М) Төмендегі сұхбатты мазмұнына қарай толықтырыңыз

қаңқа – скелет

сіңір – сухожилие

жілік – трубчатая кость

сүйек кемігі – красный костный мозг

жамбас сүйегі – тазовая кость

жауырын – лопатка

төс – грудина

тұлға – туловище

самай – висок

төбе сүйегі – теменная кость

шүйде сүйегі – затылочная кость

бұғана– ключица

иық белдеуі – плечевой пояс

сегізкөз – крестец

құйымшақ – копчик

шеміршек – хрящь

тоқпан жілік – плечевая кость

кәрі жілік – локтевая кость

ортан жілік –бедренная кость

тізе – колено

асықты жілік– большеберцовая кость

омыртқа жотасы – позвоночный столб

Б) Мәтінді оқыңыз.

Қаңқа мен бұлшық еттірек-қимыл жүйесін құрайды. Денені қимыл-қозғалысқа келтіреді және ішкі мүшелерді қорғайды. Адамның қаңқасы өзара буындар қалтасы және сіңірлер арқылы жалғасады. Адамның қаңқасында 220-дай сүйек бар. Қаңқа омыртқа жотасын, кеуде қуысын, бассүйек, иық белдеулері мен қол сүйектерін және жамбас белдеулері мен аяқ сүйектерін құрайды.

Қаңқа – дененің тірегі, ал бұлшық ет қимыл-қозғалысты қамтамасыз етеді. Адамның қаңқасының өзіне тән ерекшілігі бар. Оның негізгі ерекшелігі мынау: қолдың құрылысы адамның еңбек етуіне байланысты икемделген. Ал, аяқ сүйектері дененің салмағын ұстап, жүріп-тұруға бейімделген, сондықтан бұл сүйектер жуан және мықты болады.

Адамның денесіндегі сүйектер бірімен-бірі байланысты болады. Сүйек байланысының 3 түрі болады: қозғалмайтын, қозғалмалы және жартылай қозғалмалы. Қозғалмайтын сүйектерге – бас сүйек және жамбас, жартылай қозғалмалы – омыртқа жотасы, қозғалмалы сүйектерге буын арқылы жалғасқан сүйектер, яғни қол, аяқ, иық және қабырғалар жатады. Денедегі барлық сүйектер пішіні, мөлшері жағынан ұзын сүйектер, қысқа сүйектер, жалпақ сүйектер деп бөлінеді.

Ұзын сүйектерге қол-аяқ сүйектері жатады. Ұзын сүйектер – жілік деп аталады. Жілік денеге таяныш болады. Бұл сүйек тығыз заттан тұрады. Оның іші қуыс болады, онда жілік майы бар. Жіліктің екі басы сүйек кемігінен түзіледі. Сүйек кемігінде қан жасушалары түзіледі.

Жалпақ сүйектердің ұзындығы мен ені әр түрлі, олар жұқа болады. Бұларға жауырын, бас сүйек, қабырға, төс, жамбас сүйектері жатады.

Қысқа сүйектер денеге мықтылық қасиет береді және иілімді жерлерде орналасады. Олар: омыртқа, табан және қол сүйектері.

Бас сүйек ми сауыты мен бет сүйегі бөлімдерінен тұрады. Ми сауыты жұмыртқа тәрізді. Оның ішінде ми болады. Ми сауыты қозғалмайтын сүйектерден құралады. Оларға төбе, самай, маңдай және шүйде (қарақұс), жақ сүйектері жатады. Бет сүйектері үстіңгі және астыңғы жақ сүйектерінен, мұрын, таңдай, көз ұясы, тіл асты сүйектерінен тұрады. Бұлардың ішінде тек астыңғы жақ сүйек қана қимылдайды.

Тұлға қаңқасы омыртқа жотасы мен қабырғалар және төссүйектен тұрады.

Омыртқа жотасы – тұлғаның негізгі тірегі. Адамда омыртқалардың саны 33-34, олар:

7 мойын омыртқа, 12 арқа омыртқа, 5 бел омыртқа, 5 сегізкөз, 4-5 құйымшақ.

Арқа омыртқалары мойын омыртқаларынан ірілеу, көлбеу орналасқан, олар қабырғалармен жалғасады. Бел омыртқалары басқа бөлімнің омыртқаларымен салыстырғанда жалпақ, әрі үлкен, бұл – бел бөлімінің көбірек қозғалуына әсер етеді. Сегізкөз омыртқаларының 4 жұп тесіктерінен жұлын жүйкелерінің тарамдалған ұштары шығады. Құйымшақ омыртқалары қалдық ретінде тұтасып кеткен. Тек бірінші омыртқада омыртқаның кейбір белгілері ғана сақталған. Қалғандары біртіндеп кішірейген. Барлық омыртқалар бірімен-бірі шеміршек, бұлшық ет, сіңірлер арқылы байланысып, омыртқа жотасын құрайды. Омыртқа жотасы тұлғаны алға, артқа, бүйіріне қарай иіп-қозғалту арқылы түрлі қимылға келтіреді.

Бұғана мен жауырын бірігіп иық белдеуін құрайды. Кеуденің сыртқы жағына орналасқан жалпақ, үшбұрышты сүйек жауырын деп аталады. Иық белдеуі қол сүйектерден тұрады. Қол сүйектері екі ұзын сүйектен: тоқпан жілік пен кәрі жіліктен тұрады. Білезік сүйек, алақан және саусақ сүйектері – қол басы сүйектері болып саналады. Жамбас белдеуі жалпақ жамбас сүйегінен, ортан жіліктен, тізе, асықты жіліктен, өкше сүйектен (толарсақ), табан сүйектері мен башпай сүйектерінен құралады.

Сүйектің құрамында минералды тұздар мен микроэлементтер болғандықтан, минералды алмасуға қатысады.

17. Қалып қойған сөздерді жазып, өзіңізді тексеріңіз.

• 
  Ми сауытының пішіні ________тәрізді.
  
• 
  Бет сүйектерінің ішінде тек астыңғы _____ қана қимылдайды.
  
• 
  Ортан жілік ______ белдеуіне жатады.
  
• 
  Иық белдеуі арқылы қол сүйектері _______ байланысады.
  
• 
  Бұғана мен ________ бірігіп иық белдеуін құрайды.
  
• 
  Он екі жұп __________ кеуде қуысын құрайды.
  
• 
  Ми сауыты ___________ сүйектерден құралады.
  
• 
  Сегізкөз омыртқаларының 4 жұп тесіктерінен _____ жүйкелерінің тарамдалған ұштары шығады.
  
• 
  Қысқа сүйектер денеге _____ қасиет береді және иілімді жерлерде орналасады
  

16. Сөйлемдерді бастаңыз.

... ағзаның тірегі, ал бұлшық ет қимыл-қозғалысты қамтамасыз етеді.

... мен жауырын бірігіп иық белдеуін құрайды.

... тұлғаны алға, артқа, бүйіріне қарай иіп-қозғалту арқылы түрлі қимылға келтіреді.

... жілік деп аталады, жілік денеге таяныш болады.

... басқа бөлімнің омыртқаларымен салыстырғанда жалпақ, әрі үлкен.

... қаңқасы омыртқа жотасы мен қабырғалар және төссүйектен тұрады.

... ұзындығы мен ені әр түрлі, бұларға жауырын, бассүйек, қабырға, төс, жамбас сүйектері жатады.

22.Анатомиялық атауларды (мүшелерді) жазыңыз.

Баста:______________________________________________________________________

Кеуде қуысында:______________________________________________________________

Құрсақ бөлімінде:_____________________________________________________________

Иық белдеуінде:_____________________________________________________________

Жамбас белдеуінде:___________________________________________________________

10. Бақылау жұмыстары:

Коммуникативті компетенциябойынша

15. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.

Бас сүйегі қандай сүйектерден тұрады?

Ми сауытына қандай сүйектер жатады?

Бет сүйектері қандай сүйектерден тұрады?

Тұлға қаңқасы нелерден тұрады?

Омыртқа жотасы қалай бөлінеді?

Омыртқа жотасы неше омыртқадан тұрады?

Иық белдеуі нелерден тұрады?

Жамбас белдеуі неден тұрады?

11. Берілген тұжырымдардың дұрыс не қате екенін анықтаңыз.

Қаңқа мен бұлшық ет денені қимыл-қозғалысқа келтіреді және ішкі мүшелерді қорғайды.

Адамның қаңқасында 120-дай сүйек бар.

Адамның қаңқасының өзіне тән ерекшілігі бар.

Сүйектің құрамында минералды тұздар мен микроэлементтер бар.

Аяқ сүйектері жіңішке және жалпақ болады.

Қозғалмайтын сүйектерге қол, аяқ, иық және қабырғалар жатады.

Жартылай қозғалмалы омыртқа жотасы жатады.

Қозғалмалы сүйектерге бас сүйегі және жамбас жатады.

Қолдың құрылысы адамның жүріп-тұруға бейімделген.

Бас сүйегі ми сауыты мен бет сүйегі бөлімдерінен тұрады.

Ми сауыты қозғалатын сүйектерден құралады.

Омыртқа жотасы – тұлғаның негізгі тірегі.

Адамда омыртқалардың саны 33-34.

Бұғана мен жауырын бірігіп жамбас белдеуін құрайды.

Операционалды – дағды компетенциясыбойынша

К) Мағынасына қарай екі бағанды сәйкестендіріңіз.

Қозғалмайтын сүйектерге – бас сүйек және жамбас, жартылай қозғалмалы – омыртқа жотасы,	қолдың құрылысы адамның еңбек етуіне байланысты икемделген, аяқ сүйектері дененің салмағын ұстап, жүріп-тұруға бейімделген.
Денедегі барлық сүйектер пішіні, мөлшері жағынан	бұл – бел бөлімінің көбірек қозғалуына әсер етеді.
Адамның қаңқасының өзіне тән ерекшілігі бар, оның негізгі ерекшелігі мынау:	минералды алмасуға қатысады.
Сүйектің құрамында минералды тұздар мен микроэлементтер болғандықтан,	таңдай, көз ұясы, тіл асты сүйектерінен тұрады.
Бел омыртқалары басқа бөлімнің омыртқаларымен салыстырғанда жалпақ, әрі үлкен,	ұзын сүйектер, қысқа сүйектер, жалпақ сүйектер деп бөлінеді.
Бет сүйектері үстіңгі және астыңғы жақ сүйектерінен, мұрын,	қозғалмалы сүйектерге буын арқылы жалғасқан сүйектер, яғни қол, аяқ, иық және қабырғалар жатады.

Когнитивті – білім компетенциясы бойынша

18. Төмендегі суреттер туралы әңгімелеңіз (ненің суреті, қайда орналасады, пішіні қандай т.б.).



20. Мағынасына қарай екі бағанды сәйкестендіріңіз.

Өзін-өзі дамытубілім компетенциясы бойынша

Бас сөзі қазақ тілінде өте көп қолданылады. Бас сөзінен туындаған бірліктер де жиі кездеседі, сондай-ақ, омоним, антоним қатарында да, фразалық тіркестер құрамында да мол қолданыс тапқан.

23. Бас сөзінің омонимдік қатарын есіңізге сақтаңыз және мысалдар келтіріңіз.

Аяғыңды бас ________________________________________________________________

Кітап бас (баспадан шығару) ____________________________________________________

Мөр бас _____________________________________________________________________

Бас (дауысы) __________________________________________________________________

29. Тірек-қимыл жүйесінің мүшелеріне қатысты фразалық тіркестердің беретін мағыналарын сәйкестендіріп, олармен сөйлем құрыңыз.

а	Иыққа шығу	1	жақын жер
ә	Аяғы ауыр	2	жалқаулығы ұстау, еріну
б	Қол созым жер	3	бір нәрсенің көптігінен аяқ басуға болмайды
в	Мойны жар бермеу	4	екіқабат, жүкті болу
г	Аяқ алып жүргісіз	5	соңынан қалмау
ғ	Басын айналдыру	6	басыну, менсінбеу

жүктеу/скачать 7,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: