаға қатысты кірме терминдердің көпшілігі
өзгеріссіз алынады. Өйткені олар, әдетте, «ұғымдардың бастапқы атауларын» білдіреді.
Соңғы жылдары интеграциялану мен жаһандану процесіне байланысты кірме сөздер түрік
тілінде еуропа тілдерінен көптеп енуде, дәлірек айтсақ, олардың негізін латын және итальян
тілдерінің сөздері құрайды [
Гасанли, 2009
, 15].
Түрік тіліне шет тілдерінен енген терминдер негізінен төмендегіше жіктеледі: 1) ғылым
мен техника саласының терминдері: а) медицина саласының терминдері:
stres (stress) –
стресс; epikriz (epicrisis) – эпикриз; liposuction (liposuction) – липосакция
; ә) компьютер
терминдері:
bit (bit) – бит; cobol (Cobol) – Кобол; çet (chat) – чат; hekır (haker,hacker) –
хакер; internet (internet) – интернет
; б) өсімдік және жануарлар әлеміне қатысты терминдер:
buldok (bulldog) – бульдог; flâmingo (flamingo) – фламинго; çarliston (charleston) – чарльстон;
greypfrut (grape fruit) – грейпфрут
; г) өнер: 
caz (jazz) – джаз; fokstrot (fox-trott) – фокстрот;
folk (folk) – фолк; hit (hit) – хит
және т.б.; 2) экономика саласының терминдері:
bar (bаr);
аkseptans (acceptance); banknot (bank-note) – банкнот; çek (check, cheque) – чек; fob (free on
board) – фоб, kliring (clearing) – клиринг; aktüeryal (aktuarial); marketing (marketing); partner
(partner) – партнер; brokır (broker) – брокер
және т.б.; 3) қоғамдық-саяси лексика: 
aparthayd
(apartheaid) – апартеид; boykot (boycott) – бойкот, dominyon (dominion) – доминион, lider
(leader) – лидер, lord, lort (lord) – лорд
және т.б.; 4) спорт саласының терминдері: 
ralli (rally)
– ралли; sprint (sprint-) – спринт; hokey (hockey) – хоккей; kriket (cricket) – крикет; kros
(cross) – кросс
және т.б.; 5) шоу-бизнес (сән, мәдениет, музыка, кино, телевидение)
саласының терминдері: 
blazer (blazer) – блейзер; frak (frock) – фрак; kep (cap) – кепи; tabloid
(tabloid) – таблоид; rating (rating) – рейтинг, soundtrack – саундтрек
және т.б. [
Мамедова,
2009, 
137-142]. 
Зерттеушілердің көрсетуінше, әзербайжан тіліне шет тілдерінен енген терминдер
негізінен тілдік заңдылықтарға бейімделіп алынады. Мысалы,
infrastruktur
(инфраструктура), magistral (магистральный), bakterial (бактериальный), industriya
(индустрия), hidro-inşaat (гидро-строительство), deaktivləşdirmək (деактивизировать),
etnoqrafiya (этнография), мakrobentos (макро-бентос), makrofauna (макро-фауна)
және т.б.
[
Пашаева
]. 
Өзбек тіліне
 
шет тілдерінен енген терминдер негізінен аралық (делдал) орыс тілі
арқылы алынып, өзбек тілінде айтылуына жақындатуға тырысу байқалады. Алайда өзбек
тіліндегі банк-қаржы саласы терминдерінің 30%-ы кірме сөздер болып табылады. Мысалы,
188

akkreditiv (аккредитив), aktiv (актив), aktsiya (акция), aliment (алимент), amortizatsiya
(амортизация), arxiv (архив), auditor (аудитор), 
budjet
(бюджет), integratsiya (интеграция),
fyuchers (
фьючерс), resurs (
ресурс)
және т.б. Бұл терминдердің көпшілігі «игерілген»
(усвоенные) және «меңгерілген» (освоенные) терминдер саналады. Өйткені олар қоғамдық
өмірде кең қолданылатын сөздер болып табылады [Ширинова]. 
Башқұрт тіліндегі кірме терминдер: 1) шеттілдік аналогтарымен құрылымы сәйкес
келетін сөздер; 2) термин қабылдаушы тілдің құралдарымен ішінара рәсімделген сөздер
(аффикстік элементтердің қысқаруы немесе түсірілуі) болып жіктеледі [Кагарманов, 1981,
19]. 
Зерттеушілердің пікірінше, қазіргі башқұрт тілінің ғылыми-техникалық
терминологиясы тілдік бірліктерді толықтай немесе олардың бөліктерін (түбір, аффикстік
морфемалар, қысқарған сөздер және т.б.) шет тілдерінен алу жолымен дамуда. Терминдердің
біразы түбір морфемаларға башқұрт тілінің сөз тудырушы құралдарының жалғануы арқылы
және калькалау жолымен игерілгенімен, мысалы, 
комбайнсы, нефтсе, подрядсы, тракторсы
және т.б., ауызекі тілде және жазба тілде
комбайнер, нефтяник, подрядчик, тракторист
сөздері қатар қолданылады [
Вопросы развития
... , 1994, 51]. Алайда башқұрт тілінде кез
келген салаға шет тілдерінен еніп жатқан терминдер орыс тілінің заңдылығы бойынша
(бірдей жазылып және айтылып) алынуда. Мысалы, спорт саласының терминдері: 
софтбол,
фристайл, кикбоксинг, пауэр-лифтинг, полиатлон, мини-футбол
және т.б. 
Башқұрт тілінің арнайы (махсус) лексикасын (кәсіби және терминологиялық) зерттеген
F.F. Ҡаһарманов башқұрт тіліндегі ғылыми терминологияның 60-65%-ы орыс тілінен және
орыс тілі арқылы басқа шет тілдерінен енгендігін айтады. Статистикалық мәліметтер
бойынша, «Башҡорт теленең һүҙлеге» (М., 1993) сөздігінде латын тілінен (328), грек (225),
орыс (201), араб (99), француз (86), неміс (37), итальян (31), ағылшын (28), голланд (14)
тілдерінен енген терминдер берілген. Алайда «Башҡортса-русса һүҙлек» сөздігінде төл
башқұрт арнайы (махсус) лексикасы этнография, ботаника, зоология, тарих және
салаларында басымырақ [
аһарманов
Ҡ
, 2002, 129]. 
Қазіргі кезде «халықаралық» деп аталып жүрген шеттілдік терминдердің түркі
тілдерінде қолданылуын қарастыра келе, біз оларды шартты түрде төмендегідей топтарға
бөліп қарастырамыз.

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: