РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Dialectology-2018
| an / -en
мүчөсү учур чактык атоочтук катары берилет [ Korkmaz , 1955; Hengirmen , 1955, 253-254], ал эми А. Н. Баскаков менен Бенхүр - an / -en; -dık / -dik /-duk /-dük көрсөткүчтөрүн өткөн чакты же учур чакты билдире турган атоочтуктар десе [ Баскаков , 1959, 110-115], А.Н.Кононов -(у) an / -(у)en мүчөсүнүн келип чыгышын -kan /-ken; -gan / -gen көрсөткүчтөрүнөн деп эсептейт [ Кононов , 1956, 251]. Биздин оюбузча, бул окумуштуулардын пикирлери чындыкка дал келет. Экинчиден, фактылык материалдар - an / -en мүчөсүнүн өткөн чактык маанини да билдирерин көрсөтүп турат : Күткөн дервиш муратына жетиптир . - Bekleyen derviş muradına ermiş. Мындан биз бул - an / -en өткөн чактык мүчө деп атоодон алыспыз. Себеби атоочтуктардын негизги чактык мааниси болгону менен, кээде контекстке жараша башка чакты туюнтушу мүмкүн. Мисалы, кыргыз тилинде да - ган / -кан көрсөткүчтөрү дайыма эле өткөн чакты билдире бербейт. Кээде учур-келер чакты да туюндурат. Бул алардын өтмө же өтпөс экендигине байланыштуу болору илимий адабияттарда берилип келет [ Давлетов, Кудайбергенов, 1980, 178]. Өтмө этиштерден (geҫişli fiil) жасалган нагыз атоочтуктар баяндоочтук милдет аткарган этиштик кыймыл-аракеттен мурда болгон кыймыл-аракетти заттын белгиси катарында көрсөтөт: Бу берилг ен жерди бир ай эмес, бир-эки жумада эле бүтүрүп ийишчүдөй (Ө.Д.). - Bu verilen yeri bir ay değil, bir-iki haftada tamamlaҫak gibi. Мен кетирген жаңылыштык болсо өз жазамды өзүм тартканым оң (Т.С.). - Benim yaptığım hata olsa kendi hatamı kendim ҫektığim münasiptir. Жылуу сөз сүйлөй турган тууганым жок. - Cıluu sözleri soyle y ecek kardeşim yok. Өткөн жылы бул терминдер үчүн комиссия жыйнашкан. - Өткөн жылы бул терминдер үчүн комиссия жыйнашкан. - Geҫen sene bu istihlar iҫin bir kimisiyon toplandılar. Өтпөс этиштерден (geҫişsiz fiil) жасалган нагыз атоочтуктар баяндоочтук кыймыл- аракет менен мезгилдеш кыймыл-аракетти заттын белгиси катарында көрсөтөт [ Давлетов, Кудайбергенов, 1980, 178]: Өрөөндө гүлдөп турган жайыттар көрүнөт (К.Ө.). - Vadide ҫiҫeklenen otlaklar görünyor. Агарган чачтар сүйүүгө тоскоол боло албайт. - Agarmış saҫlar sevgiye engel değildir. Мындан атоочтук көрсөткүчтөрдүн чактык маанисине карай бөлүштүрүлүшү шарттуу көрүнүш деп эсептөөгө болот. Аларды чактык маанисине карай бөлүштүрүүдө көрсөткүчтөрдүн негизги чактык маанисин эске алынат. Демек,эки тилде да атоочтук көрсөткүчтөрдүн негизги чактык мааниси бар, бирок бул маанилер кээде контекстте түзүлүш өзгөчөлүгүнө жараша өзгөрүшү мүмкүн. 237 |