Бұлақ  I  зат. Қайнар көз, кішігірім су,  бастау.  Бұлақ IІ

118 
жерден бастау алып төмен карай ағуымен байланысты, яғни 
қозғалысы арқылы ұқсасып бірінен-бірі туындаса, 
құлақ II 
де осы 
сияқты туындаған мағына. Оның кішкене тоспа формасы құлаққа 
ұқсас келуі де мүмкін. Міне, осы сияқты омонимдердің бәрі көп 
мағыналық сөздің мағыналық ыдырауы, сөйтіп әр басқа зат немесе 
құбылысқа тарап атау болуы негізінде туынған. Олардың бірінде 
мағыналық байланыс әлі де болса сезіліп тұрса, бірінде тек 
этимологиялық жақтан талдау негізінде туған. Және олардың
бірі метафора арқылы жасалса, енді бірі метонимия, қайсы біреулері 
синекдоха не қызмет бірлігі тәсілі арқылы да пайда болған. Мұндай 
омонимдер тілімізде бірнешеу. Оларды іштей түр-түске байланысты, 
қызметіне қарай, себеп-салдар негізінде т.с.с. бөліп жіктеп 
қарастыруымызға да болды. 
 
3.3 Антонимдердің лексикалық-семантикалық сипаты
Лексикология үшін үлкен қызығушылық тудыратын құбылыстың 
бірі – антонимдер. Антонимдік қатынастар тілдегі семантикалық 
парадигманың бір көрінісі. Егер мағыналары жуық, мәндес сөздерді 
синонимдер деп атайтын болсақ, антонимдер, керсінше, қарсы 
мәндес сөздер.
Антонимия – тілдің лексикалық жүйесінде синонимия сияқты 
басқа жүйелік категорияларға қарағанда аз зерттелген негізгі 
құбылыстардың бірі. «Антоним» деген лингвистикалық терминнің тіл 
біліміне енуінің өзі қызығушылық тудырады. Тұлға мен мазмұн 
жағынан «синоним» терминімен қатысты бола тұра, ол тіл біліміне 
салыстырмалы түрде кеш енді. 
В.А. Иванов «Антоним термині жөнінде» деген мақаласында 
оның тіл біліміне қалай енгендігін жақсы баяндап берген. Антоним 
терминін И.Ф. Калайдович 1826 жылы жарық көрген «Краткое 
изложение правил для составления ручного словаря нынешнего 
языка русского, с приложением пробных листов словаря» деген 
кітабында алғаш рет қолданып және оның пайда болу жолын 
түсіндіргендігін айтады [67, 100].
Бұдан аңдайтынымыз, И.Ф. Калайдович өз еңбегінде антоним 
терминін жай ғана айтып кетпей 
(«антони» 
термині гректің 
anti 
– 
«қарсы» және onoma – «атау» деген сөздерінен шыққандағын 
айтқан), сонымен қатар оның әлі де болса тың жатқан мәселе 
екендігін, оны зерттей түсу қажеттігін көрсетіп, антонимді 

119 
лексикографияда бірінші рет қолдануға ұмтылушылық болғандығын 
тілге тиек етеді. Мәселен, И.Ф. Калайдович 
қулық 
сөзіне 
зұлымдық, 
мекерлік, жауыздық 
сөздерін синоним ретінде алады; 
Жамандық 
сөзіне 
жақсылық, игілік 
сөздерін антоним ретінде көрсетеді. 
В.А. Ивановтың айтуы бойынша әрі қарай таңғалдырарлық 
құбылыс болған болса керек «антоним» термині де жалпы антоним 
жайында да ешбір сөз болмай, ол мүлде ұмтылады да, тек он 
жылдан соң барып қана қайта көңіл бөлінеді, бірақ енді ол фрацуз 
тілінен енген термин ретінде қарастырылады. XIX ғасырдың аяғы XX 
ғасырдың 
басында 
«антоним» 
термині 
екінші 
рет 
лингвистикалық әдебиеттерде пайдаланыла басталды, ал XX 
ғасырдың 30 жылдарынан бастап ғылыми және оқыту 
линвистикалық практикасында белсенді қолданылды. Алайда 50-
жылға дейін бұл термин көбінесе әдебиеттанумен байланысты 
қолданылып, стилистикалық қатарда жұмсалды [5, 159]. Антонимді 
лексикалық құбылыс ретінде қарқынды зерттеу шамамен біздің 
ғасырымыздың соңғы үшінші он жылдығына жатады.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырда қарама-қарсы сөздерді әр түрлі атаумен 
белгіледі: «қарсы заттар» (М.В. Ломоносов); «қарсы мәнді атауыш 
сөздер, қарама-қарсы сөздер, қарсы атауыш сөздер» (И.И. 
Срезневский); «қарама-қайшылық», «қарама-қарсы» (И.И. Давыдов) 
т.б..
Қазіргі лингвистикалық ғылымда антонимия мәселесі едәуір 
зерттелген десек те, тілдің дамуы тұрғысынан, оның кейбір жақтарын 
әлі де болса аша түсуіміз қажет. Антоним терминінің өзін әр 
зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Бірақ олардың антонимге берген 
анықтамалары бір-біріне ұқсас келеді: М.А. Петрова: «Антонимы – 
слова с противоположенным значением». Например: правда – ложь, 
молодость –старость, тьма – свет, черный – белый деп берген. Ал 
1964 жылы шыққан «Орыс тілінің лексикологиясы» кітабының 63-
бетінде Н.А. Шанский: «Антонимы являются словами разного 
звучания, 
которые 
выражают 
противоположеные, 
но 
соотносительные друг с другом понятия», - десе [68, 63], Л.А. 
Булаховский: 
«Ассоциация 
по 
противоположенности 
(предполагающая одновременно наличие сходства в каком-то 
отношении) лежит в основании различения антонимов – слов с 
противоположенным 
значением» 
(греч. 
искусств, 
«противоположенное наименование»), - дейді [45, 44]. Д.Н. Шмелев: 
«Антонимами 
могут 
быть 
признаны 
слова, 
которые 

120 
противопоставлены по самому общему и существенному для их 
значения семантическому признаку, причем находятся на крайних 
точках соответстующей лексико-семантической парадигмы», - деп 
көрсетеді [3, 145].
Антонимдерге осы секілді анықтамалар берілгенмен де, олардың 
табиғатын түсіну үшін, ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегеннің 
өзін анықтап алу керек. Бұл мәселе көптеген ізденушілерді 
ойландырған. Мәселен, В.Н. Клюева: «Сложность работы над 
антонимами заключается в трудности самого определения того, что 
такое «противоположеное понятие» мы можем противопоставлять 
слова (понятия) по разным причинам», -деп төменде бірнеше қарсы 
қойылатын сөздердің себебін ашуға тырысқан [69]. А.А. Киреев те: 
«сам термин «антоним» понимается по разному. Некоторы е 
языковеды относят к антонимам только те слова, которые
выражают качественные понятия», - деп көрсетеді. В.Н. 
Комиссаров: «Хотя научно-лингвистическое осмысление о 
сущности антонимов связано со значительными трудностями само 
существование в языке слов – антонимов ясно осознается и не 
может быть подвергнуто сомнению», - дейді [71]. 
Шынымен-ақ, тілде антоним сөздердің болатынына ешкім де 
дау айтып, күмәнданбайды. Дегенмен антонимия құбылысын 
жоққа шығаруға тырысқан (Лесник, Э.Сэпир) зерттеушілер де
жоқ емес. Бірақ мағына қарама-қарсылығы дегенді қалай 
түсінеміз. Тіліміздегі кез келген сөздерге антоним табыла бере 
ме деген сияқты мәселелер зерттеушілерді ойландырғандығы 
да рас. Біреулері: 
1.Можно противопоставлять любое слово другому cлову 
являющимся 
выражением 
отрицающегося 
соответственно 
предметного понятия. Напр.: русский – нерусский. 
2 . Можно противопоставлять слова путем отрицания данного 
качества и действия. Напр.: умный - неумный, любит – нелюбит. 
3. Путем выбора наиболее удаленного полярного качества 
по 
отношении к данному слову: прекрасный, красивый, миловидный, 
хороший, некрасивый, безобразный. Наиболее полярными словами 
являются прекрасный и безобразный. Это наиболее четко
выраженные группы антонимов обозначаемых качество.
4. Можно противопоставлять слова с просранственным 
значением: 

121 
въехать - выехать. 
5. Можно по физическому полу: петух - курица. 
6. Может быть противопоставлены количественный
характер: 
много - мало, один - все. 
7. Местоимение: мы - они, у нас - у вас. 
8. Можно противопоставлять соотносительные слова, т.е.
такие 
которые 
в 
смысловом 
отношении 
связаны 
различными 
ассоциациями. Напр.: сестра - брат, гора - равнина. 
9. Слова, один из которых имеет оценочный характер - 
положение 
или отрицание: дом - дворец или суфф. (дом - домишка). 
10. 
Можно 
противопоставлять 
слова 
на 
основнии 
заключающихся в них отдельных полярных качеств. Напр.: 
понятие «гора» ничем не связаны с понятием «мышь», но сравнив 
их по величине можно их противопоставлять друг-другу в 
определенном контексте-антитезе,- деп санамалап керсеткен [69]. 
Енді біреулері барлық сөздердің бәрінің бірдей антонимдері 
бола бермейді, тек сапалық ұғымда немесе қандай да бір 
сапалық қасиетті білдіретін сөздердің ғана антонимі болады дейді. 
Мәселен 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: