С. А. Вологжанина, А. Ф. Иголкин материалтану оқУ ҚҰралы
жүктеу/скачать 8,95 Mb. Pdf көрінісі
|
6 Вологжанина Материалтану. Оқулық
| 6.2 Болатты таңбалау
Ресейде қоспаланған болаттан жасалған əріптік-сандық таңбалау жүйесі қабылданған. Әрбір болат маркасы құрамында белгілі бір комбинациясы əріптер мен сандар бар. Қоспаланған элементтер орыс əріптерімен жазылады: X — хром, Н — никель, В — вольфрам, М — молибден, Ф — ванадий, Т — титан, Ю — алюминий, Д — мыс, Г — марганец, С — кремний, К — кобальт, Ц — цирконий, Р — бор, Б — ниобий. Ең бастапқы марка автоматтық болат, ал ортаңғы марканың құрамы — азот жəне марканың соңында болаттың сапасы жоғары болады. Маркалар үшін құрастырушы болаттардың алғашқы екі саны көрсетеді, мазмұны көміртегінің жүздік үлеспен пайызын құрайды. Егер қоспаланған элементтің мөлшері 1 % - ға, əріптерден кейін оның орташа мəні бүтін пайызбен көрсетіледі. Егер қоспаланған элементтің мөлшері шамамен 1 % немесе одан кем болса, содан кейін тиісті əріп пен сан қойылмайды. Негізгі қоспаланған элементтердің ретінде құрастырушы болаттардың түрленген түрін қолданады хром 2% - ға дейін, никель 1.4%, марганец 2% - ға дейін, кремний 0,6. 1,2%. Мұндай қоспаланған элементтер ретінде, молибден, вольфрам, ванадий, титан, болатты ұштастыра отырып, хром жəне никел мақсатында қосымша жақсарту, сол немесе өзге де физикалық- механикалық қасиеттерін əдетте енгізеді. "Құрастырушы болаттардың түрленген түрлері бұл элементтер, əдетте мынадай санда жəне % енгізеді: 0,2...0,4 Mo; 0,5.1,2 W; 0,1.0,3 V; 0,1.0,2 Ti. Мысалы, болат 18ХГТ құрамында, %: 0,17.0,23; 1.1,3 Cr; 0,8.1,1 Mn; шамамен 0,1 Ti; 38ХН3МФА болат — 0,33.0,4 С; 1.2.1.5 Cr; 3.3,5 Ni; 0,35.0,45 Mo; 0,1.0,18 V; болат 30ХГСА — 0,28.0,34; 1.1,4 Cr; 0,8.1,1 Mn; 1,1.1,4 Si. Аспаптық болаттарда бірінші болат маркасында сан қойылады, көрсететін мазмұнында көміртегі ондық үлеспен пайызды құрайды. Бастапқы санды түсіреді, егер көміртегі мазмұны шамамен 1 % немесе одан да көп болған жағдайда. Мысалы, болат 3Х2В8Ф құрамында, %: 0,3.0,4; 2,2.2,7 Cr; 7.5.8.5 W; 0,2...0,5 V; 5ХНМ болат — 0,5...0,6 C; 0,5...0,8 Cr; 1,4. 1,8 Ni; 0,19.0,3 Mo; болат ХВГ — 0,9.1,05 C; 0,9.1,2 Cr; 1.2.1.6 W; 0,8.1,1 Mn. 205 Болаттың кейбір топтары үшін қосымша белгілер қабылдайды. Маркалы автоматты болаттар А əріпінен басталады, мойынтірек— əріптері Ш, жылдам кесетін болаттардың түрі —Р əріпімен, тоқ машинасы — Е əріпімен, қатты магнитті —Е əрəптерімен белгіленеді. Таңбалау кезінде тоқты техникалық болаттан жасалған (1211, 1313, 2211жəне т.б) бірінші сан құрылымдық жағдайы бойынша білдіреді жəне илектеу түрі, екінші — кремний мазмұны, үшінші —гистерезис шығындары, төртінші —негізгі мөлшерінің сипаттамасының тобы. Алғашқы үш сандар болаттың түрлерін білдіреді, ал төртінші — болаттың реттік нөмірі болады. Құрылыс болаттың маркасы мынадай болып белгіленеді С235, С245, С255, С345, С590К жəне т. б., мұнда С əрпі болат құрылысты екенін білдіреді, сан — МПа ағымдылық жалдау шегі, ал К əрібі — химиялық құрамдық нұсқасы. Егер соңында Д əрпі тұрса онда болат қосымша қоспаланған 0,15...0,3 % мыс, мысалы С345Д. Кең табанды рельстердің типтерін дайындау үшін Р75, Р65, Р50 болаттар мынадай марелері қолданылады М76, М74, бұл жерде М əрпі мартен тəсілі балқытуды көрсетеді, ал сандар — орташа мазмұны көміртегі жүздік үлеспен пайызды құрайды. Аса жоғары сапалы болаттардың қосымша қайта балқыту тəсілдері туралы соңында əріптер тұруы мүмкін. ВД əріптері сапасын жақсарту мақсатында болатты ваккумды- доғалды балқытылған, Ш əріпі – тоқты шлакты, ПД- плазмалық доғалды, ВИ- вакуумды- индукциялық балқытқан. Стандартты емес қоспаланған болаттар шығаратын зауыт "Электрлі болат" байланысты əріптерді білдіреді ЭИ (электрлі болатты зерттеу) немесе ЭП (электрлі болатты сынама). Қоспаланған болат шығарылатын Златоустовск металлургиялық зауыты " ЗИ əріптерімен таңбалайды, зауыт "Днепрлік арнайы болат" — ДИ. Барлық жағдайларда əріптер үйлесімінен кейін реттік нөмірлері жүреді мысалы, ЭИ417, ЭП767, ЗИ8, ДИ8 жəне т. б. Кейін марканы игеру металлургиялық жəне машина жасау зауыттарымен шартты белгілер бойынша ауыстырады, жалпы болаттың химиялық құрамы қабылданған таңбалар көрсетіледі. 6.1 кестеде келтірілген атаулары болаттардың кеңінен пайдаланылатын өнеркəсібі, орыс, ағылшын, неміс жəне француз тілдерінде. Құю болаты сол əріптік-сандық жүйесі бойынша таңбаланады жəне қалыптасады. Бірақ таңбаның соңында қосымша Л əріпі қойылады жəне құю болатты білдіреді. Қаңылтыр таңбаның мақсатына, сапасына жəне қасиеттеріне қарай бөлінеді ЧЖК, ЧЖР, ГЖГ, ГЖР, ЭЖК, ЭЖК-Д, ЭЖР-Д. Әріптер белгілеу таңбалар арқылы білдіреді: ТК — консервті қаңылтыр, ЖР — қаңылтыр түрлі мақсаттағы ыдыстардан басқа, тамақ өнімдері, Ч — қара, Г — ыстық қалайылау, Э — электротехникалық қалайылау, Д — қаңылтыр дифференциалдық жабыны бар. 206 |