С. Ж. Асфендияров атындағЫ
Жүйке талшықтары, жыныс бездері, кеңірдектің алдында, гормондар түзіледі, шеткі бездердің қызметі, бездерге тікелей әсер ету, қоршаған ортаның өзгерістері, белсенділігін өзгерту, жүйелердің үйлесімділ
жүктеу/скачать 7,09 Mb.
|
Жүйке талшықтары, жыныс бездері, кеңірдектің алдында, гормондар түзіледі, шеткі бездердің қызметі, бездерге тікелей әсер ету, қоршаған ортаның өзгерістері, белсенділігін өзгерту, жүйелердің үйлесімділігі.3–тапсырма. «Эндокриндікжүйе» мәтінін оқып, орыс тіліне аударыңыз.түсінігіңізді Эндокриндікжүйе Эндокринология (грек. endon – ішкі, krino – бөліп шығарамын және logos - ілім) - эндокриндік бездердің құрылысы, қызметі, олар бөліп шығаратын өнімдер-гормондар, сондай-ақ осы бездердің қызметі бұзылуы салдарынан туатын аурулар туралы ғылым. Адам ағзасында эндокриндік жүйе маңызды қызмет атқарады. Эндокриндік бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқан серік бездері, айырбез, бүйрек үсті, ұйқыбез және жыныс бездері жатады. Ағзадағы жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездері тығыз байланыста болып, әртүрлі қызметтер мен жүйелердің үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Жүйке талшықтарымен келген қозулар гормондардың түзілуі мен олардың белсенділігін өзгертіп, бездерге тікелей әсер етеді. Эндокриндік функцияның орталық буыны – бездер. Бездерде гормондар түзіледі және қанға шығарылады. Ішкі секреция бездері қоршаған ортаның өзгерістеріне өздерінің функциясын күшейту немесе бәсеңдету арқылы жауап қайтарады. Ішкі секреция бездерінің өнімдерін гормондар деп атайды. Гормон гректің horman- қоздыру, активтендіру деген сөзінен алынған. Гормон деген терминді 1902 жылы ағылшын зерттеушілері Бейлисс пен Старлинг енгізген. Ішкі секреция бездері жүйесінде гипофиздің алатын орны ерекше. Гипофизді ішкі секреция бездерінің «орталық безі» деп атайды. Өйткені, ол өзінде түзілетін тропты гормондары арқылы ағзадағы шеткі бездердің қызметін реттейді. Қалқанша без эндокриндік жүйенің ішіндегі аса маңызды бездердің бірі. Ол туралы алғашқы мағлұматтарды 1543 жылы Везалий жазған. 1656 жылы Вартон оны «қалқанша без» деп атады. 1827 жылдан бастап оның ағзада атқаратын қызметі эксперименттік жолмен зерттеле бастады. Қалқанша без мойын аймағында, кеңірдектің алдында орналасқан. Бүйрек үсті бездері бүйректердің жоғарғы жағында (полюсінде) орналасқан. 1849 жылы Аддисон бүйрек үсті бездерінің физиологиялық және функционалдық маңызын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шықты. Ұйқы безі денедегі аса ірі бездер қатарына жатады және қарынның артын ала он екі елі ішек пен көкбауырдың арасында орналасады. Ұйқы безі ішкі (эндогендік) және сыртқы (экзогендік) секрециялық қызмет атқарады. 4–тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз. Сұрақтар: Эндокриндік бездерге қандай бездер жатады? Қалқанша без туралы не білесіз? Ұйқы безі қайда орналасқан? Сыртқы секреция бездеріне қандай бездер жатады? Олар сөлін қайда бөледі? Ішкі секреция бездерінің қызметі қандай? 5-тапсырма. «Сыртқы және ішкі секреция бездері» мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздермен танысып, жаттап алыңыз.
6-тапсырма. Төмендегі сөз тіркестерін оқып шығыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Ағзадағы бездер, өзектері бар бездер, өзектері жоқ бездер, сөлді қанға бөлу, сөлді ас қорыту мүшелеріне бөлу, адамның тіршілік етуі, адамның өсуі, адамның дамуы, ішкі секрециясы бездерінің маңызы, гормон бөліп шығару, ағзаның түрлі әрекеті, күшті биологиялық заттар, қан арқылы, бүкіл денеге таралу, мүшелердің қызметін реттеу, ұлпалардың қызметін реттеу, психологиялық іс-әрекетін қалыптастыру, адамның қуануы, адамның үрейленуі, адамның мінез-құлқы, адамның іс-әрекеті. 7-тапсырма. Төменде берілген мәтінді оқып шығыңыз.Орыс тіліңе аударыңыз. Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз. Сұрақтарыңыз бен жауаптарыңызды дәптерге жазыңыз. Сыртқы және ішкі секреция бездері Ағзадағы бездер негізінен екі топқа:сыртқы және ішкі секреция бездеріне бөлінеді. Сыртқы секреция бездері деп сөл бөліп шығаратын өзектері бар бездерді айтады. Ал ішкі секреция бездерінің сөл бөлетін өзектері болмайды. Сондықтан олар сөлді қанға бөледі. Сыртқы секреция бездеріне сілекей, ұйқы безі және ішек бездері мен бауыр жатады. Бұлар сөлді ас қорыту мүшелеріне бөледі. Ішкі секреция бездеріне мидың төменгі қосалқы безі(гипофиз) және жоғары қосалқы без (эпифиз), қалқанша без, оның қасындағы бездер, тимус, бүйрек бездері жатады. Бұларда түтікше болмағандықтан, олар сөлін қанға бөледі. Адамның тіршілік етіп, өсіп, дамуына ішкі секреция бездерінің маңызы ерекше. Себебі бұл жүйеге жататын бездер гормон бөліп шығарады. Гормон-ішкі секреция безінің қанға бөліп шығаратын биологиялық заттар. Гормондар қан арқылы бүкіл денеге таралады және барлық мүшелер мен ұлпалардың қызметін реттеуге әсер етеді. Ішкі секреция бездерінің қызметі бұзылып, гормондарды аз немесе көп бөлсе, дененің өсуіне, оның дамуына зиянды әсерін тигізеді, ауру пайда болады. Ішкі секреция бездері дене мүшелерінің атқаратын қызметін және мінез-құлық, яғни психологиялық іс-әрекетін қалыптастырады. Ішкі секркция бездері бөлетін гормондар адамның мінез-құлқына, іс-әрекетіне әсер етеді. 8-тапсырма. Көп нүктенің орнына керекті қосымшаны қойып, сөйлемді толықтырыңыз. 1.Бездер екі топ ... бөлінеді.2.Ішкі секреция бездері сөл ... қанға бөледі.3. Сыртқы секреция без ... сөлді өзектері арқылы бөледі.4. Адамның дамуы... әсерін тигізеді.5.Бұл жүйе... жататын безден гормон бөледі.6.Гормондар қан арқылы бүкіл дене... тарайды.7.Ішкі секреция бездері... қызметін жүйке жүйе... басқарады. 9-тапсырма. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз. 1.Бездер нешеге бөлінеді? 2.Сыртқы секреция бездері деген не? 3.Олар қандай қызмет атқарады? 4.Сыртқы секреция бездеріне қандай бездер жатады? 5.Ішкі секреция бездеріне қандай бездер жатады? 6.Олар сөлін қайда бөледі? 7.Гормон деген не? 8.Ішкі секреция бездерінің қызметі қандай? 10-тапсырма Неліктен адамның тіршілік етіп, дамуына ішкі секреция бездерінің маңызы ерекше екендігі туралы абзацты тауып оқып беріңіз. Түсінгеніңізді дәптерге жазыңыз. 11-тапсырма. Төмендегі берілген мәтінді оқып шығыңыз. Ерекше дыбыстырға, оқу жылдамдығына көңіл бөліңіз. Мәтінге тақырып қойыңыз, түсінгеніңізді әңгімелеп беріңіз. Бүйрек үсті безі екі бүйректің үстінде жатады. Әр бездің салмағы 12граммнан. Бұл биездер бірнеше гормондар бөліп шығарады. Бүйрек безі сыртқы және ішкі қабаттан құралады. Ішкі қабат адреналин гормонын бөледі. Сыртқы қабатта гормондар өте көп болады. Олар минералды заттардың, көмір сулардың, ақуыздың, майдың алмасуын реттеп оттырады. Адреналин жүрек жұмысына, қан тамырларға әсер еттеді. Ол жүректің жұмысын жылдамдатады. Зат алмасу әрекетін арттырады. Әсіресе көмірсулардың алмасуын жылдамдатады, оның нәтижесінде қоректік заттар көбейеді. Осыдан бұлшық еттер жұмысы жақсарып, адамға энергия- күш пайда болады. 10.Бақылау(сұрақтар, жаттығулар, тапсырмалар, тестілер және т.б.) Когнитивті – білім компетенциясы: Тестілер: Жалпылау есімдігін табыңыз. а) күллі ә) ешкім б) мынау в) осы г) кейбір Дұрыс септелген есімдікті табыңыз. а) өзі ә) баршасына б) барлыққа в) сеннің г) менге Белгісіздік есімдіктер қатарын табыңыз. а) әлдеқайда, кейбір, әркім ә) ешкім, әрине, сол б) өзі, өзім, мына в) кім? не? қанша? г) мен, сен, ол Белгісіздік есімдігін көрсетіңіз. а) қайсыбір ә) саған б) түгел в) осынау г) ештеңе Жалпылау есімдігі қатысқан сөйлемді көрсетіңіз. а) Саған қандай сыйлық берді? ә) Әрбір атқарған ісің нәтижелі болсын. б) Ешқайда барушы болма. в) Қандай анализ тапсырдыңыз? г) Күллі халық дағдарысты жақсы түсінеді. 6. Белгісіздік есімдігі бар сөйлемді көрсетіңіз. а) Бұл дәрілер қызуды баса бермейді. ә) Сондықтан дәрілерді қоса бермейді. б) Қандай дәрі қабылдадыңыз? в) Қызылмайды пайдаланғанда ешқандай кері әсерлер байқалмайды. г) Бірталай дәрілердің сапасын анықтайды. 7. Жалпылау есімдігі бар сөйлемді көрсетіңіз. а) Үнемі қажет болатын дәрілерді сақтаңыз. ә) Дәрілердің барлығын баланың қолы жетпейтін жерде сақтаңыз. б) Дәрі пайдаланылмады. в) Студенттер сабаққа келмеді. г) Мерзімі өтіп кеткен дәріні қабылдамаңыз. 8. Жалпылау есімдік қатысқан сөйлемді көрсетіңіз. а) Қалыпқа келтіруші заттарды майдың негізі деп атайды. ә) Алоэ - көп жылдық өсімдік. б) Балды бауыр ауруларына пайдаланады. в) Майлардың барлығы ағзаға пайдалы бола бермейді. г) Дәріханада майды шыны сауыттарға салып береді. 9. Жалпылау есімдікті табыңыз. а) осы, сол, ана, мынау ә) отыр, жүр, тұр, кел б) өзім, өзің, өзі в) барлық, бәрі, барша, бүкіл г) мұнай, темір, көмір 10. Есімдікті көрсетіңіз. Медицинада дәрілік өсімдіктердің кейбіреуінен дәрі дайындалмайды. а) медицинада ә) дәрілік б) өсімдіктердің в) кейбіреуінен г) дәрі дайындалмайды 6. Септеліп тұрған сілтеу есімдігін көрсетіңіз. а) осыған ә) бұл б) мынаны в) бүгін г) осыдан 7. Болымсыздық есімдігін табыңыз. а) біз, сендер ә) ешкім, ешқашан б) кім, не в) бәрі, күлі г) түгел, барлық 8. «Ешкім келген жоқ» сөйлемінде қандай есімдік бар? а) болымсыздық ә) жалпылау б) сілтеу в) жіктеу г) белгісіздік 9. Сөйлемдегі сұрау есімдігін көрсетіңіз. Аурудың алдын алудың қандай жолдары бар? а) алдын алу ә) қандай б) жолдары бар в) аурудың г) бар 10. «Біреу есік қағып тұр» сөйлемінде қандай есімдік бар? а) болымсыздық ә) жалпылау б) сілтеу в) жіктеу г) белгісіздік 11. Есімдіктің түрлерін көрсетіңіз. а) болымсыздық ә) оның б) топтау в) салыстырмалы 12. Есімдікті тіркесті көрсетіңіз. а) бірінші адам ә) бір-бірден б) біреу секілді в) бірдене айтты 13. Жіктеу есімдіктерін табыңыз. а) біз, сендер ә) ешкім, ешқашан б) кім, не в) бәрі, күнні Операционалды – дағды компетенциясы: 1-жаттығу. Сөз тіркестері мен сөйлемдерден есімдіктердің түрлерін ажыратып, олардың қай жалғауда тұрғанын айтыңыз. Оны кездестіру, осыған айтыңыз, мұнысы болмады, кімге айтты?, өзіңе берді, қашан келді?, әрбір оқушы, өзіміз орындаймыз, біраз кешікті, бүкіл адам,қайсыбіреуіне тапсырды, ешкімнен алмаңыз, ешқашан ұмытпаңыз, барлығына айтылды. Коммуникативті компетенция а) лексикалық тақырып бойынша сұрақтар: 1. Эндокринология қандай ғылым. 2. Эндокриндік бездерге нелер жатады? 3. Гормондар деп нені атайды? 4. Қалқанша без туралы не білесіз? 5. Ішкі секреция бездеріне қандай бездер жатады? ә) грамматикалық тақырып бойынша: 1. Белгісіздік есімдіктерін атаңыз. 2. Жалпылау есімдіктеріне қандай есімдіктер жатады? 3. Белгісіздік есімдіктерінің септелген түріне 2 мысал келтіріңіз. 4. «Барлығы», «бәрі», «біреу» есімдіктерін септеңіз. 6.Негізгі әдебиеттер: 1. Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тілі. А., 2001. 141-142- бб. 2. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған. А., 2002. 33-34-бб. 2. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 219-221 бб. Қосымша әдебиеттер: 1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001. 2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж., Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.89-94б. 3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989.172-б. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР №21 тақырып: Витаминдер Үстеу 2012 ж. Кафедра мәжілісінде талқыланды Хаттама №____, «_____»____________2012ж. «Бекітемін» Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай 1. Тақырыбы: Витаминдер. Үстеу 2. Мақсаты: Мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету, үстеулердің түрлерін орыс тілімен салыстыра отырып, практикалық жолмен меңгерту, түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру, мәтінде кездесетін медициналық қазақша атауларды игерту. 3. Міндеті: Мәтіннің мазмұнын өз бетінше баяндауға үйрету, үстеуді дұрыс қолданып, сөйлем құрауға, сөйлей білуге машықтандыру. Когнитивті – білім компетенциясы: үстеу туралы мағлұмат беру, мәтінде кездесетін жаңа сөздерді меңгерту. Операционалды – дағды компетенциясы: өтілген мәтін арқылы ойлау қабілеттерін дамыта отырып, өз ойын дәл нақты айтуға дағдыландыру, жаңа сабаққа байланысты арнайы тірек сөздерді қолданысқа енгізуге машықтандыру. Коммуникативті компетенция: медициналық атаулардың қазақша баламасын дұрыс қолданып, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру. Өзін-өзі дамыту компетенциясы: мәтінді түсініп мазмұндауға қызығушылығын арттыру, ынтасын, ойлау белсенділігін, танымдық қабілетін дамыту. 4.Негізгі ұғымдар: Үстеудің түрлері, жасалу жолдары, сұрақтары, қолданыстағы көрінісі, сары уыз, терісі құрғау, витамин жетіспеу, бүйрек, жүрек, бауыр, жүйке жүйесі зақымдану. 5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут) Ұйымдастыру кезеңі (5мин. ) Үй тапсырмасын сұрау ( 45мин.) Жаңа сабақ Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс (25 мин.) Лексикалық материалмен жұмыс Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.) Мәтін бойынша жұмыс ( 25мин.) Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.) Жаңа сабақты қорыту (10мин. ) Студенттің білімін бақылау (10 мин. ) Студенттің білімін бағалау (5 мин. ) 6.Өткізу түрі: Аралас сабақ 7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас. 8.Көрнекі құралдар: Витаминдерге арналған кесте, үстеудің мағыналық түрлеріне арналған кесте, мезгіл үстеуіне арналған кесте, сөздіктер, үлестірмелі парақшалар. 9.Тапсырмалар Үстеу Іс-әрекет, қимылдың, заттың сынының түрлі белгілерін білдіретін сөздердің лексико-грамматикалық тобы үстеу деп аталады. Үстеу (Наречие) – это часть речи, которая обозначает признак действия и его состояния, признак и степень качества, признпк предмета, а также различные обстоятельства при которых совершается действие.
Өз бетінше орындайтын жаттығу жұмыстары 1 – жаттығу.Төменде берілген мезгіл үстеулерін қатыстырып сөйлем жазыңыз. Жаздай, бұрын, былтыр, күні бойы, ежелден, таңертең. 2 – жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті мезгіл үстеулерін қойып, сөйлемдерді жазыңыз. 1.Науқасты ... оңаша ұстау керек. 2.Ол ... ауруханада кезекшілікте болды. 3. ... тұмау індетінен сақтану жұмыстары жүргізілді. 4.Бас сақинасымен ауырғанда ... дәрі ішті. 3 – жаттығу.Туынды үстеулерді қатыстырып, 5 сөйлем жазыңыз. 4– жаттығу.Көп нүктенің орнына тиісті мекен үстеулерін қойып жазыңыз. Самат достарымен ... кетті. 2.Жүрек бауырдан ... орналасқан. 3.Ол үнемі ... жүргенді ұнатады. 4. ... отырған науқастардың барлығы анализ тапсырған. 5.Жүйкесі ауыратын науқастарды ... шақырды. Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары 1-тапсырма.“Витаминдер” мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін оқып, жаттап алыңыз.
2-тапсырма.“Витаминдер” мәтіні бойынша берілген тіркестерді орыс тіліне аударыңыз. Мал өнімдері, өсімдік, қалыпты тіршілік, жүрек қызметі, көмірсу, зат алмасу, тез шаршау, витаминдердің жетіспеуі, ағза, көз жанары нашарлау. 3-тапсырма.Төмендегі берілген мәтінді оқып шығып, орыс тіліне аударыңыз. Витаминдер Витаминдер - ерекше органикалық заттар. Адам олардың аз мөлшерін ғана пайданалады. Бірақ витаминсіз біздің ағзамыздағы мүшелердің қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес. Витаминдер ағза үшін қажетті зат, ол адамның дене және ой еңбегін артырады, оның өсуі мен дамуын, ауруға қарсы тұруын қамтамасыз етеді. Тағам құрамында витаминдер жеткіліксіз болса, ағзаның жұмысы нашарлап, адам ауруға шалдығуы мүмкін. Витаминдер өсімдік пен мал өнімдерінен алынатын азық-түліктерде болады. Адам әр түлі тағам ішу арқылы өзіне қажетті витаминдерді алып отырады. Витаминдер латын алфавитіндегі А, В, С, Д және т.б. әріптермен белгіленеді. А витамині ағзаның өсуі дамып жетілуіне әсерін тигізеді. Ол-дененің қорғаныш қасиетін арттырады, көздің көргіштін жақсартады, теріде зат алмасуды реттеуге қатысады. А витамині треска балығының бауырында, теңіз алабұғасында, сары майда, сәбізде көп кездеседі. В витаминінің түрлері өте көп. В1, В2, В6, В12, В15. Сондықтан оларды В витаминдер тобы деп айтады. Олар нанда, жемістерде және әсіресе ашытқыда болады. В витаминдерінің тобы бұлшық ет пен жүйке жүйесінің жұмысына әсер етеді. Бұл витамин жеткіліксіз болса адам тез шаршайды, жүйкесі тозады, ашуланшақ болады. В12 витамині жетіспесе қан аздық ауруының тууына себеп болады. В15 витамині жүрек, қан тамырларының жұмысына және бауырдың ауруына әсер етеді. С витамині ағзаның түрлі жұқпалы ауруларға қарсы тұруын арттырады. Бұл витаминдер ағзада жеткілікті болу үшін көкөністер мен жемістерді, ашыған қырыққабатты тағамға көбірек пайдаланған жөн. Д витамині денемізде күн сәулесінің әсерімен түзіледі. Бұл витаминнің жетіспеуінен жас нәрестелер мешел ауруымен ауырады. Ал дайын витаминдер таблетка, драже, ұнтақ т.б. қалыптарда дәріханаларда сатылады. 4-Тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз. 1.Қалыпты тіршілік үшін не қажет? 2. С витамині қандай жеміс пен көкөністерде болады? 3.В12 витамині жетіспесе қандай ауруға шалдығады? 4.В15 витамині қандай мүшелерге әсер етеді? 5.Көздің көргіштігін жақсартатын қандай витамин? 5-тапсырма. «Дені саудың – жаны сау» тақырыбына әңгіме құраңыз. 6-тапсырма.Төмендегі мүшелердің қай жүйеге жататынын көрсетіңіз. Жүрек, тіс, ішек, қуық, қолқа, саусақ, көмей, бауыр, қылтамыр, өкпе, бүйрек, асқазан, жұлын, несепағар, ми, омыртқа, ұйқы безі, жұтқыншақ, ұлтабар, ортан жілік, мұрын, сегізкөз. 10.Бақылау (құзыреттілік бойынша ) Когнитивті – білім компетенциясы: Тестілер: 1. Мезгіл үстеулі тіркесті көрсетіңіз. а) жоғары өрледі ә) ышқына соқты б) қысы-жазы үзілмейді в) ілгері кетті г) сабақ бітті 2. Туынды үстеуді көрсетіңіз. а) былтыр барды ә) әрең жүру б) қазақша оқу в) жоғары тұру г) кеш кел 3. Қай сөйлемде мезгіл үстеу бар? а) Қазір кәсіпорындарда дәрінің 300 түрі жасалады. ә) Фармакология жалпы және жеке болып екіге бөлінеді. б) Дәрілер фармацевтика зауыттарында жасалады. в) Дәріні қажет болғанда ғана қолданыңыз. г) ЖИТС – ғасыр дерті. 4. Мезгіл үстеуі бар сөйлемді көрсетіңіз. а) Қай бағыт екенін білсе де ілгері жылжи берді. ә) Сол кеткеннен бүгін келіп тұр. б) Артта қалмай алға да кетпей қатар келеміз. в) Кешігіп келгендіктен, еркін отырып сөйлесе алмадық. г) Жоғары қараған сайын басы айнала берді. 5. Туынды үстеуді көрсетіңіз. а) ескіше ә) ерте б) күз в) тым г) жоғары 6. Үстеудің мағыналық түрін көрсетіңіз. а) сапалық ә) жанама б) мақсат в) қатыстық г) тура 7. Сын-бейне үстеуді көрсетіңіз. а) етпетінен ә) күні кеше б) ала жаздай в) таңертең г) күні ертең 8. Сын бейне үстеуді табыңыз. а) сонша тұнба жасау ә) амалсыздан дәрі ішу б) науқасты шалқасынан жатқызу в) кейінге қалдыру г) шөптен дәрі жасау 9. Негізгі үстеуді көрсетіңіз. а) ерте ә) артқа б) күздей в) жаңаша г) таңертең 10. Туынды үстеудің жұрнақтарын көрсетіңіз. а) -ша; -ше ә) –дап; -деп б) -са; -се в) -дың; -дің г) -ын; -ін 11. Күшейткіш үстеу арқылы жасалған сөйлемді көрсетініз. а) Әдейі сізге жолығайын деп келдім. ә) Шақырғанда дереу жетіп барды. б) Ол өте жақсы білсе де,жорта білмегенсіп отырды. в) Мұнда кілең жастар отыр екен. г) Бұл енді қасақана істегендері. 12. Күшейткіш үстеудікөрсетіңіз. а) дереу ә) бекерге б) балаша в) тым г) амалсыздан Операционалды – дағды компетенциясы: . 1– жаттығу.Сөйлемнен үстеулерді тауып, түріне қарай ажыратыңыз. 1.Науқастың кешке дейін дене қызуы көтерілді. 2.Аурудың белгілерін әдейі айтпады. 3.Ол жұмысқа қасақана кешігіп келді. 4.Таңертең алынған мәліметтер аурудың түрін анықтауға көмектесті. Коммуникативті компетенция: а) Лексикалық тақырып бойынша: 1. Витаминдер деген не? 2. Витаминдердің маңызы қандай? 3. Витаминдер нелерде болады? 4. Витаминдер қалай белгіленеді? 5. А витаминінің қаситеті қандай? 6. В витаминінің қаситеті қандай? 7. С витаминінің қаситеті қандай? 8. Д витаминінің қаситеті қандай? ә) грамматикалық тақырып бойынша: 1. Үстеудің қандай түрлерін білесіз? 2. Туынды үстеу қалай жасалады? 3. Мезгіл үстеулерін атаңыз. 4. Ертең, бүрсігүні, күндіз үстеулеріне мысал келтіріңіз. 11.Негізгі әдебиеттер: 1. Дәрменқұлова Р.Н. Медициналық мәтіндер жинағы. А., 2001. 129-130-бб. 2. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған. А., 2002. 265-267б. 3. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 273-277- бб. Қосымша әдебиеттер: 1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001. 2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж., Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.104-108-бб. 3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989.173-174-бб. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР №22 тақырып: Құлақ аурулары Сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері 2012 ж. Кафедра мәжілісінде талқыланды Хаттама №____, «_____»____________2012ж. «Бекітемін» Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай 1. Тақырыбы: Құлақ аурулары. Сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері. 2. Мақсаты: Сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін орыс тілімен салыстыра отырып, практикалық жолмен меңгерту, сөйлемнің тұрлаулы мүшелеріне мысалдар келтіре отырып, өз бетінше сөйлем құрастыруға машықтандыру, мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету, түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру. 3. Міндеті: Мәтіндегі медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету. Мәтіннің мазмұнын өз бетінше баяндауға үйрету, үстеуді дұрыс қолданып, сөйлем құрауға, сөйлей білуге машықтандыру. Когнитивті – білім компетенциясы: сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелері туралы білімдерін тереңдете отырып, практикада бір-бірінен ажырата білуге үйрету, мәтіндегі жаңа атауларды меңгерту. Операционалды – дағды компетенциясы: сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін ажырата отырып, өз ойын еркін жеткізуге машықтандыру, медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын біліп, оны дұрыс қолдануға дағдыландыру. Коммуникативті компетенция: тақырып аясында өз ойын ауызша баяндап, жазбаша дұрыс жеткізуге және өз бетінше сөйлем құрастыра білу дағдыларын қалыптастыру. Өзін-өзі дамыту компетенциясы: жаңа тақырыппен жұмыс жасау барысында студенттердің ойлау қабілетін, ой– өрісін, сөйлеу тілін дамыту, белсенділігін арттыру. 4.Негізгі ұғымдар: Науқастың жағдайы, құлақ түбіндегі сілекей бездері, тамаққа тәбеті жақсару, құлақ түбі бездері, ауруханаға жатқызып, ісінген бездер; сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері түсінік, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыштар жасайтын сөз таптары, сұрақтары, түрлері. 5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут) Ұйымдастыру кезеңі (5 мин. ) Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.) Жаңа сабақ Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25мин.) Лексикалық материалмен жұмыс Мәтін алдындағы жұмыс (10мин.) Мәтін бойынша жұмыс ( 25 мин.) Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.) Жаңа сабақты қорыту (10 мин. ) Студенттің білімін бақылау (10 мин. ) Студенттің білімін бағалау (5 мин. ) 6.Өткізу түрі: ізденіс сабақ 7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас, аударма жұмысын жасату, ойтолғау, талдау. 8.Көрнекі құралдар: Венерологиялық ауруларға арналған кесте, сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар, сызбалар. 9.Тапсырмалар Сөйлем мүшелері. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Предложение состоит из слов, каждое из которых выполняет определенную синтаксическую функцию в предложении. Все значимые слова являются членами предложения. В казахском и русском языках сөйлем мүшелері (члены предложения) делятся на 5 видов: бастауыш – подлежащее, баяндауыш – сказуемое, толықтауыш – дополнение, пысықтауыш – обстоятельство, анықтауыш – определение. Тұрлаулы мүшелер (главные члены предложения) – бастауыш (подлежащее), баяндауыш (сказуемое). Бастауыш (подлежащее) обозначает, о ком или о чем говорится в предложении. Подлежащее отвечает на вопрос кім? кімдер? (кто?) не? нелер? (что?). Мысалы: Көктем (не?) келді. Айдар (кім?) оқыды. Бастауыш – главный член предложения, который чаще всего выражается именем существительным или местоимением, причастием, числительным в именительном падеже. Мысалы: Дәрігер айтты (Врач сказал). Төрт екіге бөлінеді (Четыре делится на два). Баяндауыш (сказуемое) обозначает, что говорится о подлежащем. Сказуемое отвечает на вопрос не істеді? не қылды? қайтті? (Что делал? Что сделал?), а также может быть выражено различными частями речи. Мысалы: Студент (кім?) жазды (не істеді?). Жел күшейді (қайтты?). Ол он сегізде (қаншада?). Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері (второстепенные члены предложения) делятся по своим значениям на толықтауыш (дополнение), анықтауыш (определение) и пысықтауыш (обстоятельство). Дополнением (толықтауыш) называется второстепенный член предложения, который отвечает на вопросы косвенных падежей. В казахском языке различаются: тура толықтауыш (прямое дополнение) и жанама толықтауыш (косвенное дополнение). Тура толықтауыш (прямое дополнение) выражается табыс септік (винительным падежом). Тура толықтауыш (прямое дополнение) относятся к переходным глаголам и обозначает предмет, на который направлено действие. Прямой объект выражается аффиксальной и нулевой формой табыс септік (винительный падеж). Мысалы: Бала дәрі (нені?) ішті. Анаңды (кімді?) тыңда. Жанама толықтауыш (косвенное дополнение) обозначает различные отношения предмета к действию и выражается косвенными падежами, кроме винительного. Отвечает на вопросы кімге? (кому?) неге? (чему?) кімде? (у кого?) неде? (с чего?) кімнен? (от кого?) неден? (от чего?) кіммен? (с кем?) немен? (с чем?). Мысалы: Несепағар қуықпен (немен?) жалғасқан. Тыныс алу жолы мұрын қуысынан (неден?) басталады. Анықтауыш (определение) – второстепенный член предложения, который отвечает на вопросы қандай? (какой? какое? какая?) қай? (который?) қанша? неше? (сколько?) нешінші? қаншасыншы? (который?) кімнің? (чей? кого?) ненің? (чей? чего?) и выражается прилагательными, числительными, местоимениями, существительными, причастиями. Мысалы: Дәрі дәрілік (қандай?) шөптерден жасалады. Бүйректің (ненің?) қызметі күрделі. Анықтауыш, отвечающие на вопрос қай? (который?), указывают на порядок предметов при счете. Мысалы: Ол үшінші (қай?) курста оқиды. Пысықтауыш (обстоятельство) – второстепенный член предложения, относящийся к глаголу, обозначает обстоятельства, при которых совершается данное действие (время, место, цель, причина) и отвечает на вопросы қайда? (где?) қашан? (когда?) неге? (зачем? почему?) не үшін? (для чего?) қалай? (как?). Пысықтауыш может быть выражено существительным, наречием, числительным. Мысалы: Мен дәріске ерте (қашан?) бардым. Өкпе кеуде қуысында (қайда?) орналасады. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері 1 – жаттығу. Сөйлемдерді оқып, жазып алыңыз. Бастауыштың астын бір сызықпен, баяндауышты екі сызықпен сызып, оларға сұрақ қойыңыз. Үлгі: Ол (кім?) дәрігерге көріну үшін емханаға барды (не істеді?) 1. Науқастың бүйрегі ауырады. 2. Несеп қаннан түзіледі. 3. Зәр шығару мүшелері екі безден тұрады. 4. Қуық жедел және созылмалы түрде қабынады. 5. Ауру дегеніміз – біртұтас анатомиялық және физиологиялық құбылыстар. 6 Денеге керексіз зиянды заттарды шығаруға белгілі мүшелер қатысады. 2-жаттығу. Сөйлемдердегі баяндауыштарды қазақ тіліне аударып, сұрақ қойыңыз. 1. Біз жұмысымызды ... (выполнили). 2. Бас дәрігер жиналыс ... (проводил). 3. Олар студенттермен ... (говорили). 4. Дәріс сағат тоғызда ... (началась). 5. Біз достарымызбен емтиханға... (готовились). 6. Бүгін қызық дәріс ... (слушали). 3-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңыз, пысықтауышты тауып, сұрақ қойыңыз. 1.Бүйрек немесе несеп жолдары зақымданғанда ауру сезімі бел, несеп жолдары, қуық тұсында болады. 2. Бүйректің әр түрлі ауруларында пайда болатын ісік барлық денені, не оның біршама бөлігін қамтиды, тез дамиды, сипағанда өте жұмсақ сезіледі. 3. Жіті пиелонефрит кенеттен басталады. 4. Бүйректе зәр түзіледі, ол несепағар арқылы қуыққа ағады. 4-жаттығу.Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз. Сөйлемнің қай мүшесі екенін айтыңыз. 1. 1796 жылы Э.Дженнер ең қауіпті ауру шешекті болдырмаудың ... іздеп тапты. 2. Науқас адам ұзақ жыл ... емделсе, жүрек ақауынан тез айығып кетеді. 3. Қан ағзаны түрлі зиянды ... сақтайды. 4. Полиурия - ... 2 литрден көп бөлінуі. 5. Дизурия – несеп бөлгенде несеп жолының ... ауыруы. (Керекті сөздер: сыздап, әсерлерден, жолын, несептің, ұқыптылықпен) Кім тез тауып айтар екен? 1. Кімнің? Қанша? деген сұрауға жауап болатын анықтауыш мүшесі бар 5-6 сөйлем жазыңыз. 2. Анықтауыш мүшесі бар 1-2 жұмбақ ойлап айтыңыз. 5-жаттығу. Төмендегі нақыл сөздерді оқып, жазып алыңыз. Толықтауыштың түрлерін анықтаңыз. Оларға сұрақ қойыңыз. 1. Дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын сауықтырады. / Ж.Аймауытов/ 2. Денсаулығы мықты кісі ыстыққа да, суыққа да төзе алады. Сол сияқты жаны сау адам ашуды да, қайғыны да, қуанышты да, қалған басқа сезімдерді де көтере алады. /Эпиктет/ 3.Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді. Бұл – жұрттың бәріне, оқыған адамдарға да, әліпті таяқ деп білмейтіндерге де, байға да, жарлыға да тән қасиет. 3-тапсырма.Өлеңді оқып, мазмұнын айтыңыз. Өлеңде кездесетін медициналық атауларды орыс тіліне аударыңыз. Сырқат сыры Шамадан тыс толғануды бұйыра, Зорланғанның келер зақым миына. Әр нәрсеге наразы боп үнемі, Жүргендердің ауырады жүрегі. Кім шектен тыс қызғаншақ келеді, Оның қауіп бүйрегіне төнеді. Үрейленгіш, күдікшілдің жауы-ірі, Ауыратын болар түбі бауыры. Тек сүюмен өтсе кімнің көп кеші, Ондайлардың ауырады өкпесі. Ашуланшақ, ұрыс құмар шетінен, Көресіні көреді өзі өтінен. Ауырудың себебі жүз, сыры мың, Ең бастысы – Аллаға жат қылығың. Оразақын Асқар 4-жаттығу. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. Фельдшер Это слово происходит от немецкого «фельдшерер», что означает полевой, то есть военный цирюльник (парикмахер). В русский язык оно вошло во времена Петра Первого, приобрело смысл «помощник врача» и осталось до сих пор. В немецких армиях XVII-XVIII веков фельдшеры ставили банки, делали кровопускание и клизмы, лечили переломы костей, останавливали кровотечения. Цирюльники производили некоторые операции. В средние века их называли костоправами. Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары 1-тапсырма. «Құлақ аурулары және оның алдын алу» мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздермен танысып, жаттап алыңыз. Дыбыс-звук Өткізу-пропустить,провести Бұлық-гной,ушная сера Дабыл жарғағы-барабанная перепонка Жарылу-взорваться,трескаться Саябырсу-стихнуть,спокоиться Бітелу-закупорка,закрыться 2-тапсырма. «Құлақ аурулары және оның алдын алу» мәтіні бойынша кездесетін төмендегі сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз. Есту қызметі, құлақтың үш бөлімі, бір-бірімен байланысты, үш бөлімі, сыртқы құлақ, есту орталығына жіберу, әр түрлі микробтардың енуі, құлақтың қатты ауруы, ірің жарылу, ауру саябырсу, ауру жазыла бастау, ас қорытудың бұзылуы, өкпе ауруларына шалдығу, тұмау эпидемиясы, құлақтан қан ағу, құлақ аурудың зардабы, инфекцияның қанға тарауы, сырқаттың алдын алу, дер кезінде емделу. 3-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Құлақ аурулары және оның алдын алу Есту қызметіне құлақтың бір-бірімен байланысты үш бөлімі қатысады. Мысалы, сыртқы құлақта жиналған дыбысты ортаңғы құлақ ішкі құлаққа өткізеді, ал ішкі құлақ осы дыбысты қабылдап, оны есту орталығына жібереді. Міне, осы жүйенің түрлі себептермен бұзылуы көбінесе жедел және созылмалы құлақ ауруларына әкеліп соқтырады. Әр түрлі микробтардың енуінен құлақтан бұлық ағады. Бұл аурудың жедел түріне жатады. Бастапқыда құлақ қатты ауырады, онан соң дабыл жарғағындағы ірің жарылып, ауру саябырсып, ақыры жазыла бастайды. Егер мезгілінде емделмесе, аурудың созылмалы түріне айналады. Кейде бұл сүйекті де зақымдауы мүмкін. Бұндай жағдай балалар арасында 2-пайыз, ал ересектер арасында 1 пайызға жуық кездеседі. Құлақтан бұлақ ағу емшек жасындағы сәбилерде ас қорытудың бұзылуы және өкпе ауруларына шалдығумен байланысты туындап дамиды. Ал тұмау эпидемиясы кезінде құлақ ерекше қабынады, одан қан ағып, есту бірден нашарлайды. Құлақ ауруларының зардаптары ауыр. Мысалы, инфекцияның қанға тарауына (сепсис), ми қабықтарының қабынуына(менингит), ми мен мишықтарда іріңнің(абцесс) пайда болуына, көк тамыр қуыстарының бітелуіне(трамбоз) әкеліп соғады. Дегенмен, соңғы кезде мұндай зардаптар азайып келеді. Әрине бұл сырқаттың алдын алу мен дер кезінде емделудің нәтижесі. 4-тапсырма. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз. 1.Есту бөліміне нелер жатады? 2.Үш бөлімнің қызыметтері қандай? 3.Есту жүйесінің бұзылуы неге әкеліп соқтырады? 4.Құлақтан қай кезде бұлық ағады? 5.Бұл аурудың қандай белгілері бар? 6. Құлақ ауруларының зардаптары қандай аурулаға себеп болуы мүмкін? 5-тапсырма. Төменде науқас адамның жауаптары берілген,соған лайықтап дәрігердің тиісті сұрақтарын жазыңыз. 1-...? -Құлағым шыңылдайды (шуылдайды). 2.-...? -Жақсы(нашар) естимін. 3-...? -Бала кезімде ауырған. 4-...? -Жрақат алған жоқпын. 5-...? -Жоқ,қазір бұық ақпайды.Бірақ бала кезімде бұлақ ағатын. 6-...? -Иә,аппараттармен қарап көріңізші. 7-...? -Ішкі құлағыма жараның орны бар дейсіз бе?Ол неден қалуы мүмкін? 8-...? -Иә,бала кезімдегі отит ауруынан қалған шығар. 9-...? -Барлық емдеріңізді(антибиотиктеорді де,физиоемдеуді де,құлаққа массаж жасауды да) орындаймын. 6-тапсырма. Жалпы мәтін бойынша түсінгеніңізді әңгемелеп беріңіз. 10.Бақылау (құзыреттілік бойынша ) Когнитивті – білім компетенциясы: Тестілер: 1. Бастауышы есімшеден болған сөйлемді көрсетіңіз. а) Шешінген судан тайынбайды. ә) Көпті көргеннен сұра. б) Бітіргендерді еліне қайтарды. в) Дәрігер ауруларды емдейді. г) Кітапты көп оқиды. 2. Баяндауышы есім сөзден болған сөйлемді көрсетіңіз. а) Зәрдің түзілуі - өте күрделі үрдіс. ә) Несеп қаннан түзіледі. б) Бұлықтың жедел және созылмалы түрі болады. в) Жүрек адамның басты мүшесіне жатады. г) Басқа да әр түрлі қимылдар жасайды. 3. Бастауышы жасырын тұрған сөйлемді көрсетіңіз. а) Қан тамыры және жүйкелер де зақымдануы мүмкін. ә) Бит, бүрге, маса, кене арқылы таралатын да жұқпалы аурулар бар. б) Ауру балаға науқас баладан жұғады. в) Кешке келуі тиіс. г) Бүйрек бұршақ пішінді келеді. 4. Баяндауышы есім сөзден болған сөйлемді көрсетіңіз. а) Қуық - зәрдің уақытша жиналып тұратын мүшесі. ә) Венералық аурулардың түрі көп. б) Жұқпалы тері ауруларына тері туберкулезі жатады. в) Терінің үшінші қабаты шел мен май қабатынан тұрады. г) Орталық жүйке жүйесі неден тұрады? 5. Пысықтауыш болатын сөзді көрсетіңіз. Гигиена мен санитария тығыз байланысты. а) гигиена ә) санитария б) тығыз в) байланысты г) мен 6. Сөйлемнен анықтауышты көрсетіңіз. Бұлардың қай-қайсысында да антибиотиктер, бактериофагтар немесе антитоксиндер қолданылады. а) бұлардың ә) қай-қайсысында б) антибиотиктер в) антитоксиндер г) қолданылады 7. Жанама толықтауышы бар сөйлемді көрсетіңіз. а) Аурудың қоздырғыштары шаң-тозаң арқылы тарайды. ә) Қызылша сау балаға ауру баладан жұғады. б) Бауыр мен тамақтың ісінуі мүмкін. в) Ауруды ерекше микроб қоздырады г) Бөртпелердің пайда болуы мүмкін. 8. Тура толықтауышы бар сөйлемді көрсетіңіз. а) Тоқ бала аш баламен ойнамайды. ә) Дұшпаныңнан бір сақтан. б) Қателесу – адамға тән нәрсе. в) Қайтып кірер есікті қатты жаппа. г) Аттан тай озады, атадан бала озады. 9. Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін көрсетіңіз. а) қазақша оқиды ә) барғым келді б) университеттің жаны в) созылмалы ауру г) қауіпті ауру 10. Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін көрсетіңіз. а) Жанаттың кітабы ә) ауруға қарсы б) үйге бару в) жедел қабыну г) қоспаны дайындау Операционалды – дағды компетенциясы: 1-жаттығу. Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз. 1. Емдік, уақытында, анықтап, ауруды, шараларды, қолданған жоқ. 2. Бірі, эндокриндік, көп аурулардың ең, қантты диабет (ҚД), тараған. 3. Мөлшерін, қант, қажет, бар, науқастардың қант диабеті, қадағалауы. 4. Бауырда, балық, болады, Д витамині, майында. 2-жаттығу. Берілген мақал-мәтелдерді көшіріп жазып, баяндауыштардың қандай сөз таптарынан болып тұрғанын айтыңыз. 1. Ағаш көркі – жапырақ, Адам көркі – шүберек. 2. Ел-елдің бәрі жақсы Өз елің бәрінен жақсы. 3. Асыл тастан шығады, Ақыл жастан шығады. 4. Ел жасымен көрікті, Тау тасымен көрікті, Аяқ асымен көрікті. Коммуникативті компетенция: 1. Ішкі құлақтың қызметі қандай? 2. Есту жүйесінің бұзылуынан болатын өзгерістерді атаңыз. 3. Құлақ ауруларының белгілері қандай? 5. Құлақ ауруларының зардаптары қандай? 1.Негізгі әдебиеттер: 1. Доскеева Б.Ж.Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған, А., 2002. 99-101-бб. 2. Дәрменқұлова Р.Н. Медициналық мәтіндер жинағы. 2001.50-51-б. 3. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 303-305- бб. Қосымша әдебиеттер: 1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001. 2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж. Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.125-128-бб. 3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989. 166-167-бб. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР №23тақырып: Аралық бақылау 2012 ж. Кафедра мәжілісінде талқыланды Хаттама №____, «_____»____________2012ж. «Бекітемін» Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай 1. Тақырыбы: Аралық бақылау Мақсаты: Өткен лексикалық және грамматикалық маериалдарды қайталай отырып, студенттердің алған білімін анықтау, қорыту, бекіту.3. Міндеті: Қазақ тілінің медицинаға және күнделікті өмірге қажетті сөздерін, сөз тіркесін үйрету. Дұрыс оқуға, айтуға, жазуға, білуге үйрету. Ерекшеліктері мен айырмашылықтарын салыстыру. Когнитивті – білім компетенциясы: Сын есім, сан есім, есімдік, үстеулерді ажырата отырып, алған білімдерін тексеру, лексикалық материалдар бойынша тілін дамыта отырып, өз бетінше баяндауды, медициналық термин сөздердің аудармасын беріп жазылуын үйрету. Операционалды – дағды компетенциясы:Сын есім, сан есім, есімдік, үстеулердің жасалуына мысалдар келтіре отырып, өз бетінше жұмыс жасауға дағдыландыру, мәтінде кездесетін медициналық термин сөздердің аудармасын беріп, жазылуын үйрету. Коммуникативті компетенция: өз ойларын қорытып, жүйелей білуге дағдыландыру, аударған сөздер мен сөз тіркестерін өмірде қолдана білуге баулу. Өзін-өзі дамыту компетенциясы: студенттердің синтаксистік талдау дағдыларын жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту Аралық бақылауды өткізу түрі:тест жұмыстары, сұрақтарға жауап беру, мәтінмен жұмыс, ауызша баяндау, аударма жұмыстары т.б. Сабақтың әдістері:коммуникативтік қарым-қатынас, жаттығу, салыстыру,түсіндіру, талдау, жинақтау, салыстыру. 4. Өткізу түрі: бақылау Коммуникативті компетенция: 5. Аралық бақылау бойынша негізгі сұрақтар: Эндокриндік жүйесіне нелер жатады? Валеология қандай ғылым? Зәр шығару жүйесіне нелер жатады? Зәрдің түзілуі туралы не білесіз? Бүйрек қандай мүше? Зәр шығару мүшелері ауруларына қандай аурулар жатады? Қуықтың қабынуы неден паайда болады? Анурия неден пайда болады? Жұқпалы аурулар туралы не білесіз? Витаминдердің түрлерін атаңыз. Құлақ ауруларының пайда болу себептері қандай? Қандай венерологиялық ауруларын білесіз? Қандай жағдайда ішкі секреция бездерінің жұмысы бұзылады? Мерез қандай ауру? Тері адам өмірінде қандай қызмет атқарады? Тері неше қабаттан тұрады? Қандай тері ауруларын білесіз? Витаминдердің жетіспеушілігінен қандай аурулар пайда болады? Венералогиялық аурулар қалай жұғады? Құлақ ауруы туралы не білесіз? І нұсқа Операционалды – дағды компетенциясы: 1-тапсырма.Есімдіктің қандай түрлері бар? Мысалдар келтіріңіз. 2-тапсырма.Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне талдаңыз. 1. Қуық жамбас қуысында, шат сүйегінің артында орналасқан. 2. Тұңғыш рет мерездің белгілерін 1494 жылы Испания дәрігерлері ашқан. 3. Жұлын омыртқа жотасының өзегінде орналасқан. 4. Тер бездері ағзаны жиналған зиянды қалдықтардан тазартады. 3-тапсырма.Сын есімнің шырайлары қалай жасалады? Мысалдармен дәлелдеңіз. 4-тапсырма. Сан есімнің жасалу жолдарын түсіндіріңіз. Мысалдар келтіріңіз. 5-тапсырма.Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз. Әсер етеді, тамырларға, жүрек, қан, жұмысына, адреналин. Орналасқан, бел, бүйректер, екі жағына, омыртқаның. Қызметін, бүйрек, сүзгіш, атқарады, биологиялық. Себеп, негізгі, микробтар да, бронхиттің, дамуына, жедел, болады. Лексикалық материал бойынша сұрақтар 1-тапсырма.Өткен мәтіндегі сөздер мен сөз тіркестерін еске түсіріп, орыс тіліне аударыңыз. Қуық, несепағар, несеп түзу, бүйрек, несеп каналы, құрсақ қуысы, денені уландыру, кеңесін тыңдау, қоздырғыш, сүйектері сырқырау, қан азаю, кілегей қабық, теріні майлау, газ алмасу, сулы бөртпе, есту жүйкелері, қоршаған орта, ішкі мүшелер сырқаты. 2-тапсырма.Берілген сұрақтарды қазақ тіліне аударып, жауап беріңіз. - Что вас беспокоит? - У вас есть ощущение зуда (жжения, болезненности) кожи? - В каких местах зуд более выраженный? - У вас есть высыпания на коже? - Раньше вы замечали эти высыпания? Когда? - В какое время года у вас обостряется заболевание (весной, летом, осенью, зимой)? - В ночное время зуд усиливается? - Соблюдайте гигиену тела! - Не пользуйтесь общими головными уборами, расческами. 3-тапсырма.Зәр шығару мүшелерінің ауруы (цистит, нефрит, өтке тас байлану, анурия, т.б.) бойынша сұхбат құраңыз. Науқасқа дәрігердің қоятын сұрақтарын жазыңыз. 4-тапсырма.Медициналық мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз. Зәр шығару жүйесінің қандай мүшелерін білесіз? Олардың қызметі қандай? Бүйрек қандай мүше, қайда орналасқан? Қуықтың қабынуы қандай ауру? Бүйрек қабынуының белгілері қандай? Жүйке жүйесі неден тұрады? Ми қандай бөліктен тұрады? 5-тапсырма.Берілген мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. Кровоизлияние в мозг (инсульт) Кровоизлияние в мозг чаще развивается у лиц пожилого возраста, у которых наблюдается высокое артериальное давление или атеросклероз, а так же при некоторых заболеваниях крови (повышенной кровоточивости). Вначале появляются ощущение тяжести в голове, резкая головная боль, головокружение, тошнота, может быть рвота. Затем развивается потеря сознания разной продолжительности или потеря речи. Часть тела парализуется, лицо перекашивается, становится багровым и синюшным, потным. Дыхание редкое или учащенное, хрипящее. Иногда наблюдаются непроизвольное мочеиспускание и дефекация. Первая помощь. Больного нужно раздеть и уложить в постель, приподнять головной ее конец. К голове больного прикладывают пузырь со льдом или холодный компресс, к ногам – грелки. Срочно вызвать врача. Когнитивті – білім компетенциясы: Тестілер: 1. Медициналық термин қолданылған сөйлемдерді көрсетіңіз. а) буын шыққанда оны қоршаған сіңірлер жарақаттануы мүмкін ә) қазақ жері пайдалы кенге бай б) тыныс алу – аудағы оттегіні сіңіріп, көмір қышқыл газын шығарады в) мұрын қуысы тыныс алу және иіс сезу бөлімдеріне бөлінеді г) баспа – көмейдегі бадамша бездің қабынуы 2 . Септеліп тұрған сілтеу есімдігін көрсетіңіз. а) осыған ә) бұл б) мынаны в) бүгін г) осыдан 3. Болымсыздық есімдігін табыңыз. а) біз, сендер ә) ешкім, ешқашан б) кім, не в) бәрі, күлі г) түгел, барлық 4. «Ешкім келген жоқ» сөйлемінде қандай есімдік бар? а) болымсыздық ә) жалпылау б) сілтеу в) жіктеу г) белгісіздік 5. Сөйлемдегі сұрау есімдігін көрсетіңіз. Аурудың алдын алудың қандай жолдары бар? а) алдын алу ә) қандай б) жолдары бар в) аурудың г) бар 6. Берілген сандардың дұрыс жазылған нұсқасын көрсетіңіз? а)  (үштен бір)
ә) 2,75 (екі бүтін жүзге жетпіс бес) б) 1679 (мың алты жүз жеті тоғыз) в) 12  (Он екі үш тоғыз)
г)  (төрттен жеті)
7. Берілген сандардың дұрыс жазылған нұсқасын көрсетіңіз? а)  (он тоғыздан алты)+
ә) 7  (жеті бүтін алтыда жеті)
б) 29,1 (жиырма тоғыз да бір) в) 14( онтөрт) г) 11,5( он бірден бес) 8. Реттік сан есім жұрнақтарын көрсетіңіз. А) -ау, -еу Ә) -сыншы Б) -дан, -ден В) –ақ 9. Реттік сан есім жұрнақтарын көрсетіңіз. А) -ты, -ті Ә) -тан, -тен Б) -ыншы,- інші В) –у 10. «Біреу есік қағып тұр» сөйлемінде қандай есімдік бар? а) болымсыздық ә) жалпылау б) сілтеу в) жіктеу г) белгісіздік ІІ нұсқа Операционалды – дағды компетенциясы: 1-тапсырма.Үстеудің қанадй түрлері бар? Мысалдар келтіріңіз. 2-тапсырма.Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне талдаңыз. Қуық түбінен несеп каналы басталады. Венералық аурулар науқас адамнан сау адамға жұғады. Аймақтық жүйке жүйесі ішкі мүшелердің жұмысын бір қалыпты реттеп отырады. Мидың жұмысы қан тамырларының қызметімен тығыз байланысты. 3-тапсырма.Сын есім қалай жасалады? Мысалдармен дәлелдеңіз. 4-тапсырма. Есімдіктің қандай түрлер бар? Мысалдар келтіріңіз. 5-тапсырма.Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз. Біртұтас, дегеніміз, анатомиялық, ауру, құбылыстар, және, физиологиялық. Бар, ең астыңғы, торлары, терінің, май қабатында. Болады, толуына, қуық, өзгермелі, пішіні, қарай. Бүйрек, жатады, үсті, безі, екі, бүйректің, үстінде. Лексикалық материал бойынша сұрақтар 1-тапсырма.Берілген сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз. Зиянды қалдық, тері, қотыр, соз, зәрдің жүрмей қалуы, бақылаудан өткізу, бел омыртқалар тұсында, зәрдің түзілуі, қуықтың пішіні, бүйрек түбегі, қоректік заттар, тұқым қуалайтын ауру, жүйенің зақымдануы, суықты сезбеу. 2-тапсырма.Берілген сұрақтарды қазақ тіліне аударып, жауап беріңіз. - Что вас беспокоит? - У вас давно головные боли? - Когда чаще болит голова? - Какая часть головы болит? - Вы чувствуете пульсирующую боль в голове? - Когда у вас появилась слабость в ноге (ногах), руке (руках)? - Головная боль у вас усиливается при повышении кровяного давления? - Страдаете ли вы бессоницей? - Вам приходится принимать снотворные лекарства? 3-тапсырма.Тері аурулары (есекжем, теміреткі, қотыр, т.б.) бойынша сұхбат құраңыз. Науқасқа дәрігердің қоятын сұрақтарын жазыңыз. 4-тапсырма.Берілген мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. Если случился обморок Обморок вызывается спазмом мозговых сосудов. До прихода врача уложите больного на кровать или диван без подушки. Этим обеспечивается прилив крови к головному мозгу. Шею и грудь освободите от стесняющей одежды, расстегните пуговицы, расслабьте пояс. Летом в комнате откройте окна, зимой – форточку. Лицо и грудь больного время от времени обрызгивайте водой и вытирайте полотенцем. Полезно растереть одеколоном руки, ноги, спину, грудь больного. Очень эффективно вдыхание нашатырного спирта. Налейте 20 капель настойки валерианы, разбавьте ее водой, дайте выпить больному. Больной должен полежать спокойно. Необходимо избегать резких движений. Окружающим запретите громко разговаривать, шуметь. Тестілер: 1. Сөйлемді толықтырыңыз. Әрбір мүше ... қызмет атқарады. а) ағзаcын ә) белгілі б) адамнан в) жүрек г) дайын 2. Мекендік мағынаны білдіретін сөзді көрсетіңіз. Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда Ер жігіттің ерлігі осындайда а) су ә) қысқанда б) алдыңнан в) жау г) ер жігіт 7. Ауруды тудыратын қандай себептер бар? а) негізгі ә) ғылыми б) саяси-әлеуметтік в) астарлы г) жария 3. Адамның ішкі мүшелерін көрсетіңіз а) ағайын ә) бауыр б) аяқ в) әпке г) туыс 4. Бірге жазылатын сөзді көрсетіңіз. а) игі (еді) ә) айту (керек) б) оқытушы (еді) в) ақыл (дасты) г) жалғызбын (деме) 5. Сөйлемді дұрыс жалғастырыңыз. Дәрігердің кеңесіне ... ... . а) тыңдау керек ә) құлақ салыңыз б) тыңдаған дұрыс в) барса салыңыз г) ауыз салыңыз 6. Болымсыздық есімдігін табыңыз. а) біз, сендер ә) ешкім, ешқашан б) кім, не в) бәрі, күлі г) түгел, барлық 8. Дұрыс жазылған сөзді көрсетіңіз. а) жұрек ә) жүмбақ б) жүдеу в) жүмсақ г) жұзық 9. Анатомиялық атауларды көрсетіңіз. а) тұндырма, сіріңке ә) жүрек, өкпе б) бауыр, туыс в) зерттеу, ғылым г) жейде, тұтқа ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР №24 тақырып: Қант диабеті Жай сөйлем, түрлері 2012 ж. Кафедра мәжілісінде талқыланды Хаттама №____, «_____»____________2012ж. «Бекітемін» Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай 1. Тақырыбы: Қант диабеті. Жай сөйлем, түрлері. 2. Мақсаты: Жай сөйлемнің түрлерін орыс тілімен салыстыра отырып, практикалық жолмен меңгерту, жай сөйлемнің түрлеріне мысалдар келтіре отырып, өз бетінше сөйлем құрастыруға машықтандыру, мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету, түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру. 3. Міндеті:Жаңа сабаққа қатысты медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету. Когнитивті – білім компетенциясы: деңгейлік тапсырмалар арқылы жай сөйлемнен алған білімдерін кеңейту, сөздік қорын байыту. Операционалды – дағды компетенциясы: медициналық атаулардың қазақша баламасын дұрыс қолданып, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру. Коммуникативті компетенция: мәтінде кездесетін медициналық терминдердің қазақша айтылуын және жазылуын үйрету. Өзін-өзі дамыту компетенциясы: шығармашылық жұмыс арқылы таным түсініктерін дамыту, сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру, өз бетімен ізденуге баулу. 4.Негізгі ұғымдар:ұйқы безі, жарақаттану, инсулин жетіспеуі, тұқым қуалау, науқастың әлсіреуі, басы айналу, қан қысымы төмендеу, ас сіңбеу; жай сөйлемнің түрлері, жасалу жолдары, қолданыстағы көрінісі. 5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут) Ұйымдастыру кезеңі (5 мин. ) Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.) Жаңа сабақ Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25 мин.) Лексикалық материалмен жұмыс Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.) Мәтін бойынша жұмыс ( 25 мин.) Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.) Жаңа сабақты қорыту (10 мин. ) Студенттің білімін бақылау (10 мин. ) Студенттің білімін бағалау (5 мин. ) 6.Өткізу түрі: тәжірибелік сабақ 7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас, ұжымдық талдау, баяндау. 8.Көрнекі құралдар:«Қант диабеті» мәтіні бойынша жазылған кесте, қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемге арналған кесте, жай сөйлем түрлері жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар, сызбалар. 9.Тапсырмалар Жай сөйлем, түрлері В казахском и русском языках в зависимости от цели высказывания предложения (сөйлемдер) делятся на хабарлы сөйлем (повествовательные), сұраулы сөйлем (вопросительные), бұйрықты сөйлем (побудительные), лепті сөйлем (восклицательные). Хабарлы сөйлем (повествовательные). В повествовательном предложении высказывается сообщение (информация) о каком-либо факте, событии, явлении. На письме в конце повествовательных предложений, произносимых спокойным тоном, ставится точка (нүкте).Мысалы: Ауру ауруханаға келді. Ол дәрігерде отыр. В обоих языках повествовательные предложения могут быть простыми и сложными, утвердительными и отрицательными. Сұраулы сөйлем (вопросительные) – содержат вопрос. В конце его ставится (сұрау белгісі) знак вопроса (?). Для выражения вопроса используются интонация и вопросительные слова кім? (кто?), не? (что?), қанша? (сколько?), қайдан? (откуда?), қашан? (когда?), неге? (почему?) и др. Эти слова в вопросительном предложении чаще всего стоят на первом месте (иногда в середине предложения). Мысалы: Ауруыңыз қашан басталды? Қандай дәрі іштіңіз? Порядок слов в вопросительном предложении: а) Если вопрос выражается вопросительной частицей (ма, ме, ба, бе, па, пе), то вопросительное слово с частицей ставится в конце предложения. Мысалы: Басыңыз ауыра ма? Ентігесіз бе? ә) Если вопрос выражается вопросительным местоимением или вопросительным наречием, то вопросительное слово обычно ставится перед сказуемым. Мысалы: Асқазаныңыз қалай ауырады? Қашан зақымдап алдыңыз? Сұраулы сөйлем образуются при помощи частиц ма, ме, ба, бе, па, пе. Мысалы: Жүрегіңіз айни ма? Беліңіз ауыра ма? Лепті сөйлем (восклицательные) служат для выражения чувств, проявления эмоций (горя, радости, удивления, восхищения и т.д.). Мысалы: Туған күніңізбен құттықтаймын! (Поздравляю Вас с днем рождения!). Бейбітшілік жасасын! (Да здравствует мир!). Восклицательные предложения произносятся высоким тоном. Помимо этого, в восклицательных предложениях применяются и другие средства (междометия, эмоционально окрашенные слова, усилительные частицы). Мысалы: Ол қандай әділ, көреген, қандай кемеңгер адам! (Какой он справедливый, дальновидный, какой мудрый человек!) Бұйрықты сөйлем (побудительные) выражают приказ, запрещение, просьбу. Мысалы: Отпен ойнамаңыз! (Не играйте с огнем!). Жүріңіз тезірек! (Идемте быстрее!). Тақтаға келіңіз! (Идите к доске!). Қойыңыз оны! (Бросьте его!). Побудительные предложения в казахском языке передаются глаголом повелительного наклонения второго лица единственного или множественного числа. Мысалы: Тыңда, дала, Жамбылды! (Слушай, степь, Джамбула!). В казахском языке, кроме 2-го лица, повелительное наклонение имеет и форму 3-го лица, которое выражает желание, приказание, требование, призыв и т.д. Мысалы: Сен айт, ол мені күтсін. (Ты скажи, пусть он меня подождет). Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері 1 – тапсырма. Сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Жай сөйлемнің қай түріне жататынын анықтаңыз. 1. Бұрын қандай ем қолдандыңыз? 2. Жұқпалы аурулар қалай жұғады? 3. Бұлшық еттер сүйектерді қозғалтады. 4. Тапсырманы тез орындаңыздар. 5. Қуық зәр шығару жүйесіне жатады. 1 – жаттығу. Төменде берілген етістіктерді пайдаланып, хабарлы сөйлем құраңыз. Кездесу, қарсы алу, емдеу, тапсыру, тәрбиелеу, серуендеу. 2–жаттығу. Берілген сұрау есімдіктерін пайдаланып 5-6 сұраулы сөйлем жазыңыз. Қалай? Қашан? Қайдан? Не? Қанша? Қандай? 3-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойып, сөйлемдерді жазып алыңыз. 1.Бүйрек тасы ауру... (нефролитиаз) – көп тараған кеселдер... бірі. 2. Ауру, әсіресе 20-50 жас аралығы... жиі кездеседі. 3. Ол көбіне оң жақ бүйрек... болады, ал екі бүйректе кездесу... 15-20%. 4. Бүйректің тас аурулары... табиғаты осы күн... дейін толық анықталмаған. 2-тапсырма.Сөйлемдерді оқып, қазақ тіліне аударыңыз. Сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырыңыз. 1. Первые попытки переливания крови человеку от животных были сделаны в ХVІІ веке. 2. Миллиарды микроорганизмов живут на коже и слизистых оболочках ротовой полости, кишечниках, дыхательных путей. 3. Еще древние врачи знали, что настой из листьев камфорного дерева стимулирует кровообращение и дыхание. 3-тапсырма. Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз. 1.Атқарады, сүзгіш, бүйрек, биологиялық, қызметін. 2.Қарай, болады, қуық, өзгермелі, толуына, пішіні. 3.Жағына, бел, орналасқан, екі, бүйректер, омыртқаның. 4. Келеді, қан, тамыр, қолқа, бүйрекке, арқылы. 4-тапсырма. Сөз тіркесінің дұрыс аудармасын табыңыз.
5-тапсырма. Берілген сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай анықтаңыз және аударыңыз. 1. Жүйке жүйесі екі бөліктен тұрады. 2. Қап, зәр шығару жүйесін білмегенім-ай! 3. Қан неден тұрады? 4. Ол жүйке ауруларын жақсы біледі. 5. Қатты ауырып жатыр. Жүріңіз тезірек! 6. Дер кезінде көмек көрсетілді ме? 7. Адам тіршілігі үшін бүйректің маңызы өте зор. 4- жаттығу.Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. В зимний день Занятия лыжным спортом регулируют артериальное давление крови, оказывают благотворное влияние на дыхательную систему, обмен веществ, на состояние нервной системы. После них у человека обычно хорошее настроение и аппетит, а усталость после глубокого сна снимает, как рукой. Если же на другой день вы плохо себя чувствуете, значит маршрут выбран не по силам. Одежда для лыжных прогулок должна не обременять, а быть теплой и удобной. Преодолев первые затруднения, вы познаете всю прелесть лыжных прогулок и увидите, что они являются источником бодрости. Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары 1-тапсырма.«Қант диабеті» атты мәтінде кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін оқып, жаттап алыңыз.
2-тапсырма. Мәтін бойынша берілген сөз тіркестерін оқытушының көмегімен орыс тіліне аударыңыз. Курсивпен берілген сөздерге сұрақ қойыңыз. Қарамен жазылған сөз тіркестеріне құрмалас сөйлем құрастырыңыз. Зат алмасу,қандағы қант мөлшері, тағамдағы көмірсулар, ағзаға сіңу, сіңіре алмау, гликоген жиналу, май алмасудың бұзылуы, толық қорытылмауы, ағза қатты улану,артық тәтті тағам жеу, жүйке жүйесінің бұзылуы. 3-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Қант диабеті Қант диабеті - ағзадағы зат алмасудың, әсіресе көмірсу пен су алмасудың бұзылуынан болатын ауру. Бұл ауру көбінесе ұйқы безі қызметінің бұзылуы салдарынан ағзада инсулин жетіспеуінен болады. Әдетте, тағамдағы көмірсулар адамның ішінде глюкозаға айналып, ағзаға сіңеді. Қант диабеті кезінде осы глюкозаны жасушалар сіңіре алмайды. Сондықтан қант қанға, одан бүйрекке өтіп, зәрге араласып сыртқа шығады. Қантты сіңіретін ұйқы безінің инсулин гормоны жетіспеуі салдарынан ағзадағы су алмасуы бұзылады, тіндерде су мөлшері кеміп, құрғайды. Бұл ауру тұқым қуалайды. Сондай-ақ жарақаттану, қабыну, ұйқы безі қан тамырларының склерозға шалдығуы, психикалық ауру, шамадан артық тәтті тағам жеу, ішкі секреция бездері (гипофиз, бүйрек үсті без, қалқанша без т.б.) қызметінің бұзылуы, жалпы жүйке жүйесінің бұзылуы бұл аурудың дамуына әсер етеді. Арудың белгісі: науқас қатты шөлдейді, тамаққа тоймайды, кіші дәреті жиілейді. Қандағы қант мөлшері де көбейіп, 100 мл-де 0,2-0,4г болуы мүмкін, кейде одан да артады. Мысалы, қандағы қант мөлшері 0,19г жетсе бүйрек қантты сіңіре алмай, ол зәрге араласады. Қант диабеті асқынғанда бауырдың қызметі бұзылып, гликоген жиналады, ағзада белок, майдың алмасуы бұзылып, ас сіңбейді. Тамақтың толық қорытылмауы салдарынан ағза қатты уланып, кома(ессіз күй) жағдайына келеді. Мұндайда науқас әлсірейді, басы айналады, тыныс алуы қиындап, қан қысымы төмендейді. 4-тапсырма.Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз. 1. Қант диабетінің белгілері қандай? 2. Ұйқы безі қандай гормон сіңіреді? 3. Қанда қанттың көбеюіне не әсер етеді? 4.Қант диабеті асқынганда қандай белгілер байқалады? 5 – тапсырма.Төмендегі қанатты сөздердің мағынасын түсіндіріп беріңіз. Адам үшін денсаулықтан артық бағалы зат жоқ. А.А.Семашко. 2. Тәннің саулығына ең жақсы шипалы дәрі – сергек әрі жайдары көңіл-күй. Х.Бострем. 6 – тапсырма. Төменде қант диабетімен ауырған науқасқа дәрігердің сұрақтары берілген. Науқастың атынан тиісті жауабын жазыңыз. - Қандай себеппен келдіңіз? - ... 2. – Қашаннан бері аурасыз? - ... 3. – Қан қысымыңыз төмендеп кетіпті. Ал жүрегіңізде шуыл бар екен. Өзіңіз бұрын емделіп пе едіңіз? - ... 4. – Күніне неше литрдей су ішесіз? - ... 5. – Аузыңыз, тіліңіз құрғап кете ме? - ... 6. – Қаныңызды, зәріңізді өткізіңіз. Анализдеріңізді тексерейік. Диагноз анықталған соң емделесіз. - ... 10.Бақылау (құзыреттілік бойынша ) Когнитивті – білім компетенциясы: Тестілер: 1. Лепті сөйлемді көрсетіңіз. а) Наурыз мерекесі құтты болсын ә) Бүйрегіңіз қалай ауырады? б) Бүгін студенттерге ауруға қарсы вакцина егілді. в) Айтқан жерге тез жетсін. г) Алтынның сынығы. 2. Қате құрылған сөйлемді көрсетіңіз. а) Дене еңбегін шұғылданғанда бауырыңыз ауыра ма?. ә) Темекі тартқаныңа қанша уақыт болды? б) Жүйке жүйесінің зақымданып болды. в) Ішкі мүшелердің сырқатынан пайда болды. г) Мидың жұмысы қан тамырларының қызметімен тығыз байланысты. 3. Берілген сөйлемнің жалғасын табыңыз. Шыққан буынды тек маман дәрігерге ... . а) көрсетіп емдеуге ә) қаратуға керек б) көрсетіп кеңес алған жөн в) беріп жатсаң г) тексерткен 4. Сөйлемді аяқтаңыз. Жұқпалы аурулар ... . а) ауа арқылы таралады ә) зат арқылы жүреді б) микроорганизмдердің енуінен пайда в) сыртқы ортаның әсері болса г) ағзаның жалпы күйіне 5. Хабарлы сөйлемді көрсетіңіз. а) Денсаулығыңыз қалай ә) Жүрегіңіз айни ма б) Самат өзінің досы туралы айтты в) Сабақ қашан басталады г) Бұл қандай дәрі 6. Сұраулы сөйлемді көрсетіңіз. а) Студенттер дәрісханада отыр. ә) Дәріні салқын және қараңғы жерде сақтаңыз. б) Сіз нешінші курста оқисыз. в) Тұмау - өте жұқпалы ауру. г) Кезекші дәрігер келетін шығар. 7. Бұйрықты сөйлемді көрсетіңіз. а) Дәріні дәрігердің кеңесімен ішіңіз. ә) Тісжегі темекі шегетін адамдарда жиі кездеседі. б) Аурухана іші қандай жарық және кең. в) Дене қызуыңыз көтеріле ме? г) Науқас анализін толық тапсырыпты. 8. Сөйлемнің түрін анықтаңыз. Шіркін, Ақжүніс! Көркі ғой біздің топтың! а) сұраулы сөйлем ә) хабарлы сөйлем б) құрмалас сөйлем в) бұйрықты сөйлем г) лепті сөйлем 9. Сөйлемнің дұрыс аудармасын көрсетіңіз. Мы пришли в университет для сдачи экзаменов. а) Емтиханды университетке келіп тапсырдық. ә) Мен университетке емтихан тапсырдым. б) Біз емтиханды университетте тапсырдық. в) Біз университетке емтихан тапсыруға келдік. г) Біз емтихан университетке тапсыру үшін келдік. 10. Дұрыс құрылған сөйлемді табыңыз. а) Қаңқа денеге белгілі береді пішін. ә) Баспа – көмейдегі қабынуы бадамша бездердің. б) Баспаның бар жедел және созылмалы түрі. в) Құрт ауруы - өте ауру жұқпалы. г) Ас қорыту мен сіңу- өте күрделі үрдіс. Операционалды – дағды компетенциясы: . 1 – тапсырма.Мәтінді тірек ете отырып төмендегі сөйлемдерді толықтырып жазыңыз. Қант диабеті тұқым қуалайтын ... . 2. Тамақта көмірсу мен ... көп болса да аурудың пайда болуына себеп болады. 3. Науқастың ... құрғайды, алақаны мен табаны ... . 4. Бетінде, маңдайында ... түс пайда болады. 5. Қан қысымы ..., бауыры ..., жүрек ұшында шуыл ... . 6. Сырқаттың пайда болуына ... соқтырады, ... аурулар әсер етеді. 7. Тәулігіне ... мл. Су ішеді. Коммуникативті компетенция: 1. Қант диабеті қандай ауру? 2. Қант диабеті ауруының пайда болуына не себеп болуы мүмкін? 3. Бұл аурудың ең ерте білінетін симптомы не? 4. Сырқаттың тағы қандай белгілері бар? 5. Науқастың өмірін не ұзартады? 6. Бұл аурудың емі не болып табылады? 11.Негізгі әдебиеттер: 1. Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тілі. А., 2001. 136 -137- бб. 2. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған. А., 2002. 88-89-бб. 2. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 333- бб. Қосымша әдебиеттер: 1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001. 2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж. Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990. 129-б. 3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989. 174-б. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР № 25 тақырып:Емдеу сақтандыру мекемелерінің түрлері Құрмалас сөйлем 2012ж. Кафедра мәжілісінде талқыланды Хаттама №____, «_____»____________2012ж. «Бекітемін» Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай 1.Тақырыбы: Емдеу сақтандыру мекемелерінің түрлері Құрмалас сөйлем 2. Мақсаты: Құрмалас сөйлем түрлерін орыс тілімен салыстыра отырып, практикалық жолмен меңгерту, құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарына мысалдар келтіре отырып, өз бетінше сөйлем құрастыруға машықтандыру, мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету, түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру. 3. Міндеті:Жаңа сабаққа қатысты медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету. Когнитивті – білім компетенциясы: деңгейлік тапсырмалар арқылы жай сөйлемнен алған білімдерін кеңейту, сөздік қорын байыту. Операционалды – дағды компетенциясы: медициналық атаулардың қазақша баламасын дұрыс қолданып, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру. Коммуникативті компетенция: мәтінде кездесетін медициналық терминдердің қазақша айтылуын және жазылуын үйрету. Өзін-өзі дамыту компетенциясы: шығармашылық жұмыс арқылы таным түсініктерін дамыту, сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру, өз бетімен ізденуге баулу. 4.Негізгі ұғымдар:денсаулық сақтау құқығы, медициналық көмек, медицина ғылымы тұрғындарға, жоғары сапалы, ауруханалық мекемелер, емдеу бөлімшелері, басты байлығы, қабылдау, мамандырылған, құрмалас сөйлем туралы түсінік, олардың жасалу жолдары, қолданыстағы көрінісі. 5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут) Ұйымдастыру кезеңі (5 мин. ) Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.) Жаңа сабақ Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25 мин.) Лексикалық материалмен жұмыс Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.) Мәтін бойынша жұмыс ( 25 мин.) Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.) Жаңа сабақты қорыту (10 мин. ) Студенттің білімін бақылау (10 мин. ) Студенттің білімін бағалау (5 мин. ) 6.Өткізу түрі: Аралық сабақ 7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: Сұрақ-жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас, ұжымдық талдау, баяндау. 8.Көрнекі құралдар:Емдеу сақтандыру мекемелерінің түрлеріне арналған кесте, құрмалас сөйлем түрлері жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар, сызбалар. 9.Тапсырмалар Құрмалас сөйлем В казахском и русском языках предложения по своей структуре бывают простые и сложные. Простым называется предложение, выражающее законченную мысль и содержащее подлежащее и сказеумое. Сложным (құрмалас сөйлем) называется предложение, которое состоит из двух или нескольких простых предложений, объединенных по смыслу, составляющих единое целое. Частями сложного предложения служат простые предложения. Они объединяются в сложные двумя способами: а) при помощи союзов: да (де), та (те), және (и), бірақ (однако), немесе (или), өйткені (потому что), сондықтан (поэтому) и интонаций. Мысалы: Асқар институтқа ерте келді де, бірінші дәріске қатысты. Ажар медицина университетіне оқуға түсті, себебі ол дәрігер мамандығын ұнатады. По характеру связи и по способам выражения отношений между составляющими их частями сложные предложения и в казахском, и в русском языках подразделяются на две больше группы: на сложносочиненные (салалас құрмалас) и сложноподчиненные предложения (сабақтас құрмалас). Құрмалас сөйлемді слайд арқылы түсіндіру Тақырып бойынша сұрақтар: 1. Құрмалас сөйлемнің құрамында ең кемінде неше жай сөйлем болады? 2. Салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемдердің бір-бірінен айырмашылығы қандай? 3. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы кез келген сөз табынан бола бере ме? Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері: 1–жаттығу. Сөйлемдерді жазып алыңыз. Жай сөйлемдердің қалай байлынысып (жалғаулықтар немесе интонация арқылы) тұрғанын айтыңыз. 1. Мен дәрігермен сөйлестім және анализ тапсырдым. 2. Ажар дәріханадан дәрі сатып алды, үйге келіп дәріні анасына берді. 3. Қыс бітті, көктем басталды. 4. Олар конференцияда баяндама жасады, біз практикада болдық. 5. Жанаттың досы Астанадан келетін болды, сондықтан біз оны сағат үште қарсы аламыз. 2 -жаттығу. Берілген жай сөйлемдерді қатыстырып, құрмалас сөйлем жасаңыз. Орыс тіліне аударыңыз. 1. Жұлынның қызметін ми реттеп отырады. 2. Мидың қызметі күрделі. 3. Ас – адамның арқауы. 4. Адамның мінез-құлқына әсер етеді. 5. Ас қорыту үрдісін тездетеді. 3–жаттығу.Берілген сөйлемдердің басыңқы сыңарын тауып, сөйлемдерді толықтырыңыз. 1. Медицина университетін бітірген соң, ... . 2. Тапсырманы орындап үлгергенше, ... . 3. Созылмалы аурумен ауырғанда, ... . 4. Біз дәрістен кейін, ... . 5. Анатомия мұражайына барғанда, ... . 4- жаттығу. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. 1. Я много занимаюсь, но не говорю хорошо по-казахски. 2. Казахский язык труден, но мы занимаемся с интересом. 3. Погода была прекрасная, но нам не хотелось гулять. 4. Моя мама хотела купить лекарство, но у нее не было времени. «Сыңарыңды тап» ойыны Құрмалас сөйлем сыңарлары жеке парақшаларға жазылған, олар студенттерге беріледі. Студенттер кезекпе-кезек өз қолындағы құрмалас сөйлем сыңарын оқиды, мазмұнына сәйкес келгендері орнынан тұрып жалғастырады, ауызша сөйлем түріне қарай ажыратады, талданады.
Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары 1 – тапсырма. «Емдеу сақтандыру мекемелерінің түрлері» мәтіні бойынша берілген сөздер мен сөз тіркестерін есіңізге сақтаңыз.
2-тапсырма. «Емдеу сақтандыру мекемелерінің түрлері» мәтіні бойынша кездесетін сөздер мен сөз тіркестерін оқытушының көмегімен орыс тіліне аударыңыз. Адам денсаулығы, әл-ауқаттың жиынтығы, әйелдерге кеңес беру, жедел жәрдем станциясы, мугедек адамдар, орта медициналық қызметкерлер, бөлімшенің түрі, емшаралық, таңу бөлмелері, бекітілген, әскери, жетістіктер. 3-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Емдеу - сақтандыру мекемелерінің түрлері Қоғамның басты байлығы – адам. Адамның басты байлығы - оның денсаулығы. Адам денсаулығы – бұл психикалық, физикалық және әлеуметтік әл-ауқаттың жиынтығы. Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық сақтау құқығы Конституциямен бекітілген. Емдеу-сақтандыру мекемелерінде амбулаторлық көмек көрсетіледі. Оларға амбулатория немесе фельдшер-акушерлік пункт (ауылдық жерде), дәрігерлік пункт (здравпункт), емхана, диспансерлер, медициналық көмек көрсететін мамандандырылған кеңестік-диагностикалық орталық, әйелдерге кеңес беру (консультациясы), жедел жәрдем станциясы жатады. Стационарлық медициналық көмек жүйелі бақылауды, емдеу мен тексерудің күрделі түрлерін қажет ететін науқастарға көрсетіледі. Стационардың түрлері: 1.Аурухана медицина ғылымы мен техниканың соңғы жетістіктерінің негізінде тұрғындарға жоғары медициналық көмек көрсетеді. Аурухана көп салалы (әртүрлі ауруларды емдеу үшін) және мамандандырылған (инфекциялық, психиатриялық және т.б.) болуы мүмкін; облыстық және республикалық ауруханалар ауыл тұрғындарын жоғары сапалы медициналық көмекпен қамтамасыз етеді. 2. Госпиталь – әскери немесе мүгедек адамдарды емдейтін аурухана. 3. Клиника – науқастарды емдеумен қатар студенттерді, дәрігерлер мен орта медициналық қызметкерлерді оқыту ісі және ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілетін ауруханалық мекеме. 4. Шипажай – науқастардың емін жалғастыратын стационарлық мекеме. Оларды минералдық сулары, емдік балшықтары бар жайлы климатты жерлерге салады. Ауруханалық мекемелер науқастарды стационар жағдайында емдеуге арналған. Белгілі бір аурумен (мысалы, туберкулезбен) сырқаттанатын науқастарды емдеуге арналған бір салалы (мамандандырылған) және құрамына әр түрлі (мысалы, терапевтік, хирургиялық, неврологиялық, эндокринологиялық және т.б.) бөлімшелер кіретін көп салалы ауруханалар болады. Аурухананың құрамына қабылдау, емдеу-диагностикалық, емдеу бөлімшелері, дәріхана және т.б. кіреді. Мейірбикенің қызметтік міндеттері ең алдымен бөлімшенің түріне және оның бөлімшедегі жұмысының ерекшелігіне байланысты. Қабылдау бөлімі, әкімшілік-шаруашылық бөлімі және емдеу бөлімшелері аурухананың негізгі құрамдас бөліктері болып табылады. Емдеу бөлімшелеріне диагностикалық (нақтама) және емдеу бөлмелері, ота жасайтын (операциялық), емшаралық, таңу бөлмелері және мамандандырылған бөлімшелер, науқастар жататын бөлмелер кіреді. 4-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз. 1. Емдеу-сақтандыру мекемелерінің түрлерің атаңыз. 2. Аурухана қандай көмек көрсетеді? 3.Госпиталь дегеніміз не? 4.Клиника қандай мекеме? 5.Шипажай дегеніміз не? 6. Ауруханалардың қандай түрлері болады? 7. Емдеу бөлімшелеріне қандай бөлмелер кіреді? 8.Адамның басты байлығы дегенді қалай түсінесіз? Тақырыпқа қатысты нақыл сөз Көңіліңді, бойыңды мөлдір бұлақтай таза ұста. Ы.Алтынсарин. 5-тапсырма. Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді тауып, түрлеріне ажыратыңыз. 6-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз. Поликлиника. Этим словом (от греческого «поли» - много) называют лечебно-профилактическое учреждение, предназначенное для окзания специализированной медицинской помощи приходящим больным и для лечения на дому. От амбулатории поликлиника отличается объемом деятельности и приемом по всем врачебным специальностям. Клиника. Этот термин происходит от греческого слова «клине» - кровать или «клинике» - лечение, уход за лежачим больным. Теперь словом «клиника» обычно называют больницу, в которой не только лечат, но и обучают студентов-медиков и молодых врачей. Словами «клиническая картина» болезни обозначают внешние проявления того или иного заболевания. Амбулатория. Так называют (от латинского слова «амбуло» - гуляю) лечебное учреждение, оказывающее медицинскую помощь по основным врачебным специльностям приходящим больным, а так же на дому. Аптека. Есть много слов с таким же окончанием: библиотека, картотека, фильмотека. Все это значит: хранилище того-то –и происходит от греческого -слова «тэке» - «ящик», «хранилище». «Аптека» по-гречески значило просто «склад». В европейские языки слово перешло со значением: «склад лекарств». 10. Бақылау (құзыреттілік бойынша ) Когнитивті – білім компетенциясы: Тестілер: 1. Құрмалас сөйлемді көрсетіңіз. а) Әр дәрінің шығарылған мерзіміне назар аударыңыз. ә) Әрбір дәрінің этикеткасы және оны қалай пайдалану жөнінде жазылған нұсқауы болуы керек. б) Дәріні қажет болғанда ғана қабылдау керек. в) Егер дәрі көмектеспесе, оны қабылдауды тоқтатыңыз. г) Дәріні баланың қолы жетпейтін жерде сақтау керек. 2. Құрмалас сөйлем түрін анықтаңыз. Науқас адамның бадамша безі ісініп, қан қысымы көтеріледі. а) салалас құрмалас сөйлем ә) шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем б) қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем в) себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем г) мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем 3. Құрмалас сөйлемді көрсетіңіз. а) Бас сүйегі сынса, науқасты шалқасынан жатқызады. ә) Арнайы шендеуіштер дәріханада сатылады. б) Ересек адамда бес литрдей қан болады. в) Полиомиелит кезінде, көбіне, жұлынның сұр заты зақымданады. г) Қызамық ауруының жасырын кезеңі 2-12 күн. 4. Берілген сыңардан құрмалас сөйлем жасаңыз. ..., науқастың тынысы тарылады. а) Жүрек демікпесі қатты ұйқы кезінде басталып ә) Таңертең ерте б) Бөлмесінің ішінде в) Сол жақ қарыншаның қызметі бұзылғанда г) Ащы дәрілерден 5. Сөйлемнің екінші сыңарын көрсетіңіз. Жүйке жүйесі мүшелердің жұмысын реттеп, ... . а) отырады ә) ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді б) жүреді в) күрделі қызмет г) тығыз байланысты 6. Сөйлемнің алдыңғы сыңарын көрсетіңіз. ..., дене қызуы көтеріледі. а) Жұқпалы аурумен ауырған науқастың мазасы ә) Тұмаумен қатты ауырғанда б) Кеше бізді в) Тамақ ішіпті г) Егер ауру асқыну 7. Құрмалас сөйлем жасамайтын қатарды көрсетіңіз. ..., созылмалы қан аздыққа ұшыратады. а) Дәрігерлік көмек көрсетілмесе ә) Спортпен шұғылданушы б) Ұзақ уақыт емделмеу в) Дер кезінде емделмесе г) Дер кезінде емделмегендіктен 8. Құрмалас сөйлемнің баяндауышы болатын тіркесті көрсетіңіз. Аурудың белгісі білінісімен ..., дер кезінде емделген жөн. а) дәрігерге барып ә) қайнатпаны ішу б) толық тексерілсе в) таза ауада г) мөлшермен 9. Құрмалас сөйлем жасайтын сыңарды көрсетіңіз. ..., арнайы санаторийлерде дем алған жөн. а) Науқастың жүрегі ә) Дәрігердің кеңесін тыңдап б) Қандай жағдайда в) Жарақаттанып г) Ауруханада ем қабылдау 10. Дұрыс құрылған сөйлемді көрсетіңіз. а) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі оны оқимын ә) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі қалада оқиды. б) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі қар қалың түсіпті. в) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі шешем келеді. г) Ертең мен ауруханаға барамын, себебі тәулік бойы кезекшілікте боламын. Коммуникативтік компетенциясы: Тақырып бойынша негізгі сұрақтар: а) лексикалық материал бойынша: 1. Қандай стационарлық медициналық көмек көрсетіледі? 2. Аурухананың құрамына нелер кіреді? 3.Мейірбикенің қызметтік міндеттері қандай? 4.Аурухананың негізгі құрамдық бөлімдерін атаңыз. 5.Шипажайларды қандай жерлерге салады? ә)грамматикалық материал бойынша 1. Құрмалас сөйлем деген не? 2. Құрмалас сөйлем мен жай сөйлемдердің айырмашылығы неде? 3. Құрмалас сөйлемнің қандай түрлерін білесіз? Операционалды – дағды компетенциясы: 1–жаттығу.Төмендегі сөйлемдердің бағыныңқы мүшесін тауып, сөйлемді аяқтаңыз. 1. ..., біз оны тыңдап отырдық. 2. ..., науқасқа алғашқы көмек көрсетілді. 3. ..., емханада бас дәрігер болып жұмыс істеді. 4. ..., аурудың жасырын кезеңі басталды. 5. ..., экскурсияға ерте шықты. 11.Негізгі әдебиеттер: 1. Дәрменқұлова Р.Н. Медициналық мәтіндер жинағы, А. 2001. 56-57-бб. 2. Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тілі.2010. 134-бб. 3.Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 310-311-бб. Қосымша әдебиеттер: 1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001. 2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж. Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.129-134-бб. 3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989. 165-166-бб. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР №26 тақырып: Салауатты өмір салты - денсаулық кепілі Салалас құрмалас сөйлем 2012 ж. Кафедра мәжілісінде талқыланды Хаттама №____, «_____»____________2012ж. «Бекітемін» Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай 1. Тақырыбы: Салауатты өмір салты - денсаулық кепілі Салалас құрмалас сөйлем 2. Мақсаты:Студенттерге салалас құрмалас сөйлем туралы мағлұмат беру, салалас құрмалас сөйлемнің түрлерін практикалық жолмен меңгерту, құлақ аурулары туралы мәлімет беру, мәтінде кездесетін медициналық терминдердің аудармасын беріп, жазылуын үйрету, дұрыс сөйлеуге дағдыландыру 3. Міндеті:Мәтіндегі медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету. Когнитивті – білім компетенциясы: салауатты өмір салты туралы мәлімет бере отырып, салалас құрмалас сөйлем туралы түсінік беру, олардың грамматикалық белгілерін меңгерту. Операционалды – дағды компетенциясы:мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, өз бетінше мазмұндауға, грамматикалық тақырып бойынша түрлі жаттығу жұмыстарын орындауға үйрету, медициналық атаулардың қазақша баламасын дұрыс қолдануға дағдыландыру. Коммуникативті компетенция: тілдік материал бойынша жаттығу жұмыстарын сауатты орындауға баулу, мәтінге берілген сұрақтарға дұрыс жауап беру дағдыларын қалыптастыру. Өзін-өзі дамыту компетенциясы: шығармашылық жұмыс арқылы таным түсініктерін дамыту, сын тұрғысынан ойлауға дағдыландыру, шығармашылықпен жұмыс істеуге ұмтылдыру, студенттердің ой-өрісін кеңейтіп, бұрынғы алған білімдерін жетілдіре отырып ойлау, сөйлеу қабілеттерін дамыту. 4.Негізгі ұғымдар: сана - сезімі төмендеу, аулақ болу, адамның көңіл-күйі, өмір сүру ұзақтығы, халықтың денсаулығы, емдеп сауықтыру, салаласқұрмалас сөйлем туралы түсінік, олардың жасалу жолдары, қолданыстағы көрінісі. 5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут) Ұйымдастыру кезеңі (5 мин. ) Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.) Жаңа сабақ Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25 мин.) Лексикалық материалмен жұмыс Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.) Мәтін бойынша жұмыс ( 25 мин.) Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.) Жаңа сабақты қорыту (10 мин. ) Студенттің білімін бақылау (10 мин. ) Студенттің білімін бағалау (5 мин. ) 6.Өткізу түрі: ізденіс сабақ 7. Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас. сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас, аударма жұмысын жасату. 8. Көрнекі құралдар: «Салауатты өмір салты - денсаулық кепілі» тақырыбына арналған бүктемелер, мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар. 9. Тапсырмалар Салалас құрмалас сөйлем Сложносочиненное предложение (салалас құрмалас сөйлем), как и в русском языке, состоит из независимых друг от друга простых предложений, которые могут связываться друг с другом как при помощи союзов (жалғаулық, шылау), так и без них. Мысалы: Көктем келді, күн жылынды “Пришла весна, стало тепло”. – Көктем келді де, күн жылынды. “Пришла весна, и стало тепло”. По способу связи сложносочиненные предложения делятся на бессоюзные и союзные. В сложносочиненных бессоюзных предложениях составление предложений осуществляется: а) с помощью интонации. Мысалы: Науқас дәрігерге барды, дәрігерлік тексерістен өтуге жолдама алды. б) с помощью сочинительных союзов: және, да, де, та, те – и, бірақ – но; алайда – однако; дегенмен, сонда да, әйтсе де – все ж таки; өйткені, сол себепті, себебі – потому что; сондықтан, неге десеңіз – поэтому; не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, әлде – или, либо; кейде – иногда; бірде – однажды: біресе – то. Сложносочиненные предложения образуются при помощи следующих союзов. а) Сочинительных (ыңғайлас) – және, да/де, та/те, “и; к тому же”. Мысалы: Ол дәрігердің айтқан дәрісін ішті және емдерін толық алды. б) Противительных (қарсылықты) – бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйтсе де ”но, однако, иначе, а, все ж таки”. Мысалы: 1. Науқас ауруханада жатып емделді, алайда оған ота (операция) жасалмады. 2. Мен кітабымды беріп едім, бірақ ол алмады “Я давал ему свою книгу, но он не взял”. в) Разделительных (талғаулықты) – біресе, не, немесе я, яки, бірде, не болмаса, әлде “то, или, либо”. Мысалы: 1. Науқастың дене қызуы біресе көтеріледі, біресе төмендейді. 2. Күн біресе жауды, біресе басылды. “Дождь то шел, то переставал”. г) Причинно-следственных (себеп-салдар) – сондықтан “поэтому”, сол себепті, себебі, өйткені “потому что”. Мысалы: 1. Студенттер сабаққа кеш келді, өйткені олар медициналық тексеруден өтті. 2. Мен үлкенмін, сондықтан сен мені тыңдауың керек. “Я старший, поэтому ты должен меня слушаться”. Өз бетінше орындайтын жаттығу жұмыстары 1–жаттығу.Сөйлемдердің бірінші сыңарына сәйкес келетін сөйлемдерді екінші қатардан тауып, мағынасына қарай құрастырыңыз.
2-жаттығу.Көп нүктенің орнына тиісті жалғаулық шылауларды қойып, салалас құрмалас сөйлем жасаңыз. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз. 1. Науқас емханаға келді ... , терапевтке қаралды. 2. Жолдасым ауырып қалды, ... дәрігерді шақыртпады. 3. Студенттер дәрісті жақсы тыңдады, ... бүгінгі тақырып өте қызық болды. 4. Бүгін .. өзі келсін, ... досы келсін. 5. Саматтың жүрегі қатты ауырды, ... жедел жәрдем машинасын шақырды. 3-жаттығу. Төменде берілген жалғаулықтарды пайдаланып, салалас құрмалас сөйлем жазыңыз:бірақ, немесе, да, өйткені, біресе. 4-жаттығу. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. Фельдшер Это слово происходит от немецкого «фельдшерер», что означает полевой, то есть военный цирюльник (парикмахер). В русский язык оно вошло во времена Петра Первого, приобрело смысл «помощник врача» и осталось до сих пор. В немецких армиях XVII-XVIII веков фельдшеры ставили банки, делали кровопускание и клизмы, лечили переломы костей, останавливали кровотечения. Цирюльники производили некоторые операции. В средние века их называли костоправами. 1-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. Год здоровья В соответствии с Указом Главы государства 2002 год объявлен Годом здоровья Республики Казахстан. Здоровье является одной из главных ценностей как отдельного человека, так и общества в целом. Учитывая разнообразие факторов, влияющих на формирование общественного здоровья и его значимость, как одного из важнейших ресурсов, здоровье является интегральным показателем и объективным критерием успешности проводимых политических, социальных и экономических реформ. Этим объясняется необходимость проведения Года здоровья в Республике Казахстан. Исходя из этих проблем и поставленных задач, разработан План основных мероприятий по реализации Программы проведения Года здоровья. Цели Программы Года здоровья: - Улучшение состояния здоровья народа; - Поддержка системы здравоохранения; Пропаганда здорового образа жизни. (Медицина, 2002, №1) 2-тапсырма. Төменде берілген ауру аттарын қазақшаға аударып, қай мүшенің аурулары екенін айтыңыз. Ангина, хронический бронхит, язвенная болезнь, бронхиальная астма, ишемическая болезнь сердца, желчекаменная болезнь, радикулит, цистит, эпилепсия, порок сердца, анемия, пневмония, желтуха, брюшной тиф, нефрит, гастрит, сифилис, рахит, бруцеллез, грыжа, корь. Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары 1-тапсырма.“Салауатты өмір салты – денсаулық кепілі” мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін оқып, жаттап алыңыз.
2-тапсырма.“Салауатты өмір салты – денсаулық кепілі” мәтіні бойынша берілген тіркестерді орыс тіліне аударыңыз. Денсаулықты сақтау, жан-жақты даму, адамның көңіл-күйі, дене шынықтырумен айналысу, насихаттаудың тәсілдері, зиянды әдеттерден аулақ болу, індеттердің таралмауы, көтеріңкі көңіл - күй, жүректің ишемиялық аурулары, аурудың алдын алу, зиянды әдет, тұрмыс жағдайы, денені май басу, ретсіз тамақтану. 3-тапсырма.Төмендегі берілген мәтінді оқып шығып, орыс тіліне аударыңыз. Салауатты өмір салты – денсаулық кепіліӘрбір адамның өзін-өзі күтіп, денсаулығын сақтай білуі керек. Денсаулық адамның жан-жақты дамып, еңбек етуіне, тұрмыс жағдайын жақсартып, көңіл -күйінің көтеріңкі болуына мүмкіндік береді. Медицина ауырғандарды емдеп сауықтыруға, аурудың асқынбауына, жұқпалы індеттердің таралмауына көмектеседі. Түрлі аурулардың қалай алдын алу керек, қалай тамақтанған жөн, зиянды әдеттерден аулақ болуды т.б. насихаттауда дәрігердің орны ерекше. Қазіргі уақытта адамдардың көпшілігі темекі тартады, арақ ішеді, ретсіз тамақтануынан денелерін май басады. Осылардың әсерінен адамның көңіл - күйі, мінез-құлқы өзгеріп, сана - сезімі төмендейді, зат алмасу үрдісі, бауыр мен бүйрек қызметі бұзылады. Соңғы жылдары елімізде аурулардың түрлері (гипертония, жүректің ишемиялық аурулары, қант диабеті) көбейіп, халықтың денсаулығы күннен-күнге нашарлап, өмір сүру ұзақтығы кеміп барады. Денсаулықты сақтауда медицинаның бір саласы валеологияның қызметі зор. Валеология латынның «VALEO» – дені сау болу және гректің «LOGOS» ғылым деген сөздерінен құралған. Сонда валеология дені сау адамдардың денсаулығын сақтау жөніндегі ғылым дегенді білдіреді. Оны ғылымға ХХ ғасырдың 60 - жылдарында профессор М.И.Брехман енгізді. Валеология арқылы халық гигиенаны және салауатты өмір салтын қалыптастырудың негіздерін, денсаулықты сақтау мен насихаттаудың тәсілдерін үйренеді. Денсаулықты сақтаудың бірден бір жолы – дене шынықтырумен айналысып, тамақтану рационын сақтау, зиянды әдеттерден (есірткі, темекі тарту, арақ ішу т.б.) аулақ болу. 4-тапсырма.Төменде берілген сұрақтарға жауап беріңіз. - Салауатты өмір салты дегенді қалай түсінесіз? - Валеология қандай ғылым? - Валеология ғылымын кім енгізді? - Денсаулықты сақтаудың жолдары қандай? Тақырыпқа қатысты нақыл сөз Дене жаттығулары көптеген дәрі-дәрмектің орнына жүре алады, бірақ дүниеде бірде-бір дәрі дене жаттығуының өтеуіне жүре алмайды. А.Мюссе. 5-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, асты сызылған сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңіз. Мәтіннің мазмұнын айтыңыз. жүктеу/скачать 7,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||