Сабақ кестесі: Оқу тоқсаны 15 оқу аптасынан және 2 сынақ аптасынан тұрады

Күндізгі оқу бөлімінде де 2 кредит. Бір аптада 1 кредит сағат саны, әр кредит сағат саны (дәріс, практика) екі байланыс сағаттан және 2 сағат МӨЖ, 2 МОӨЖ тұрады.

Оқу тоқсаны 15 оқу аптасынан және 2 сынақ аптасынан тұрады.

Аптасына 2 кредит-сағат жоспарланады, оның әрбір кредит-сағат бір байланыс сағатынан ( дәріс, практика) және оқытушының басқарумен жүретін студенттердің өзіндік жұмысынан (ОЖСӨЖ, СӨЖ)

Сабақтар	Өткізілу уақыты	Сабақтар	Өткізілу уақыты	Сабақ тар	Өткізі лу уақыты	Сабақ тар	Өткізі лу уақыты
Байланыс сағаты 1 (дәріс 1)	50 мин.	Практикалық сабақ 1 сағат	50 мин.	МОӨЖ 2 сағат	50 мин.	МӨЖ 2 сағат	50+50 мин.

Оқу жоспарынан көшірме:

Курс	Семестр	Кредит саны	Дәрістер	Семинарлар	МОӨЖ	МӨЖ	Барлығы	Бақылау түрі
І	2	2	15	15	30	30	90	емтихан

«Әдебиеттанудың өзекті мәселелері» туралы пән жоғары оқу орындарының магистрларын даярлау ісінде әдебиеттану ғылымының қазіргі өзекті проблемарын тереңдетіп меңгерту мақсатында оқытылып жүрген негізгі пәндердің бірі. Отандық әдебиеттану ғылымының қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру барысында өткенін екшей отырып, ұлттық мүддеге орайлас тың ізденістерге бет бұруда. Міне, осы қазіргі заманға сай соны ізденістер мен тың зерттеулерді, ұлттық мүдде тұрғысына пайымдалған оң тұжырымдарджы магистрантарға жеткізі пәннің ауқымында қарастырылады.

Курстың қысқаша сипаттамасы: Әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мүддеге қатысты тың зерттеулер тәуелсіздік жылдарынан кейін қолға алынғаны мәлім. Кешегі кеңестік цинзураның мүмкіндік бермеген тұстарын қайта қарап, дұрыс баға беріп, өткенімізді бағамдап, бүгінгі күн тұрғысына бағалау мақсаты бір сәтике толастауға тиісті емес. Себебі, ғылым зерттеу аясы аяқталған көзқарастар мен шешіліп біткен шындықтың қоймасы емес. Күллі жаратылыстың дами беру қасиеті ғылымға да, оның ішінде әдеби зерттеу ғылымына да тән. Соған байланысты әдеби зерттеуде көркем шығарманы талдаудың жаңа ізденістері пайда бола бастады. Осы тұрғыдан келгенде, әдебиеттенау ғылымының өзекті мәселелері әр дәуір әдебиетінің рухани мұраларын үздіксіз зерттеуге байланысты толып отырады. Пәннің жалпы сипаттамасы ежелгі дәуір әдебиетінің, хандық дәуір әдебиетінің, ХІХ, ХХ ғасыр әдебиетінің, кеңес дәуір әдебиетнің, Тәуелсіздік жылдарынан кейінгі, бүгінгі заман әдебиетінің рухани мұралын танудағы өзекті проблемалары мен зерттеу арналарына кеңірек тоқталуды көздейді.

- ертедегі әдебиет нұсқаларын ғылыми айналымға енгізудегі қадамдардың сәтсіздікке ұшырауы, қайшылықтар, олардың мәнін тереңірек ашуға тырысу;

- хандық дәуір әдебиетін және толғау жанрын зерттеу үдерісінің жыраулар мұрасын ғылыми айналымға енгізу және ұлт әдебиет тарихын ХҮ ғасырдан бастап орнықтырудағы еңбектердің мәдени өмір ағысындағы рухани өрлеу тигізген өрісты ықпалын айқындай түсу.

- ХІХ – ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеуде маркістік-лениндік ілім кедергілері орын алып отырғанымен ақын-жазушылар шығармашылығын ьбағалауда тарихилық қағиданы ұстанудың ұштала түсуіндегі қайшылықты өзгерістерді, жекелеген дарындар мұрасын очерк, монографиялық арнада зерттеу, қолжазбаларджы ғылым сипаттамасын түзу және абайтану, шоқантану, махамбеттануда жүргізілген еңбектерге тән сипаттарын екешеу;

- кеңес дәуіріндегі әдебиет атрихын зерттеуде жоғары оқөу орындарына апрналған оқулық шығару, жаңа ситаптатғы әдебиеттің қалдыптасуынан бастап кейінгі даму жолдарын саралау, ұлттық сынның тууы мен қалыптасуын алғаш жүйелі зерттеу жаңаша сипат ала бастауын дәйектеу:

- «бетбұрыс» кезеңіндегі әдебиеттануда «ақтаңдақтар» мәселесінің өткір қойылуы, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша қабылданған идеологиялық қаулы-қарарлардың күшін жоюымен «зар заман», Алаш әдебиеті өкілдерінің әдеби мұрасын, шығармашылығын жаңаша танымда зерттеу бағытына бетбұрыс жасаудағы қадамдарды қарастыру:

- «жылымық» ықпалындағы рухани азаттық аңсарындағы эстетикалық танымдағы өзгерістермен сабақтас әдеби сынның шеберлік қыры мен көркемдік даму мәселелерін полемикалық, проблемалық аспектіде зерделей отырып әдебиеттанудағы жетекші орнын бекіту жолында «қазіргі қазақ әдебиеті» атты жаңаша ұғым орнықтырудағы жаңғыру сипаттарының маңызын айқындау:

- Тәуелсіздік жылдарынан кейінгі қазіргі әдебиеттану ғылымының жаңа бағыттарының зерттелуі және әдеби бағыт-ағымдардың көрінісі.

Оқыту негізінен негізгі оқу материалдарын түсіндіретін және тәжірибелік дағдыларды қалыптастыратын практикалық сабақтар түрінде өтеді. Студенттердің білімін тексеру ауызша және жазбаша жаттығулар, тест жұмыстары және жеке семестрлік тапсырмалар мен үй жұмыстарын тексеру ретінде болады. Студенттердің білім кемшіліктерін жою үшін алдын-ала белгіленген кесте бойынша әр апта сайын кеңестер жүргізіледі.

Курс саясаты оқу процесінің жоғарғы тиімділігін қамтамасыз етуге тиісті және барлық студенттер үшін міндетті. Әрбір оқытушы студенттерге сабақ барысында тәртіп ережелерін, оқытушымен және басқа студенттермен өзара қатынастарын ұстаудағы өзіндік жүйесін талап етеді.

Студенттерге қойылатын талаптар:

Курс бойынша жоғары балл алу үшін әрдайым жұмыстану қажет. Себебі пән бойынша баға жалпы семестр бойы жинақталады. Сабаққа белсенді қатысып, барлық тапсырмаларды нақты, дұрыс, ұқыпты, толық орындаған жағдайда студентке жоғары баға қойылады. Студент әрбір кредит сағат бойынша жинаған балдарын есептеп жүру қажет (жоғарыда көрсетілген пән бойынша білімді бағалау және апталық тақырыптық кесте бойынша)

1. Сабаққа қатысу

Студент сабаққа қатысуға міндетті. Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пәннің 3/1 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады.

2. Аудиториядағы тәртіп:

Студент сабаққа кешікпеу, сабақ уақытында сөйлеспеу, газет оқымау, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет.

3. Үй тапсырмасы

Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.

4. Жеке тапсырмалар

Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.

5. Бақылау жұмысы.

Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.

6. Пікірлесу. Пікірлесу әр топта кесте бойынша жүзеге асады. Студенттердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.
«Әдебиеттанудың өзекті мәселелері» курсының жұмыс бағдарламасы – (SILLABUS)
1 апта:

Дәріс 1

Тақырыбы: Әдебиеттанудың өзекті мәселелері (пәнінің) курсының негізгі мақсаты мен міндеттері.

Дәріс мазмұны:

1 Пәннің мақсаты мен міндеттері.

2 Қазақ әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу және даму кезеңдері, зерттелу тарихы.

3 Қазақ әдебиеттану ғылымының даму тарихындағы негізгі бағыт-бағдарларға шолу.

«Әдебиеттанудың өзекті мәселелері» туралы пән жоғары оқу орындарының магистрларын даярлау ісінде әдебиеттану ғылымының қазіргі өзекті проблемарын тереңдетіп меңгерту мақсатында оқытылып жүрген негізгі пәндердің бірі. Отандық әдебиеттану ғылымының қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру барысында өткенін екшей отырып, ұлттық мүддеге орайлас тың ізденістерге бет бұруда. Міне, осы қазіргі заманға сай соны ізденістер мен тың зерттеулерді, ұлттық мүдде тұрғысына пайымдалған оң тұжырымдарджы магистрантарға жеткізу пәннің ауқымында қарастырылады.

Курстың қысқаша сипаттамасы: Әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мүддеге қатысты тың зерттеулер тәуелсіздік жылдарынан кейін қолға алынғаны мәлім. Кешегі кеңестік цинзураның мүмкіндік бермеген тұстарын қайта қарап, дұрыс баға беріп, өткенімізді бағамдап, бүгінгі күн тұрғысына бағалау мақсаты бір сәтке толастауға тиісті емес. Себебі, ғылым зерттеу аясы аяқталған көзқарастар мен шешіліп біткен шындықтың қоймасы емес. Күллі жаратылыстың дами беру қасиеті ғылымға да, оның ішінде әдеби зерттеу ғылымына да тән. Соған байланысты әдеби зерттеуде көркем шығарманы талдаудың жаңа ізденістері пайда бола бастады. Осы тұрғыдан келгенде, әдебиеттенау ғылымының өзекті мәселелері әр дәуір әдебиетінің рухани мұраларын үздіксіз зерттеуге байланысты толып отырады. Пәннің жалпы сипаттамасы ежелгі дәуір әдебиетінің, хандық дәуір әдебиетнің, ХІХ, ХХ ғасырп әдебиетінің, кеңес дәуір әдебиетнің, бүгінгі заман әдебиетінің рухани мұралын танудағы өзекті проблемалары мен зерттеу арналарына кеңірек тоқталуды көздейді.

Қазақ қаһармандық дастандарында ақылгөй абыз тұлғасында ұшырасып отыратын Сыпыра жыраудан бастап, XX ғасырдың аяғына дейінгі ақындарымыздың шығармашылығына жүгінсек, соншама ұзақ дәуірлерді қамтитын өлең-жырларымызды, тұтас алғанда, Ұлы Даланы мекен еткен көшпенділер өмірінің энциклопедиясы деуге болады. Тіпті, халықтың көркемделген ата тарихы да осында айшықталыпты!

Көтеш, Қобылан, Есет би, Абыл, Жанкісі, Түбек, Өске, Шөже, Орынбай, Мәделі, Шернияз, Күдеріқожа, Қашқынбай, Бұдабай сияқты ақын-жыраулар да өз өлең-толғауларында нар заман мен зар заман поэзиясын одан әрі тереңдете жалғастырады, яғни қазақ әдебиетінің дәстүрлі үлгісі бой көрсетеді. Жыраулық-дидактикалық, философиялық үрдіс әсіресе Қашаған, Балқы Базар, Ақтан өнернамасында өте көркем бейнелеген. Қоғамдық-әлеуметтіу қайшылықтардың сәулесін бойына сіңірген бұл жыр-толғаулар көп ғасырлық көне дәурендер шежіресі іспетті. Көркем шежіресі.

Қазақ өлеңінің дәстүрлі ұлттық һәм шығыстық үрдістегіфольклор бесігінен түсіп, «тарихи қысқа мерзімде өзінің озық үлгілері арқылы Еуропа классикалық әдебиетінің өресіне жетуі» Абайдан басталады. XIX ғасырда дүниеге келіп, XX ғасыр басында өмір кешкен тұлғалар Абай салған сыншыл реализм дәстүрін ілгері жалғастырып әкетті. Абай өлеңдерінің жинағы, Міржақып Дулатұлының «Оян, қазақ!», Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысал» кітаптары 1909 жылы жарық көргенін еске алсақ, бұл топқа, яғни Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиетімізге Кеңес өкіметі кезінде үнемі қуғын-сүргінде жүріп, ақыры жалған жаламен атылып тынған Шәкәрім секілді арысты да, өнернамасы XIX ғасырдың аяғы, XX ғасырдың бас кезіне келген Шәді, Мәшһүр, Сарышолақ шайырларды да қосуымыз орынды. Қос ғасыр тоғысындағы қоғамдық-әлеуметтік қопарылыстар заманының қайшылықтарын һәм қазақ жұртының ұлттық санасын ағартушылық жолмен қалыптастыру мұратын жырлау аталған кезең поэзиясының басты бағыты болды.

1. 
   Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.
   
2. 
   Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.
   
3. 
   Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.
   
4. 
   Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.
   
5. 
   Қирабаев С . Әдебиетегі ақтаңдақтар. Алматы, 1997.
   
6. 
   Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)
   
7. 
   Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.
   
8. 
   Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.
   
9. 
   Қирабаев С. Тәуелсіздік рухымен. Алматы, 2005.
   
10. 
    Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.
    

Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде пайда болған фольклор дамыған қоғамның этностарында да сақталған. Ол нақты тарихи фактілер мен тұлғаларды бейнелеуге ғана арналмай, өткен тарихтың басты-басты мән-мазмұнын көркемдік бейнесі тұрғыдан білдіруге болады. Фольклор рухани мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі, халық бұқарасының, этностардың көркемдік ой-толғамының неғұрлым пәрменді нысаны, олардың эстетикалық дарыны мен талғамының, адамгершілік ереже-қағидаларының шоғырлы көрінісі мен топтамасы болып табылады. Фольклордағы кқркемдік жинақтама бейнелер арқылы халық қоғамдық өмірдің әр түрлі құбылыстарына көзқарас тұрғысын білдірген. Қазақ халқының бағзы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, әдебиеті, философиясы, даналығы – ауыз әдебиеті болғандығы мәлім. Фольклор – жазба әдебиеттің іргетасы. Онсыз ешбір елдің әдебиеті кемел болмақ емес. Бүгінгі күні фольклор мәселесінің өзектілігі күннен күнге артып, барған сайын оған деген жан-жақты қызығушылық артуда. Этнография, тарих, тіл білімі, тіпті әдебиет тарихы сияқты гуманитарлық ғылымдардың ешқайсысы фольклорсыз өмір сүре алмайды. Яғни, ол – халықтың сан ғасырлық көркемдік ақыл-ойының жемісі, жазу білмеген тұстағы халықтың көркем тарихы. Фольклор қай замандардың көшінен өтсе де, әрбір кезеңнің жанды эстетикалық құралы ретінде талай уақыт сынынан да, талай ғасырлар асуынан да мүдірмей, шашырамай осы күнге жетіп отыр. Жалпы, фольклор халықты біріктіретін мәдени-интегралды жүйе ғана емес, этностық, тұтас халықтың дүниетаным ерекшеліктерін айқындайтын философиялық-адами феномен. Әрбір есейген, кемеліне келген жазба әдебиеттің өткен тарихы оның ауыз әдебиеті дәстүрінен тыс емес. «Адамзаттың көркемдік дамуында фольклор мен әдебиеттің алатын орны үлкен. Өзара күрделі ұқсастықтары да бар бұл құбылыстардың мәні мен өзгешелігін нақтылы біліп отыру – рухани жолдарын түсіну үшін де аса қажет. Фольклор мен әдебиеттің жалпы заңдылықтары мен шарттылықтарын саралап ажырату – ауыз әдебиеті қоры мен дәстүрі күшті халықтар үшін өте-мөте керек», – дейді Р. Бердібаев.

Жалпы, фольклор мен жазба әдебиет байланысы мәселесі орыс әдебиетінде терең де жан-жақты, әрі ертерек зерттелді. Ал, қазақ әдебиеттану ғылымында бұл проблема кешеуілдетіп қолға алынды десе де болады. Бұған ең бірінші себеп – тоталитарлық жүйенің көп жылдар бойы фольклорға ескінің қалдығы деп қарап, зерттеуді екінші орынға қойып келуі. Осы көзқарастың салдарынан қазақ әдебиетінің көрнекті классиктерінің шығармаларында тұнып тұрған фольклорлық дәстүрлер күні бүгінге дейін зерттеуден тыс қалып келді. Фольклорлық сюжеттерге шығарма жазу дәстүрін немесе көркем туындыларында фольклорлық дәстүрлерді молынан пайдаланған қазақ әдебиетінің іргетасын қалаған жазушылар творчествосының осы қыры, яғни фольклорлық айшығын айқындау – бүгінгі әдебиеттану мен фольклортану ғылымының ең өзекті мәселесінің бірі боп отыр. Осы проблема аясында бүгінгі әдебиеттану ғылымында соңғы кезде жүйелі зерттеулер жасалуда, сөйтіп өз алдына бір дербес ғылым тармағының өзекті мәселесі ретінде күн тәртібінен маңыздылығы бір де бәсеңдемейтін зерттеу объектісі боп қалыптасуда. Жалпы, фольклор мен әдебиеттің арасындағы байланыс, ең алдымен, олардың біртұтас даму заңдылықтарымен айқындалады. Ол заңдылық – дәстүр мен жалғастықтың сабақтасуымен тығыз байланысты. Дәстүрді, әдетте, халықтың рухани көркемдік-эстетикалық өмірі жағдайындағы асыл мұраттары, оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, дамытып жалғастырудың тарихи қажеттілігі деп түсінеміз.

Практикалық сабақ тақырыбы: Қазақ фольклорының тарихылығы жөніндегі жаңа зерттеулер
СОӨЖ мазмұны: Фольклордың жанрлық түрлері жөніндегі жаңа зерттеулер
СӨЖ мазмұны: Қазақ фольклорының тарихы және зерттелуі
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Қирабаев С . Әдебиетегі ақтаңдақтар. Алматы, 1997.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Қирабаев С . Әдебиетегі ақтаңдақтар. Алматы, 1997.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

Қазақ қоғамындағы түрлі саяси күйдің әдебиетке жаңа сарындар, әлеуметшілік, азаматтық бағыт әкелгендігі. М.Әуезовтің ХІХ ғасыр әдебиетін тұтастай зар заман әдебиеті атауы. С.Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиеті тарихын:

1) ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы ұлт бостандығын жырлайтын әдебиет;

2) ХІХ ғасырдың 50-70 жылдарында «Зар заман» әдебиеті;

3) ХІХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап просветительдің (мәдениетке үндеуші) әдебиет деп жүйеленуі.

ХІХ ғасыр әдебиетінің жанрлық, көркемдік негіздер жөнімен зерттелуі. Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Т. Потанин, т.б. шығыстанушы зерттеушілер қазақ әдебиеті туралы.

М.Әуезов,А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы,Ә.Бөкейханов, т.б. қазақ әдебиеті тарихын жасауды қолға алуы. Әдебиеттің түрі мен тегіне байланысты жанрлық классификация жасауы. Қазақ әдебиеті тарихының, қазақ әдебиеті теориясының алғашқы оқулықтары. Олардың құрылым, ғылыми жүйесі. С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, т.б. ғалымдардың әдебиеттің тарихы, әдебиет теориясына қатысты еңбектері.

ХІХ ғасыр әдебиетінің ХІХ ғасырдың І жартысындағы, ІІ жартысындағы әдебиет болып бөлінуі, түрлі ағым-бағыттардың, әдеби әдіс-тәсілдердің сол тұстағы айқындалу жөндері. Әдеби мұраны бағалау жайлы 1957 жылғы қаулы. Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіндегі екі түрлі концепция. Алпысыншы жылдар әдебиеттану ғылымындағы күрделі зерттеулер. Жаңа тенденциялар. Әдеби мұраның басылым ісінің жандануы. Жетпісінші, сексенінші, тоқсаныншы жылдарда әдебиет мәселелерінің кең ауқымды зерттеулермен толығуы. Арнайы монографиялық еңбектер.Әдебиеттанудағы ақтаңдақтарды толықтыру жөндері. Сол орайда ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетін зерттеуді ілгері дамытудың өзекті мәселелері.

ХІХ ғасыр әдебиетін зерттеу, ғылыми жүйелеудің қазіргі көкейкесті жайлары. Әдеби жанрлардың саралау, көркемдік-саяси ағым, бағыттарды қарастыра, айқындай түсу. Әдеби мұраға көзқарасымызда уақыт әкелген оң өзгерістер. Кезінде Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиет үлгілеріне қатысты жасаған тұжырымдардың қазірде тұтастай ғылыми айналымға түсіп, бүгінгі ғылым жеткен өлшемдермен жалғасуы.

Практикалық сабақ тақырыбы: Ежелгі дәуірдегі әдебиеттің көркемдік жүйесі.
СОӨЖ мазмұны: «Көне әдебиет», «Көненің көзі» еңбектерін әдеби талдау.
СӨЖ мазмұны: Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр жырлайды, Жеті ғасыр жырлайды жинақтары, әр кезеңдегі жарияланымы және саяси идеология салқыны
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Қирабаев С . Әдебиетегі ақтаңдақтар. Алматы, 1997.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

5 апта

Дәріс 5

Тақырыбы: Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің өзекті мәселелері.

Дәріс мазмұны: Қазақ әдебиеті тарихын зерттеу пәнінің ғылыми жүйесі негізделген оқулығын шығару, жаңа сипаттамаға әдебиеттің қалыптасуы жолдарына тән негізгі кезеңдерін қарастыру, ұлттық әдеби сынның тууы және қалыптасу белестерінің зерттелуі, әдебиет библиографиясын түзу және қаламгерлер шығармашылығын монографиялық тұрғыда қарастырған еңбектер.

Әдебиет – халықтың рухани қазынасының алтын қоймасы. Сол қойманы сақтай білген, сол қазынаны рухани қажетіне қарай орынды жарата білген халықтың ғана ұлт ретінде, халық ретінде болашағы бар. Сондықтан да сол әдебиетті төкпей-шашпай, жүйелеп, зерттеп, қай жерде не бар, ол бізге несімен қымбат деген сауалдарға уақтылы жауап беріп отыру барлық уақытта да күн тәртібінен түспейді.

Әдебиеттің өткені мен бүгінгісін замана талабына сай саралап, бұл мәселені шешіп отыратын – әдебиеттану ғылымы. Соның ішінде бар әдебиетке иелік жасап, шашау шығармай жинап, рет-ретімен жүйеге түсіріп, қай нәрсенің қай жерде, қандай қасиеті бар екендігін қапысыз саралап, дәуір тынысына орай оқырманның рухани қажеттілігін қанағаттандыруға қалтқысыз қызмет етуге тиіс – әдебиеттің тарихы.

Әдебиеттің тарихы – әдебиеттану ғылымының негізі болумен бірге көлемі жағынан ауқымдысы да, сондай-ақ шешімін күтіп тұрған проблемалары көбірегі де. Әдебиет тарихын жасау, оны дәуірлеу мәселесі әдебиетті зерттей бастаған кезден күн тәртібінде келеді. Сырт қарағанда, онда тұрған не бар, тарихты кезең-кезеңдерге бөліп, жаза берсе болмай ма деуге де болатын сияқты. Сөйтіп те келдік. Десек те заман өзгерді, заманмен бірге адам да жаңарды; қоғамдық сана өзгеріп, ғылым мен мәдениет дамыды.

Осының барлығы әдебиеттің, оның ғылымының алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Соның бірі – әдебиеттің тарихын жаңаша дәуірлеу, тың деректер мен пікірлермен толықтыра түсу, бүгінгі таңдағы қоғамтану ғылымының жетістіктерімен қаруланған, ХХ1 ғасырдың жаңа адамының талғамын қанағағттандырып, толғандырар сұрақтарына жауап бере алатын толыққанды әдебиет тарихын қайта жасау. Әдебиет – халықтың рухани қазынасының алтын қоймасы. Сол қойманы сақтай білген, сол қазынаны рухани қажетіне қарай орынды жарата білген халықтың ғана ұлт ретінде, халық ретінде болашағы бар. Сондықтан да сол әдебиетті төкпей-шашпай, жүйелеп, зерттеп, қай жерде не бар, ол бізге несімен қымбат деген сауалдарға уақтылы жауап беріп отыру барлық уақытта да күн тәртібінен түспейді.

ХХ1 ғасырдағы қоғамдық дамудың өзіндік ерекшелігі болып табылатын жаһандану үдерісі адамзат қоғамының алдына мүлдем жаңа проблемалар қойып отыр. Батыста басталып, «бұл болмай қоймайтын, өркениетке апарар жол» деп, барынша насихатталып жатқан жаһандану жолындағы мәдениеттердің, әдебиеттердің барлығын жалмап, жұтып, халықтарды ұлттық рухани тамырынан айырып, мәңгүрттендіру арқылы бір оқ шығармай, әлемді бағындыру әрекетіне көшті.

«Мәдениеттер қақтығысының», сыпайылап айтқанда, «мәдениеттер тоғысының» негізгі соққысы ұлттық тілге, оның әдебиетіне бағытталып, әлемді алқымынан алып, халықтың жанды жерінен жаралап, рухын жоюда. Соның нәтижесінде Еуропаның батысындағы шағын ғана аралды мекендейтін 60 миллион ағылшынның тілін ана тілі санайтындардың саны 500 миллионнан, жалпы пайдаланушылар 1 миллиардтан асып, әлемнің 44 елінде мемлекеттік мәртебеге ие болып отыр (А. Кәрімұлы. Тіл майданы – біз үшін Отан соғысы. «Қазақ әдебиеті», 20-26.01.2012). Мұның барлығы басқа тілдердің, мәдениеттердің, әдебиеттердің жойылуы есебінен болып жатқандығы белгілі.

Қазіргі тіл майданы жүріп жатқан әлемде ұлттардың алдына не өмір, не өлім проблемасы қойылып, қамдарын жасай бастады. Міне, осындай кездерде түбі бір түркі халықтары өздерінің жаһандануға жұтылып кетпеуі үшін де рухани жағынан бірігуінің маңызы зор. Ал бұл бірігудің бірден-бір жолы бағзы замандарда Алтайдың, Еуразияның кең сахарасында бірге жүріп жасаған, күні бүгінге дейін өзінің құндылықтарын жоғалтпаған, керісінше бүгінгі туысқан халықтардың бір-бірімен тату-тәтті, түсіністікпен өмір сүруіне көмектесетін рухани тамырларды тірілтуде, бүгінгінің кәдесіне жаратуда жатыр.

Әдебиет – руханияттың күре тамыры. Сондықтан да тегі бір, тілі бір халықтардың ерте кездердегі әдебиетін қайта қарап, бүгінгі әдебиеттану ғылымы жеткен жетістіктерді пайдалана отырып, жаңаша көзқараспен түркі бірлігіне қызмет ететін ортақ әдебиет тарихын жасау – кезек күттірмейтін мәселе.

Бұл – мәселенің бір жағы болса, екінші жағынан, күні бүгінге дейін өзіне лайықты насихатталып, бағасын ала алмай келе жатқан дамыған түркілік әдебиетті тіпті өзімізге, одан қалды әлемдік оқырманға да насихаттау, таныстыру өз дәрежесінде емес. Оның ар жағында қоғамдық даму барысында түркілік мәдениеттің әлемдік өркениетке қосқан өзіндік үлесін анықтау деген секілді ауқымды міндеттер тағы тұр.

Әрине, бұл – айта салуға оңай болғанымен, жүзеге асыруға, жазуға келгенде, күрмеуі көп, шешімін күтіп тұрған мәселелері жеткілікті шаруа. Қазір түрлі тарихи жағдайлардың әсерінен әлемнің түкпір-түкпіріне шашырап, түрлі мәдениеттердің ықпалына ұшыраған түркі тектес халықтардың жалпы саны 200 миллионның о жақ бұ жағында. Олардың ішінде тілінен, рухани тамырынан көз жазып қалғандары, болмаса соған жақын тұрғандары да бар. Міне, осындай жағдайдағы халықтардың тарихи негізді ортақ бай әдеби мұрасын жинақтау, нақтылай айтқанда, түркі халықтарының ортақ әдебиет тарихын жазу – теориялық жағынан да, практикалық жағынан да бірсыпыра күрделі мәселелерді шешуді, қажыр-қайратты қажет ететін күрделі проблема. Бүкіл түркі халықтары түгілі бір ғана ұлттың әдебиет тарихын жасаудың өзі қаншама қиындықтар туғызатынын қазақ әдебиетінің тарихын жасау жолдарынан-ақ байқауға болады. Түркі халықтарының ортақ әдебиет тарихын жасау барысында есте боларлық бірнеше жағдайлар бар. Отаршылдықтың салдарынан түркі халықтарының көпшілігі күні кешеге шейін өздерінің шын мәніндегі ғылыми негізді әдебиет тарихын жасай алмай келді. Оған бір жағынан, түркі халықтарын қоғамдық дамудың төменгі сатысындағылар санайтын еуропацентризм ілімі кедергі келтірсе, екінші жағынан, ұлттық атаулыға қарсы кеңестік отаршылдық саясат мүмкіндік бере бермеді. Соған қарамастан, КСРО құрамына кірген түркі халықтары өздерінің ұлттық әдебиетінің тарихын зерттеген ғылыми ізденістерін бір сәтке де тоқтатқан жоқ деуге болады. Нәтижесінде социалистік реализм принциптері негізінде жазылған әр ұлттың жеке өзіндік әдебиет тарихтары өмірге келді.

Кеңестік кезеңде өмірге келген әдебиет тарихтарын жазу барысында туындаған түрлі ғылыми мәселелерді әр ұлт өзінше шешті. Әдебиет тарихтарын біреулері түркі халықтарының барлығына бірдей ортақ ерте кездерден бастаса, кейбіреулері кейінгі кездерді місе тұтты. Әдебиет тарихының келелі мәселелерін ғалымдар болып ойласып шешу, үйлестіру жағы жетісе бермеді.

Ортақ әдебиеттің ортақ мәселелерін әр ұлттың өзінше шешуі түркі халықтарының көпшілігі тәуелсіздік алғаннан кейін тіпті күшейе түсті. Бұл айтылғандар негізінен, түркі халықтарының ортақ әдебиетіне қай дәуірлерді жатқызу, түркі халықтарының барлығына ортақ ірі әдеби тұлғаларды бір ғана ұлттың әдебиеті аясында қарап, меншіктеу хақында болып отыр. Түркі халықтарының әдебиет тарихын жасауда осы сияқты толып жатқан мәселелер баршылық. Бұларды енді бұрынғыдай әр ұлт жеке-жеке шешпей, ғалымдар болып ойласа отырып, мәмілеге келетін кез келген сияқты. Мұндай мәселелердің нақтылы түрде дұрыс шешілуінде түркі халықтарының ортақ әдебиет тарихын жасау септігін тигізбек.
Практикалық сабақ тақырыбы: XV-XVIII ғасырлардағы әдебиетті зерттеудің өзекті мәселелері
СОӨЖ мазмұны: Е.Тұрсыновтың «Бақсы, ақын, сері, жыраулардың тууы» атты еңбегін әдеби талдау
СӨЖ мазмұны: XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеттін зерттеу
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.
6 апта

Дәріс 6

Тақырыбы: XIX ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі әртүрлі шығармашылық үлгілерін зерттеудің өзекті мәселелері

Дәріс мазмұны: XIX ғасырдағы қазақ халқы өзінің елдік өмірінде 1822 жылғы хандық құрылысты ыдыратқан атышулы реформаны бастан кешу арқылы бодандық тәуелсіздіктен отарлық бағыныштылыққа түсті. Қазақстанның солтүстігін жайлаған жұрт әуелі Қасым Абылайұылының, соңынан Кенесары Қасымұлының бастауымен Ресей патшалығына қарсы қарулы қарсылықты бастан кешті. Мұның арты үлкен қанды айқастарға ұласты. 1836 -1838 жылдарда Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі, одан кейінгі Жанқожа Нұрмүхамедұлы басқаруындағы Арал бойы еңбекшілерінің әлеуметтік және экономикалық қысымшылықтарға қарсы ұзақ жылдарға созылған Хиуа хандығы мен Ресей отарлаушыларына қарсы азаттық жолындағы айқастары, Жетісу еңбекшілерінің Қоқан хандығының озбырлығына қарсы қанды күресі сол дәуірдегі қазақ әдебиетінің басты тақырыбы болды. Отарлық езгіге қарсы күрес, ел болу, тәуелсіз жұрт болуды арман еткен халықтың көзі қарақты қауымының атынан жыр жырлаған ауызша дәстүрдегі, сондай-ақ жазба дәстүрдегі қазақ ақындарының рухты шығармалары осы дәуірде өмірге келді. Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтар бастаған халқымыздың жоғары санадағы жазба әдебиеті туып, қалыптасу кезеңдерін бастан кешті. Қысқасы, XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті - қазақ жұртының ұлт ретіндегі есею, іздену жолынап хабардар ететін қайсарлық дәуірінің әдебиеті. Осы дәуірде өмірге келген ұлттық әдебиетті игеру арқылы журналист мамандығын алушы жас маман өз халқының дүниежүзілік өркениетпен қалай қауышатындығына жауап таппақ.

Бұл дәуірдің әдебиет үлгілері , оның туу жасау себептері тек қана сырт мазмұндау емес, көркемдік негіздерімен дәлелденіп, айғақтала бастады. ХІХ ғасыр әдебиетінің сан-саласы, оны туғызушылардың өмірбаяны, шығармашылық мұрасы ғылым назарына ілікті. Өкінішке орай, түрлі саяси қаулы-қарар: әдеби мұраны ары тартып, бері тартып саясаттың, идеологияның көкпарына айналдырған тұстар аз болған жоқ: ол уақыттарда көркемдік әлем , сөз өнері жайлы ғылым жаландыққа, жасандылыққа барды, тоқыраған сәттері болды.

Соның өзінде әдебиеттану ғылымы әдеби мұраны жиып, теріп, жариялап, бастырып: зерттеу ісін тоқтатқан жоқ.

Қазіргі күнде қолымызда ХІХ ғасырда жасаған қазақ әдебиеті үлгілерінің қырау мұрасы бар: сол әдебиетті туғызушылардың өмірбаян, шығармашылық ғұмыры жайлы толып жатқан мәнді, маңызды мәлімет бар. Негізігі, басты сипаттары, ерекшелектері қамтылған ғылыми-зерттеу еңбектер бар.

Соңғы уақыттарға шейін ХІХ ғасыр әдебиеті түрлі атауларымен бөлініп келгені мәлім. Бірақ ол атауларға көбіне сол әдебиеттің көркемдік негізі , әдеби үлгісі емес, көбіне мазмұндық, саяси мән жағынан берілген жалпы баға негіз болды. Кертартпа романтикалық, сыншыл реалистік деген атаулар әдебиет ерекшелігін ажыратуға қатысты қолданыстар, айғақтар болғанымен, өз мәнінде қолданылды деуге болмас. Бір кездерде біздің әдебиеттану ғылымымызда, көркемдік танымымызда реализм тек Абайдан басталды деген ұғындыру басым болды. Көркем әдебит реалистік негізсіз тумайтынын, жасамайтының мойындағымыз келмеді.

ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өзіне шейінгі жасап келген әдебиетпен сабақтастығы бола тұра , көркемдік жөнінде де, басылым, шығармашылық тақырып, мазмұн жөнінен де, бірнеше ерекшелігі, айырмасы бар. Негізінен, ХІХ ғасырға шейін ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы болып келсе, енді әдебиет сырт түрі, үлгісі жағынан бірнеше түрлі болды. Ішкі көркемдік сапа жөнінен де көп өзгеріс, жаңалық туды .

Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін көркемдік жөнінен жіктеп отырып, ХІХ ғасыр әдебиетінің бір қырын көрсетер мына бір жайларға тоқталады.

«Халық әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жүйелі түрде хатқа түсе бастады. Әдетте оны қызығушылар мен Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы мамандар жазып алды.Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этногроф Әубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады, жүйеледі және орыс тіліне аударды».

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008

7 апта

Дәріс 7

Тақырыбы: Зар заман поэзиясын зерттеудің өзекті мәселелері
Дәріс мазмұны: Қилы кезеңде қырық түрлі қисынмен ұғындырылған «зар заман», «зар заман ағымы», «зар заман ақындары» деген ұғымдар үрей көлеңкесінен, саясат салқынынан арылып, енді қазақ тарихындағы, қазақ әдебиетінің тарихындағы белгілі бір құбылыс ретінде өз арнасына құйыла бастады.

Қазақ әдебиетінің тарихындағы тұтас бір дәуірді қамтыған зар заман ағымы, зар заман — көлеңкесінен қорыққан, дамуды кере алмаған, дүниеге марксистік - лениндік материалистік көзбен «қарай алмаған» сарыуайым, кертартпа шер - қайғының шырмауындағы «байғұс жандардың» ойдан шығарған елес дүниесі емес, зар заман — тарих ақиқаты. Зар заман ағымы — қазақ әдебиетінің тарихындағы аса бір нақты құбылыс.

Зар заман ақындарының мұрасына асығып - аптықпай, науқаншылдық пен даурықпай түпкілікті оралар шақ туды.

XIX ғасыр әдебиет тарихында екі кезеңге: I жартысындағы, II жартысындағы әдебиет болып бөлімін келе жатыр. Ал әдебиет тарихындағы тұтас дәуірлерді қамтитын ағын -сарындардың, түрлі бағыттардың хронологиялық шарттылықтардың шеңберіне сыймай жататыны жөнінен келгенде, ертелі-кеш айтылған ғылыми ой-пікірлерді әрі қарай бекіте түсу, дамыта беру, жүйелеу, тұжырымдау мәселелері әр уақытта назарда болуға тиіс. Мәселен, ұлт - азаттық сарын қазақ әдебиетінде бірнеше ғасырды, тіпті тұтас тарихын қамтиды. Және ол тек орыс отаршылдығына ғана қарсы туған сарын емес.

Ал қазақ әдебиетінің тарихында зар заман дегенді жалпы алып, қазақтың бар заманы зар заман еді, сондықтан оны жеке әдеби ағым ретінде алып қарастырудың ендігі жерде реті бар ма дегендей пікірге де ойлана қарап, ой айту міндет. Қыруар іс тынғанымен, коп шаруасы жөнге келтіріліп, ғылыми жүйесін жасауды күтіп жатқан ұлы әдебиетіміздің бір кездерде Мұхтар Әуезов өзінен бұрынғы пікірлерді ілгері дамытып, тұжырымдап кеткен, қазіргі қайсыбір жағдайда айтып жүргеніміздей жүздеген жылдарды емес, нақты жүз жылдық дәуірді қамтиды деп атап кеткен зар заман ағымын неге жоққа шығаруға тиіспіз? Қайта, кезінде сараланып, басты сипаттары аталғанымен, кейіннен басқа арнаға бұрылып жіберілген, енді қайта қарастырылып жатқан қазақ әдебиеті тарихындағы бұл дәуірді мықтап негіздеп, толықтырып ғылыми сипаттамасын жасап, теориялық негізде орнықтыратын кез туды емес пе?

Күні бүгінге шейін зар заман ақындары төңірегінде әріде де, беріде де айтылып қойған, айтылып жатқан жайлар аз емес. Дулат ақын мұрасы зар заман тұрғысынан зерттеліп (Э. Пертаева, Қ. Раев еңбектері), көркемдік кестесі, әлеуметтік салмағы жағынан қарастырылды. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы жайлы диссертация қорғалды. Діни -ағартушылық ағым өкілі ретінде Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасына назар аударылды. Зар заман поэзиясын зерттеу Б. Омарұлы монографиялық еңбектерінде кеңи түсті. Жекелеген ақын-жыраулар шығармалары баспа жүзіп көріп жатыр.

Олардың әдеби мұрасын бағалауға келуде әдебиет тарихын дәуірлеу, әдеби мұраны саралау, ғылыми негізде жүйелеу, игеру мәселелеріне соқпай өте алмаймыз. Осы, басты, түп қазық жайлардың арғы - бергісі саралап, анықтап, күмәнді, күдікті, жасырын, жадағай тұстарын біліп алмай тұрып соз айту — бос әуре. Мәселен, қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағыны алайық. Бұл әдебиет тарихының профессоры Бейсенбай Кенжебаев негіздеген дәуірлерінде XX ғасыр басындағы әдебиетке ТӘІІ бағыт. Ал Мұхтар Әуезов оны зар заман ағымы әдебиетінің (яғни жүз жылдық дәуір әдебиетінен) бір сипаты деп айғақтаған.
Практикалық сабақ тақырыбы: Зар заман поэзиясын зерттеудің өзекті мәселелері
СОӨЖ мазмұны: Б.Омаровтың «Зар заман поэзиясы» еңбегін әдеби талдау
СӨЖ мазмұны: Зар заман ақындарының өлеңдерінің ерекшеліктері
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

8 апта

Дәріс 8

Тақырыбы: Абайтанудың өзекті мәселелері

Дәріс мазмұны: Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болғалы ғылым, мәдениет салаларында жасалып жаткан шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттық және жеке ұлттық игіліктер негізінен тәрбие мен білім беру ісін неғұрлым жоғары деңгейге көтеруге ықпал етуде.

Бүгінгі таңда қоғамдық өмірді демократияландыру және ізгілендіру жағдайында ұлттық ерекшеліктерімізді айқындайтын рухани мәдениетінімізді жетілдіру қажеттілігі туындап отыр. Тәуелсіздік жолына түсіп, өркениетті елу елдің қатарына қосылу мақсатын жүзеге асыруға кіріскен Қазақстан үшін халқымыздың ұлттық сана-сезімі мен ұлттың дүниетанымын қалыптастыру бүгінгі таңда аса маңызды міндеттердің бірі болып отыр. Сондықтан елімізде жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға жалпы адамзаттық және жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру ісін неғұрлым жоғары деңгейге көтеруге ықпал етуде.

Н. Ә. Назарбаев: «Абайды таныту арқылы біз Қазақстанды әлемге танытамыз. Абай әрқашан біздің ұлттық ұранымыз болуға тиіс».

Ел президенті НӘ. Назарбаевтың Абайдың 150 жылдық мерейтойында (1995) сөйлеген сөзінде айтқан мына салиқалы ойы кімге болса да бағыт берері сөзсіз: «...Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, көштің басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ. ...Қазіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, күніне бір үңіліп қоймай болмайды. Сонда жан қинап жүрген қай күмәннің де бәріне жауап таба аласың».(Қосымша 1 слайд)

Қазіргі кезде рухани мәдениетіміздің тарихына айрықша назар аударылып отырғанының себебі де осы. Жастар тәрбиесінде халқымыздың рухани мұраларын пайдаланып, жаңаша көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіндік туып отыр. Сондықтан да ұлттық мәдениетіміздің дамуына зор үлесін қосқан ұлы дала ақыны, ағартушысы Абай Құнанбаевтың педагогикалық мұрасын зерделеу ешуақытта маңыздылығын жоймайды.

Бұл процеске қоғам танушы ғалымдар–тарихшылар, филологтар, философтар, психологтар мен қатар педагогтарда жан-жақты зерттеп келеді. Бәрінің мақсаты – тамыры тереңде жатқан ұлттық философиялық ой-санасының ерте дәуірлерден күні бүгінге дейінгі тарихын зерделеу, оның дамуына өзіндік үлес қосу. Қазір ұлттық сананың көтерілуіне байланысты тарихтың "ақтаңдақ" беттеріде ашылып рухани байлықтарымызбен төл мәдениетімізге және білім мен тәрбие беруге жаңаша көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіндік туып отырғаны белгілі.

Өткен тарихымыздың шынайы бейнесін жасау – жалпы ұлттық бірлігіміздің, Қазақстан Республикасының мемлекеттік байланысын қалыптастырудың, оның егемендігін нығайтудың, азаматтық пен отаншылдықты, ұлттық сананы тәрбиелеудің ең басты факторларының бірі. Тарих – халықтың зердесі, ол содан сусындап, әлеуметтік шығармашылыққа, жарқын болашаққа бастайтын күш-қуат алады. Сондықтан да Абай мұраларындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер жас ұрпақ бойында адамгершілік, имандылық т.б. қасиеттерді қалыптастырып дамытуға, қадірлеуге, ұлттық мәдениетті дамытуға зор ықпал етеді.

Жалпы орта білім беру деңгейлерінің 9-11сыныптары үшін «Абайтану» курсының оқу бағдарламасына сүйенер болсақ, біздің басты мақсатымыз -Абайдың ақындық тұлғасын, жан дүниесін, арман-мұратын поэзиясы арқылы таныту. Асқақ шабыттың қуатымен жүрегін жарып шыққан өлеңдерін, сөздерін оқушы бойына сіңіру.

Жалпы, курстың мақсаты – Абай Құнанбайұлының қазақ жазба әдебиетінің көшбасшысы ретінде құбылыстық сипатын, бүкіл ақындық әлемін, өлең өнеріндегі өзгешілігін, шеберлігін танытуға бағытталған. Бұл курс өзіне төмендегідей міндеттерді жүктеп, содан қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндіктер береді.

- Абай Құнанбайұлының шығармашылығының зерттелу жайына тоқталып, абайтану ғылымының тарихынан мәліметтер беру;

- Ұлы ақынның ғұмырнамасына байланысты тың деректерге иек сүйеп, ақынның жазба әдебиеттің көшбасшы ретіндегі орынын айқындау;

- Абайдың қазақ поэзиясына әкелген жаңалығын айтып, өлең өрнектерін дамытудағы рөліне тоқталу;

- Ғұлама ойшылдың философиялық нақыл сөздерінің мән – мағынасын ашып, тәлімгерлік тағылымы жайында сөз ету;

- Ақынның аудармадағы еңбегіне тоқталу, басқа ел шығармаларын қазақ тіліне аударудағы шеберлігін айқындау.

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.
9 апта

Дәріс 9

Тақырыбы: Алаш идеясы және бүгінгі ұлттық әдебиеттану

Дәріс мазмұны: Алаш идеясы – ұлттық идея, ақтармен де, қызылдармен де үйлеспейтін үшінші жол еді. Ол ұлттық жаңару жолы болатын. Большевиктер ұлттық мұратты таптық идеяға бағындырып, тар, саяси, пролетариат диктатурасы құрсауында ұстаса, ақтар ұлы державалық, империялық пиғылдан аспайтыны белгілі. Осы саяси жағдайда тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкін емес еді.

Дегенмен, алашордашылар елді оятты, алға бастады. Олардың трагедиясы-қазақ ұлтының трагедиясы. Финляндия, Польша сияқты ұлттар тәуелсіздік алып, дербес мемлекет болып қалыптасты. Қазақтың ел болмауының бір себебі – ұлттық интеллектуалдық потенциалының төмендігі.

Ә.Бөкейханның «Киргизы» мақаласында «Формы национально-освободитель­­ного движения» (Санкт-Петербург, 1913ж.): «Число киргиз, обучающиеся в городах, совершенно ничтожно;

в средних учебных заведениях, университетах очень тепло, окончивших высшее образование можно, говоря фигурально, перечислить по пальцам».

Екіншіден, ұлт-азаттық қозғалыс біртұтас сипат алмады. Аталған мақалада Ә.Бөкейхан оны былайша бағалады:

«В ближайшем будущем в течении, вероятно, организуются две политические партии, соответсвующее двум политическим направлениям, складывающиеся в киргизской среде. Одно из них может быть названо национально-религиозным, и идеалом его является религиозное движение киргизов с мусульманами. Другое – западное направление. Первое, и вероятно, возьмем за образец мусульманские татарские партии, вторые –оппозиционные партии, в частности, партии народной свободы».

Кеңес заманында ұлттық идея, ұлттық патриотизм ұлттық астам­шылыққа, ұлттық мастанушылыққа, басқаның мүддесін кемсітушілікке теңелді. Ал шындығында, М.Шоқай жазғандай, ұлтшылдық «халқымыз­дың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді». Ұлт­шылдықты бетке баса беріп, кінә таға берген соң А.Байтұрсынұлы былай деген: «казахский национализм не имеет колонизаторского характера. Он не добивается верховенства и подчинения себе, и, если сможет и су­меет достичь, добиться равенства. Казахский национализм-нищен­ствую­щий национализм».

Бүгін де алаш идеясы жүзеге асты, Қазақстан тәуелсіз мемлекет болды. Өзінің экономикасы, дербес террито­риясы, Конституциясы , мемлекеттік тілі, мәдениеті, әскері, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдары бар.

Қазақстанды шет мемлекеттер тани бастады. Бірақ, қазақ отарланған ұлт болғандықтан, әлі рухани тәуел­сіздікке қолы жетпей отыр. Мүмкін, тарих оған әлі аз уақыт беріп отырған болар.

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

11. Аманшаев Е.Ә. Әдеби бейне жасаудың рухани және көркемдік арналары. Кандидаттық диссертация. Алматы, 2005.

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мебетбек Т. «Алтынкөпірліктер» (Қазіргі жастар поэзиясы хақында).

«Жұлдыз» журналы 2008, №1,2

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Үсенова А. “Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері” А, 2010

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.
12 апта

Дәріс 12

Тақырыбы: Әуезовтанудың өзекті мәселелері

Дәріс мазмұны: Қазақ халқының мәдени даму тарихында жазушы, драматург, публицист,зерттеуші, аудармашы әрі қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің

алатын орны ерекше. Мұхтар Әуезов – ХХ ғасырда қазақ әдебиеті мен мәдениетіне

өлшеусіз үлес қосқан дара да күрделі тұлға.

М. Әуезов мұрасы – ұлтымыздың рухани байлығы, халқымыздың ұрпақтан-

ұрпаққа жалғасатын сарқылмайтын қазынасы. Мұхтар Әуезовтің шығармашылық

мұрасын зерттеу, Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа қырынан, барлық

салада, әр жүйеде көрініс таба бастады. Қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет

тарихының дербес саласы болып қалыптасқан Әуезовтану – бұл күндері жан-

жақты дамыған, өсіп жетілген іргелі саласының біріне айналды.

«Әуезовтану – қазақ әдебиеттану ғылымының дербес бір саласы, Мұхтар

Әуезовтің өмірі мен творчествосына арналған зерттеу еңбектерді қамтиды», –

деп «Әдебиеттану терминдер сөздігінде» анықтама берілген [1].

Әуезовтану – М. Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын зерттейтін қазақ

әдебиеттану ғылымының бір саласы. Әуезов шығармашылығы туралы алғаш

пікір 1917 жылы «Сарыарқада» газетінің №2 санында «Еңлік-Кебек» пьесасының

қойылымы жайлы жазылған «Игілікті іс» деген атпен жарияланады.

Әуезовтану ғылымының алғашқы кезеңі 1917-1927 жылдар аралығын

қамтиды. Бұл кезде М. Әуезовтің көсемсөздері, алғашқы әңгімелері мен

повестері, драмалық шығармалары жарық көріп, қаламы қарымды қаламгер ғана

емес, қоғам қайраткері ретінде танылған болатын. Қаламгердің шоқтығы биік

драмалық шығармасы «Еңлік-Кебек» трагедиясының алғашқы варианты 1917

жылы қағаз бетіне түсіп, сол жылы Әйгерімнің ауылында «сахнаға» тұңғыш рет

қойылса, 1922 жылы Орынбор қаласында жеке кітап ретінде басылып шықты.

Осы кезде «Еңлік-Кебек» пьесасы туралы С. Мұқановтың «Тілші» газетінде

(2.10.1925 ж.), М. Шоқайдың «Еңбекші қазақ» газетінде (18.3.1928 ж.), «Бәйбіше-

тоқал» пьесасы жайлы Д. Ысқақовтың «Ақ жол» газетінде (23.12.1923 ж.),

«Сана» журналында (1924 ж.), Ғ. Сағдидың «Ақ жол» газетінде (16.12.1923),

С. Садуақасовтың «Еңбекші қазақ» газетінде (31.1.1926) т.б. мақалалары

жарияланады. Бұл мақалалар мен сын пікірлер жазушының екі пьесасын

дұрыс бағалап әрі бағыт-бағдарын айқындап беруімен ерекшеленеді. Жазушы

шығармашылығы жайлы алғаш пікір білдіргендердің қатарында К. Кемеңгеров,

Ы. Мұстанбаев, С. Садуақасов, Ш. Тоқжігітов сияқты қазақ зиялылары бар. Ж.

Аймауытовтың «Қорғансыздың күні» әңгімесі туралы «Қазақ тілі» газетінде

22.04.1922 жылы жарияланған мақаласы Әуезовтанудың негізін қалаған еңбектің

бірі болып саналады.

Практикалық сабақ тақырыбы: Әуезовтанудың өзекті мәселелері

Практикалық сабақ мазмұны:

СОӨЖ мазмұны: М.Әуезов және әлем әдебиеті зерттеулердің өзекті мәселелері
СӨЖ мазмұны: М.Әуезов және әлем әдебиеті
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.
13 апта

Дәріс 13

Тақырыбы: Қазақ поэзиясының жанры мен стилін кешенді түрде зерттеудің өзекті мәселелері

Дәріс мазмұны: Қазіргі қазақ прозасы мен ондағы халық мәдениетінің үздік үлгілері, ақындық, күйшілік, әншілік, т.б өнердің сыр-сипаты, өмір шындығымен көркемдік шешімнің бірлігі, сабақтастығы Т.Әлемқұлов, А.Сейдімбек, О.Бөкев, І.Жақанов. С.Бақбергенов т.б

Ұлт поэзиясы тарихында өзіндік үні, стилі, ерекшелігі, орны бар Махамбет Өтемісұлының әдеби мұрасы аз зерттелген жоқ. Оған ақын поэзиясының тақырыбы, жанры, идеясы, стилі, тілі, лексикасы, көркемдік әлемі хақында әдебиетші-тілші ғалымдар тарапынан жазылған үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар, зерттеу-монографиялар дәлел. Тұңғыш рет өлендер жинағын топтастырып, тасқа бастырған Х.Досмұхамедұлының игі бастамасы М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, 3. Қабдолов, X. Сүйіншәлиев, Қ. Өмірәлиев, Р.Сыздықова, Ж. Тілепов, Қ. Сыдиықов, Қ. Мәдібай т.б. ғалымдар еңбектерінде жалғасын тауып, ақын мұрасы ғылыми тұрғыдан жан-жақты бажайланды.

Халел ақын шығармашылығы туралы, Исатай-Махамбет көтерілісінің себептері, барысы, ондағы тарихи тұлғалар хақында тереңнен қозғап, алғаш рет жан-жақты қарастырған. Махамбеттің жыраулығы, оның ел арасында тараған сөздері, әсіресе, Баймағамбет сұлтанға айтқан сөздері туралы жазады. Ақындық алымының өзгеше екеніне тоқталады.

Мұхтар Әуезов «Әдебиет тарихы» еңбегінде ақын мұрасы туралы, оның зар заман ақындарымен үндестігін сөз етіп, қимыл мен күрестің өзгеше жыры ретінде зерделесе, Сәбит Мұқанов бостандық рухындағы ақын деп бағалады.

Қажым Жұмалиев ақынның өмірі, шығармашылық ғұмырнамасы, өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі, тілі, поэзиясының тарихи мәні хақында таратып айтады. Ақын қолданатын сөз образдарының мағыналық дәлдігіне, өлең жолдарының ішкі логикалық беріктігіне, біртұтас жүйесіне ерекше назар аударады.

Қазақ халқының тіл байлығын сергек көңілмен, сезімтал оймен қажетіне керегінше жарата білгенін тілге тиек ете келе, «Тілінің байлығы жағынан және оны шебер қолдана білуі жағынан Махамбет атақты сөз ұсталарының қайсысынан болсын кем түспейді. Махамбет тілінің асқан көркемдігі, әр алуан поэтик тілдердің элементтерін(эпитет, теңеу, троп, фигуралардың түрлерін) жеке де, өзара байланысты түрде де өте шеберлікпен қолдана алуында ғана емес, ең алдымен, оның өлеңдерінде кездесетін сөз образдарының өмір шындығына дәл келетіндігімен, сөйлем құрылыстарының ішкі логикалық байланыстарының беріктігінде»-деп атап көрсетеді.

Белгілі зерттеуші, ғалым Құлмат Өмірәлиевтің «XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі», «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі» атты енбектері қазақ әдебиетінің ірі өкілдері Бұқар, Дулат шығармаларымен қатар күрескер ақын Махамбет поэзиясының тілін, жанрын, стилін жан-жақты зерттеп, ғылыми негізде талдап көрсетуге арналған. Әсіресе, «XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» атты еңбегінде зерттеуші-ғалым Махамбет поэзиясының тілін арнайы зерттеу нысаны ретінде алып, кеңірек тоқталған.

«Махамбет поэзиясының өзіне дейінгі дәуірдегі поэзия үлгілерімен байланысы» дейтін бөлімінде ақын шығармаларында ауыз әдебиетінің, көне түркі поэзиясының, жыраулық дәстүрдің ықпал-әсері аз болмағанын атап көрсетеді. Ақын туындыларында жыраулар жасаған әдебиеттің дәстүрлі үлгілері, сөз қолданыстары, өлең өлшемі аз кездеспейді. Жыраулар шығармашылығына тән жорық жырлары, елдік мүдде мен ерлік рух астасқан өлең жолдары, халық даналығын байқататын сөз үлгілері, қанатты сөзге айналған сөз тіркестері Махамбетті айналып өтпейді. Көне түркі кезеңінен келе жатқан көркемдік дәстүрдің жалғасын тауып, бүгінгі өмірмен сабақтастық тауып жатуында ақын өлеңінің өзіндік орны бар. Әрине, өзіне дейінгі әдебиет өкілдерінен үйренумен ғана шектеліп қойған жоқ, қайта оны мазмұндық, тілдік, стильдік, көркемдік жағынан байытты. Яғни, «Махамбет — өзіне дейінгі халық өдебиетінің барлық табыстарын толық меңгеріп, кемшілігін қайталамай, өз бетін, өз стилін айқындап, әдебиетте көрнекті үлгі қалдырған ақын»
Практикалық сабақ тақырыбы: Қазақ поэзиясының жанры мен стилін кешенді түрде зерттеудің өзекті мәселелері

СОӨЖ мазмұны: Қазақ көркем сөзіндегі тақырып, мазмұн, тіл-стиль сипаттары
СӨЖ мазмұны: Қазақ көркем сөзінің кешенді түрде зерттелуі
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.
14 апта

Дәріс 14

Тақырыбы: Тәуелсіздік және қазіргі әдебиеттанудың өзекті мәселелері

Дәріс мазмұны: Дүниетаным мәселелеріндегі әдебиеттің орны. Адамгершілік және гуманизм идеяларының қазіргі әдебиетте бейнеленуі, проблемалары. Осы бағыттағы көрнекті қаламгерлер ізденістері. Ұлттық және адамзаттық белгілердің синтезі. Әлеуметтік мәселелерді салғырт қабылдаудың, бейнелеудің салдары. Мәңгілік майдан, бітіспес дау идеяларының қазіргі әдебиеттегі көріністері. Мазмұн мен пішін аясындағы жаңа ізденістер арнасы. Жаңа жанрлық түрлер дамуының бағыттары.

Әдебиеттану мәселелерін тарихи-диалектикалық методология негізінде зерттеу тәсілдері. Тарихи-генетикалық талдау және оның эволюциялық тегі. Хроникалы талдау және диахронды зерттеу қырлары жүйелі кешенді зерттеулер және синхронды факторлар.

Салыстырмалы-жүйелі зерттеу негіздері. Типологиялық зерттеу объективтік-аналитикалық зерттеу принциптері. Тарихи-қызметтік (историко-функциональная) зерттеу. Телелогиялық методология және оған қажетті әдіс-тәсілдер.
Практикалық сабақ тақырыбы: Әдебиеттанудың жаңа бағыт-бағдары.Модернизм, постмодернизм
СОӨЖ мазмұны: Әдебиеттік әдістер туралы зерттеулер
СӨЖ мазмұны: Әдебиеттанудың жаңа бағыт-бағдары.

Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

Рухани жаңғырудың негізінде жеке адамның, халықтың тұлғаға айналатындығын ата бабаларымыз жете түсінген. Батырлықтың, шешендіктің, тума талант иесі болып ұлт өнерінің тарихта терең арнасын қалдырудың өзі қазақ баласының тарихтағы жасампаздық рухының биіктігін көрсетеді. Ал ұлтына игілік әкелетін жасампаздық қасиет бұл жаңашылдыққа биім, өресі биік адамның ғана қолынан келмек. Сырттан келетін, елді әлсірететін, ең соңында елді тәуелсіздіктен айыратын нәрселерге тарихтағы қазақ жастарының рухани деңгейімен қарсы тұруы, ауызбіршіліктің, білімі арқылы саясаты мен тәжірибесі күшті жаумен иығын теңестіре білуінде. Бұл жаста болса қазақтың ұл, қыздарының заманынан қалмай болашақты зерделеп, ұлттық мүдде деңгейінде ойланған деңдеңгейін көрсетеді.

Қоғамда интеллектуалдық ой өріс болу үшін ұрпақ болмысы мінсіз болуы қажет. Елдің тұрмыс тіршілігімен тыныс алып, өмірімен етене байланысып өскен ұрпақ өмірге ширығып өседі. Өмірге ширыққан адам елге жаны ашитын, бойында бар қабілетті, қолы жеткен бар игілігін елге арнайды. Елге жаны ашитын зиялы адам өз заманының жетістігін білімге, өнерге, ғылымға жастарды бағыттау оның жетістігіне елдің қолын жеткізу деп түсінеді.

Жеке адамның, әлеуметтің рухани жаңғыруы өмірге, уақытқа ақыл парасатымен, білімімен бейімделе білуде. Адамды өмірге, қоғамдық ортаға, уақыттқа ақыл парасатымен, білімімен бейімдейтін ұлттық қасиетер мен құндылықтар. Атап айтсақ ұлттық сана, тарихи (тарих туралы) білім, ұлттық тәрбие, имандылық, тектілік және т.б. Бұлар жеке адамды қоғаммен, бүтін бір ұрпақты ұлттық негізімен біріктіреді. Бұлардан қол үзген адам рухан жаңғырудың биігіне жете алмайды. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, «Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу.... Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарих тәжірибемен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауы тиіс. Керісінше, заман сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі плюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды»

Рухани жаңғыру шыныменде ұлттың, елдің болмысына тән құбылыс және халыққа ортақ ұғым, ортақ ұстаным, тарихи қажеттілік. Мемлекет халықтың ортақ үйі, сол үйді күтіп баптайтын, рухын сақтайтын, қорғайтын адам мемлекеттен, қоғамнан бөлінбейді, мемлекетінің мүддесінен, төл мәдениетінің болмысынан қол үзбейді. Керісінше мемлекеті, халық үшін, ұрпақтың келешегі үшін заманның талабын зерделеп, одан өтудің жолын білімімен іздейді. Адамды, халықты бұндай дәрежеде ойлауға жетелейтін ұлттық сана. Ұлттық сана елдің тархы мен мәдениетіндегі тәжірибелер арқылы ұрпақтың уақытымен үйлессе елдің тұтас ұлттық зердесі қалыптасады немесе заман талабына сай өрісін кеңейте түседі. Бұндай ұлттық сананың құбылысы тарихымызда үнемі өзінің танымдық қызметін атқарып отырған. Мәселен түркі қазақ жұртының Мәңгілік Ел болу идеясы ұлттың зердесінен туған дүние. Мемлекет басшысы мақалада атап көрсетілгендей, неғұрлым адам өзінің бар мүмкіндігін тарихтың елегінен өткізген сайын уақыт талабын игеруге қабілетті келеді.
Практикалық сабақ тақырыбы: Рухани жаңғыру және қазіргі әдеби сынның өзекті мәселелері
СОӨЖ мазмұны: Қазіргі әдебиеттану және сын
СӨЖ мазмұны: Рухани жаңғыру және қазіргі әдеби сын
Әдебиет:

1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

9. Үсенова А. “Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері” А, 2010

10. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

Пайдаланылған әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер:
1. Д.Ысқақұлы. Сын талқы. – Алматы, «Сөздік-Словарь» баспасы, 2005. 416 бет. 2. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

3. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. Санат. 2002.

4. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

6. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

8. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

9. Тұрысбек Р. Ақиқат айнасы. Алматы. «Таймас» 2008.

10. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы, 1991

11. Арнаудов М. Психология литературного творчества. Пер. С болг. – М, 1970

12. Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы. Алматы, 1966

13. Әшімбаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. Бірінші том. Әдеби сын. – Астана: Елорда, 2006. – 392 бет.

14. Жұмағұлов С.Б. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетануы (1956-1991 жж.)// филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты. – Астана, 2008

15. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2002. – 360 бет.

16. Абдрахманов С. Төлтума мен телтума (зерттеу). – Астана: Елорда, 2007. – 464 бет.

17. М.Дүйсенов. Әдебиетегі мазмұн мен форманың бірлігі. – Алматы. 1962.

18. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көкремдік таным ерекшеліктьері. – Мұғалімдерге, жоғары оқу орындары ұстаздары мен студент-жастарға арналған көмекші оқу құралы. – Алматы: Білім, 1994. – 224 бет.

19. А.Кеңшілікұлы. Сыншыл парасат иесі // Жұлдыз. №4. 160 бет

20. Б.Ыбырайымов. Сыншы мұраты// Жұлдыз. №3. 131 бет.

21. Сын. Уақыт және қаламгер. Журанл. №1,2.

22. Сын. Уақыт және қаламгер. Журанл. №3.

23. Ермекова А. Берқайыр Аманшиннің әдеби мұрасы. // филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 2008.

24. Т. Кәкішев. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (Оқу құралы).- Алматы, «Санат», 1994. – 448

25. С.Жұмабеков. Сын пернесі (мақала, сұхбат, эсселер). – Алматы, «Жазушы», 1989.

26. Құлыбекова Ж.С. Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке», «Жат қолында» романдары: аударылуы, әдеби сында бағалануы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Астана, 2004.

27. С.Ордалиев. Сөз зергері: Зерттеу – Алматы: Жазушы, 1982. – 168 бет.

28. С.Әшімбаев. Екі томдық шығармалар жинағы. Екінші том. Әдби сын. – Астана: Елорда, 2006. – 392 бет.

29. Т.Әбдірахманова. Ақын сыры. Зерттеу. – Алматы, «Жазушы» баспасы, 1965.

30. Қирабаев С. Өмір тағылымдары. Естеліктер. – Алматы: «Білім», 2006. – 480 бет.

31. Талжанов С. Көркем аударма туралы. Монография. – Алматы, 1962.

32. Ш.Елеукенов Замандас парасаты. – Алматы: Жазушы, 1977. 300 бет.

33. С.Е.Жұмабек. Сын симфониясы. Таңдамалы. Әдеби толғаныстар, мақалалар. Алматы: «Алатау» баспа-полиграфиялық корпорациясы 368 бет.

34. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы, 1987. – 232 бет.

35. Қирабаев С. Талантқа құрмет. Мақалалар, зерттеулер, портреттер. – Алматы: Жазушы, 1988. – 246 бет.

36. Әдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978.

37. Қ.Жұалиев Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 19966. -398 бет.

38. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. – Алматы: Жазушы, 1966. – 272 бет.

39. Ысқақұлы Д. Сын шын болсын. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 128 бет.

40. Кәкішев Т. Оңаша отау. Қазақ әдебиеті сынының жанрлық қалыптасуы хақында. – Алматы: Жазушы. 1982. -224 бет.

41. Қабдолв З. Арна. Зерттеу-сын-эссе. – Алматы: Жазушы, - 1998. 256 бет.

5. 
   Дәрістік кешен (дәріс тезистері, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті әдебиет тізімі).
   

Пәннің мақсаты мен міндеттері.

Қазақ әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу және даму кезеңдері, зерттелу тарихы.

Мақсаты: Курстың жалпы құрылымын, оқу материалдарының мазмұнын түсіндіру. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу және даму кезеңдері, зерттелу тарихыана мағлұмат беру.
«Әдебиеттанудың өзекті мәселелері» туралы пән жоғары оқу орындарының магистрларын даярлау ісінде әдебиеттану ғылымының қазіргі өзекті проблемарын тереңдетіп меңгерту мақсатында оқытылып жүрген негізгі пәндердің бірі. Отандық әдебиеттану ғылымының қай саласы болмасын жаңару, жаңғыру барысында өткенін екшей отырып, ұлттық мүддеге орайлас тың ізденістерге бет бұруда. Міне, осы қазіргі заманға сай соны ізденістер мен тың зерттеулерді, ұлттық мүдде тұрғысына пайымдалған оң тұжырымдарджы магистрантарға жеткізу пәннің ауқымында қарастырылады.

Курстың қысқаша сипаттамасы: Әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мүддеге қатысты тың зерттеулер тәуелсіздік жылдарынан кейін қолға алынғаны мәлім. Кешегі кеңестік цинзураның мүмкіндік бермеген тұстарын қайта қарап, дұрыс баға беріп, өткенімізді бағамдап, бүгінгі күн тұрғысына бағалау мақсаты бір сәтке толастауға тиісті емес. Себебі, ғылым зерттеу аясы аяқталған көзқарастар мен шешіліп біткен шындықтың қоймасы емес. Күллі жаратылыстың дами беру қасиеті ғылымға да, оның ішінде әдеби зерттеу ғылымына да тән. Соған байланысты әдеби зерттеуде көркем шығарманы талдаудың жаңа ізденістері пайда бола бастады. Осы тұрғыдан келгенде, әдебиеттенау ғылымының өзекті мәселелері әр дәуір әдебиетінің рухани мұраларын үздіксіз зерттеуге байланысты толып отырады. Пәннің жалпы сипаттамасы ежелгі дәуір әдебиетінің, хандық дәуір әдебиетнің, ХІХ, ХХ ғасырп әдебиетінің, кеңес дәуір әдебиетнің, бүгінгі заман әдебиетінің рухани мұралын танудағы өзекті проблемалары мен зерттеу арналарына кеңірек тоқталуды көздейді.

Көне түркі әдеби жәдігерліктерін бір-бірінен дербес, жеке-жеке күйінде алып зерттеу ісі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында-ақ басталған еді. Алғашқы зерттеушілер көне мұралардың мәтінін оқып, түрлі қолжазба нұсқаларын өзара салыстырып, құнды нұсқаларын басып шығарумен шектелді. Қазақ көне дәуір әдебиетін он тоғызыншы ғасырда орыс ғалымдары тілдік тұрғыдан зертегенімен, әдебиетану ғылмында жүйелі қозғала бастауы ғалым Бейсенбай Кежебаевтың тікелей бастамасымен басталды.

Ол кезінде қазақ әдебиетін ХҮІІІ ғасырдан бастап қарастырған әдебиетшілерге қарсы дау айтып, әдебиет тарихының дәуірі тереңде екендігіне көңіл аударды. Өзінің әдебиет тарихын жіктеген ұсыныстарын да қорғауға тырысты. Елуінші жылдардағы «жылымық» кезінде баспасөз бетінде ұлт мәдениеті мен өнері, әдебиеті мен тілінің ұзақ жылдар бойы жабық болып, қордаланып жиылып қалған мәселелері қайта көтеріліп, жұртшылық қолдауына ие бола бастады. Осы кезде Б.Кенжебаев «Қазақ халқының жазба әдебиетінің тарихы қайдан, кімнен басталады?» атты пікірлесу мақаласын жариялады. «Қата пікір қағидаға» айналмасын деген мақаласымен Қ.Жұмалиев оған тосқауыл қойды. Әрине, бұл жерде саяси идеологияның ығарын сезінуге болады. Себебі, қазақ әдебиеті мен мәдениеті, тілі мен өнері жайлы мәселелерді батыл көтеріп, жұртшылықтың көңіліндегі көкейкесті ойларды айта білетіндігі ғалымдар үнемі қуғындалып отырғандығы мәлім. Сол ызғарда ғалымға тосқауыл қойды.

Ғалым өзінің теориялық пікірін жетілдіріп, бұрынғы қазақ әдебиетінің тарихы ХҮ ғасырда басталады деген пікірін жетілдіріп, әдебиет атрихы ҮІІ ғасырдан басталады деп, оған түркі тектес халықтардың бәрін ортақ мұраларды тілге тик етті. Сөйтіп, Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиетінің тарихына қаптысты айтып келген ой-пікірлері алпысыншы жылдардың соңынан жетпісінші жылдарға қарай бас аяғы жинақы тұтас бір ғылыми концепцияға айналды.

Б.Кенжебаевтың шәкірттері қазақ әдебиетінің тарихын сонау Ү-ҮІІІ ғасырларға тасқа жазылып қалған сына жазулардан бастап, бүгінгі күнге дейін кезең-кезеңімен тұтас күйінде зерттей бастады. М.Жолдасбеков Орхон-Енисей жазбаларын әдеби тұрғыдан зерттеп, қазақ әдебиетінің бастау көздерін тереңдете түсті. А.Қыраубаев орта ғасырлардағы көне әдеби мұралар қазақ әдебиетіне де тікелей қатысты, жазба ескерткіштердің көбі түркі халықтарына ортақ екенін дәлелдеді. Н.Келімбетовтің «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» (1981) атты еңбегінде Ү-ҮІІІ ғасырлардан бастап, қазақ хандығы құрылғанға дейінгі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ әдеби мұраларға қазақ әдебиеті тұрғысынан жан-жақты талдаулар жасады. Ал, М.Мағауин бұрын ауызша делініп келген, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихын зерттеді.
№3

Тақырыбы: Хандық дәуірдің рухани мұраларын әдеби-тарихи тұрғыдан зерделеу

Қарастырылатын сұрақтар: 1. Ұлт әдебиетінің тарихын ХҮ ғасырдан бастап жүйелі орнықтырудағы күрделі ізденістер. 2. Хандық дәуір әдебиетін зерттеудегі ғылыми бағыт жыраулар поэзиясын рухани айналымға енгізу, толғау жанрын әдеби-тарихи тұрғыдан зерделеумен ғылыми шешім табуы 3. М.Мағауин, Х.Сүйіншалиев, Ж.Бектұров, А.Сейдімбек, т.б ғылыми еңбектердің мәні.

Мақсаты: Хандық дәуір әдебиеті мұраларын зерттеудегі ғылыми принциптерді саралау, жетістіктері мен кейбір кемшіліктерін көрсету. Әдебиеттану ғылымындағы соны ізденістермен хабарландыру.

М.Мағауин «Қобыз сарына» зерттеуі, құрастырылуы және алғы сөзімен жарық көрген «Алдаспан» антологиясы хандық дәуір әдебиетін ұлт тарихымен байланыстыруда шешуші қадам жасады. Жыралура поэзиясы, толғау жанрын зерттеу Х.Сүйіншалиевтің «ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Қазақ әдебиеті», «ХҮІІІ ғасырдағы ақазақ ақындарының поэзиясы», Қ.Өміралиевтің «ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі», Ж.Бектұровтың «Жыраулар мен ақындар поэзиясының көркемдік-композициялық ерекшеліктері», Б.Әбілқасымовтың «Жанр толғау в казахской устной поэзии» еңбектерімен өрістеді. А.Сейдімбек «Күмбір-күмбір күмбездер» кітабында қазақ мәдениеті мен синкретті өнерінің көшпелілер эстетикасымен байланысты табиғатын тарихи, археологиялық, этнографиялық деректер негізінде қарастырады.

№4

Әдебиет тарихының өзекті мәселелерін зрттеуде тарихилық қағиданы ұстану үдерістері ұшталды. Айтулы тұлғалар шығармашылығын жанр мен ситль, тестология тұрғысынан зерттеу, әдеби мұраны жариялау, қолжазбаларының ғылыми сипаттамасын түзу өріс алды.

Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті тарихын зерттеу пәнінн ғылыми жүйесі негізделген оқулығын шығару, жаңа сипаттағы әдебиеттің қалыптасу жолдарына тән негізгі кезеңдерін қарастыру, ұлттық әдеби сынның тууы және қалыптасу белестерін зерттеу, әдебиет библиографиясын түзу және қаламгерлер шығармашылығын монографиялық тұрғыда қарастырған еңбектермен ілгерілеу жолында болды.

Көне түркі және хандық дәуірлерін оқытудағы бірізділіктің сақталмауын айтпағанда, қазақ кеңес әдебиетінен жоғары оқу орындары оқытушы, студенттеріне арналған ғылыми жүйедегі оқулық жоқ болатын. Зәрулік М.Қаратаев, Т.Нұртазин, С.Қирабаевтың «Қазақ совет әдебиеті» тұңғыш оқулығында шешім тапты. 1917-1966 жылдар аралығында «әдеби даму белестері бес дәуірге бөліп зерттелген еңбекте С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.,Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, А.Тоқмағанбетов, И.Байзақов, Ә.Тәжібаев, Т.Жароков, Қ.Аманжолов, Ғ.үОрманов шығармашылығы монографиялық тарауларда талданып, әдебиет дамуында өткерген қайшылықтар (ҚазАПП, пролеткультшілдік), социалистік реализм әдісінің игерілуі, шеберлік шыңдау жолындағы жетістіктер, олқылықтар эволюциясы сараланды.
№6

Тақырып: Ұлы Отан соғысы (1941-1945) және соғыстан кейінгі дәуірлеріндегі әдебиеттің өзекті мәселелері

Қарастырылатын сұрақтар: 1. М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов ұлы Отан соғысы дәуірін зертеушілер

әдістемелік нұсқаулар 2. С.Сейфуллин (С.Қирабев, Т.Кәкішев), Б.Майлин (Б.Наурызбаев, Ф.Оразбаев, Т.Бейісқөқұлов), І.Жансүгіров (М.Дүйсенов), Ж.Жабаев (Н.Төреқұлов), С.Мұқанов (М.Хасенов, С.Мақпырұлы), Ғ.Мүсірепов (Х.Әдібаев, М.Тілеужанов) шығармашалырының зерттелуінің мәселелері және олардың қазіргі әдебиеттану ғылымындағы орны.

№7

Тарихата «тоқырау» кезеңі деп аталған жылдары «жылымық» саяси билік тарапынан тежеліп отырғанымен қоғамдық дамудың рухани ағымында жаңғыру үдерістері жүріп жатты. Әдеби дамудағы социалисмтік реализммен үйлесе бермейтін көркемдік танымның әлеуметтік санаға жасаған тгеурінді күшін ресми саясат қабылдамағанмен, жанрылқ түрленулердегі сапалық өзгерістер сыншылар тарапынан жіті зерделеніп отырды. Тарихи тақырып, бүгінгі күн бейнесі және замандас тұлғасы, классикалық дәстүрдегі жаңашылдық ізденіс қырлары әдеби сын күретамырын құрады. Қазақ әдебиетші, қаламгерлері саясат талабына байлаулы болғанымен, көркемдік өрлеу табиғатын эстетикалық саралау мен зерделеуде таза идеологиялық ой-пікірге шырмалып қалғаны жоқ.

Ең бастысы, түрлі буындағы тұтас қаламгер, сыншылар дүниетанымындағы күрделі өзгерістер әдебиеттегі социалистік реализмді таза дәріптеу талабын емес, ұл әдебиеті мұратын басты орынға шығаруды ұстанды. Міне, сын мәдениетіндегі серпіліс «зейнетінен бейнеті мол сыни өміріміздің соқтиықпалы-соқпақсыз жолдарымен қажымай-қалғымай еңбек етіп келе жатқан аға буын, орта буын, кейінгі буын өкілдерінің бірлігі мен ынтымағы, мүдделерінің ортақтастығы, позициясының айқындығы ақазіргі қазақ сынның бүтіндей келбетін айқындайы»

Қарастырылып отырған кезеңдердегі әдеби сынның негізгі ерекшеліктері тарихи тақырыптағы туындыларды байыпты талдауларға баса назар аударудан, әдеби дамуды эстетикалық зерделеу, теориялық біліктілікпен саралаудан айқын көрінеді. Әдеби сын аға буынмен қатар жаңа толқын жазушылардың дәстүр арнасын жаңғыртумен көркемдік үдеріске тигізген ықпалын ашумен қатар тарихи романдардың ұлт санасының тарихи жадына қан жүгіртуімен жаңа белеске көшуіне тән құбылыс маңызын, қозғаушы күшін әдебиетіміздің өзіндік қасиетімен байланыстыра отырып зерделей алды.

№8

Тақырып: Қазақ прозасындағы мифтік-аңыздық қолданыс

Қарастырылатын сұрақтар: 1. Әлем әдебиетіндегі мифтік шығармашылық қолданыс. 2. Мифтік қолданыстың төл әдебиетімізге ене бастауы, тың бағытта, соны бір рухани серпіліс қуатымен дамуы. 3. Көркем шығарманың стильдік ерекшелігін, сюжеттердің құрылымдық мәнін, оның идеялық, эмоцианалдық, эстетикалық әсерін терең де айшықты суреттеудегі ықпал етуі

Мақсаты: қаламгерлердің стильдік ерекшеліктерін анықтап, жазушылық шеберліктерін меңгерту.

Прозадағы миф-аңыздардың көркемдік қызметін зерттеу мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Проза жанры кенжелеп дамыған қазақ әдебиетіндегі ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде дүниеге келген әңгімелердің өзінде миф-аңыздардың қолданыла бастауы бүгінгі әдебиеттанушыларға көп ой салары сөзсі.

Қазақ прозасында аңыздық желіні алғашқылдардың бірі болып М.Әуезов «Қорғансыздың күні» атты повесінде қолданды. Суреткер ел ауызнда бар, халыққа кең танымал «Күшікбай батыр» туралы аңызды шеберлікпен пайдаланған.

Әдебиеттің басты предметі адам болса, жазушы сол адам образы арқылы өмір шындығын танытады. Ал өмірдің шытырман шындығы сол адам өмір сүрген ортамен, оның өткен тарихымен, болмыс-бітімімен, таным-талғамымен тікелей байланысты. Сонымен қатар, көркем образдың ұлттық дара қасиетін де естен шығармағанымыз жөн. Ал ұлтық ерекшеліктің қайсы бір факторы аңыздар мен мифтерде көрініс тапқан. Әрбір аңыздық сюжетке өзіне тән болмыс-бітімі, сол халықтың арман-тілегі жатады. Қазақ жазушылары да осы идеяларды бүгінгі адам баласының ой-мақсаттарымен шебер ұштастыра білді. Мұнда йқаламгерле қатарында қазіргі қазақ жазушыларынанҮ І.Есенберлин, Т.Ахтанов, Ә.Әлімжанов, Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, М.Мағауин, О.Бөкеев, Т.Әлімқұлов, Д.Досжанов, С.Санбаев және т.б. қаламгерлеріміздің шығармаларын атасақ та жеткілікті.

Көркем әдебиеттегі уақыт пен кеңістік категориялары әдеби кейіпдің қалыптасу жолдарымен сабақатасады. Қандай да бір көкрем бейненің жасалуы – авторлық идеядан туындайды десек, қаламгер белгілі бір ойын айтып, кейіпкерін дүниеге әкелу үшін, алдымен шартты уақыт пен кеңістікті таңдайды. Осы тұрғыда көркем бейненің сомдалуын шығармада таңбаланған уақыт пен кеңістіктен ажыратып қарау мүмкін емес. Әдеби шығармның тақырып, идея, композиция, сюжет, жанр, стиль секілді негізгі компоненттеріндей уақыт пен кеңістік те айырқша маңызға ие. Олардан басты айырмасы – уақыт пен кеңістік те айырықша маңызға ие. Олардан басты айырмасы – уақыт пен кеңістік ілгеріде аталған компоненттердің сипаты мен ерекшеліктеріне қарай солардың негізінде көрсетіледі. Яғни, тақырып пен идея, композиция мен сюжет, жанр мен стиль көркем туындыдағы уақыт пен кеңістіктің болмысын анықтайды.

Адам болмысының қиындығы мен күрделелігі, дәуір мен адам арасындағы сабақтастық пен қарама-қайшылық жиырмасыншы ғасырдағы қазақ прозасының талай үлгілеріне арқау болды. Бұл арналы, үлкен тақырып болашақта жазылмақ көркем туындыларда әр қырынан бейнелене бермек.

Суреткердің басты міндеті – адам жаны мен жүрегіндегі терең иірімдердің күрделі сырын ашу, күнделікті болып жатқан өмір оқиғаларына адам жанының қатысын анықату, оқитғаға адамды емес, оқиғаның сырын адамның болмысы арқылы ашу. Адамның екіұдай күй кешуін, адамның ішкі өңіріндегі мүлгіп жатқан сезіміні, күштердің бас көтеруін суреттеген қаламгерлеріміздің бірі – Төлен Әбдіков. Адам жанының осындай екіұдай күйін ол «Оң қол» әңгімесінде «ішкі тұлғаның екіге жарылуы» деп атап, айдар тақты.

№10

Стиль әдеби дамудың деңгейі мен бағыт-бағдарын тануда, көркем шығармашылықты бағалауда ерекше орны бар ұғым. Стиль термині әр түрлі ғылым саласында қолданылады. Стильді әдебиеттану ғылымы тұрғысынан эстетикалық категория ретінде қарастырғанда, оны шығарманың тұтас құрылымымен, бүкіл болмысымен қарастыру бірден бір дұрыс жол.

Қазақ әдебиеттануындағы стиль мәселесіне байланысты еңбектер қатарында «Стиль сыры», «Қазақ көркем шығармаларының жанры мен стилі», «Қазақ әдебиеті: стил мәселелері» жинақтарын, М.Дүйсеновтің, Қ.Өміралиевтің, Ф.Оразбаевтың, М.Хамзиннің еңбектерін атауға болады.

Қазіргі поэзиядағы стиль мәселесін сөз еткенде Қ.Мәшһүр Жүсіпов тұжырымдарына қосыла отырып, лирикалық қаһарман сипатына, суреткердің сөз қолдану ерекшелігіне ерекше назар адару қажет-ақ. «Қазақ ақындарының қаншалықты толықсқан суреткер екенін айқындау үшін, стиль де, көркемдік әдіс те жалаң алынбай, үнемі бейнелілік тұрғысынан саралану қажеттігі де адау туғызбайды» деп ой түйеді ғалым.

1970 жылдардағы қазақ поэзиясына өзіндік үн, ерекшелігімен келген ақындардың қатырнда Жарасқан Әбдірашев есімі ерекше аталары сөзсіз. Әдебиетші ғалым Б.Майтанов: «Қазақ поэзиясынга ХХ ғасырдың 70-жылдарына қарай еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас Жарасқан Әбдірашев болатын» дей келе, ақын поэзиясының көркемдігі мен тілі, шеберлігі туарылы ой қозғайды. Ақынның соңғы мұрасы – «Құлпытас немесе екі дүние: фәниден бақиға дейін...» атты жыр кітабы. Ұлттық поэзиямызға үлкен жаңалық болып қосылған бұл жинақтағы эпитафитялық өлеңдер Жарасқан қаламына тән рух асқақтығын барынша айқын танытты. Қайсарлық пен табандылық, тәккапарлық пен ірілік, асқақ пафос пен шешендік толғаныс – осының бәрі бірігіп келіп ақынның роматикасын нақтылай түсті.
№11

Тақырып: Қазаргі қазақ прозасындағы жаңа құбылыс-ізденістер

Қарастырылатын сұрақтар: 1. М.Мағауинннің «Жармақ», Д.Амантай «Гүлдер мен кітаптар» Әдеби сын материалдарына шолу.

Мақсаты: Әдебиеттану ғылымындағы қазіргі стильдік ағымдар мен құбылыстарға шолу.

Мұхтар Мағауин қазіргі таңдағы прозамыздағы қабырғалы қаламгерлердің санатынан екені мәлім. Ол шығармашылқ процесін үнемі үздіксіз дамытып, үзбей жазып келеді. Тіпті, соңғы жылдары өндіртіп жазып жүрген қаламгерлер десек артық болмас. Жазушының соңғы екі-үш жылдың көлемінде жарық көрген «Қыпшақ аруы» және «Кесілген бас – тірі тұлып» хикаяттары оқырмандар жүрегінен жылы орын иемденген туындылар болды. Біріншісінен қаламгердің бүгінгі ең үздік фантаст-жазушылармен терезесі тең тайталаса алатывн тарихи-танымдық негіздегі қиялгерлік қуатын байқасақ, екіншісінен Хулио Кортасар секілді классик жазушының әдісін («Классикалық үлгіде ойнау» романы) одан әрі қарай қазақ тарихымен ұштастыра дамыту шеберлігшін аңғартады.

Әдебиетте шығарманы адам санасының екіге бөлініп, өзара айтысып-тартысуы, қос жақ болып тайталасуына құру деген тәсіл бары мәлім. Мұхтар Мағауин осы тәсіл арқылды қазақ ұлтының бойындағы рухани дерттеге сараптама жасауцға ұмтылады. Бұл жере Мағауин айтып отырған сананың қосарлануы дегеніміз не? Бұл – бір адам санасындағы рухани құндылықтарға ұмтылыс пен оны етегінен кері тартатын тойғанына мәз тоғышарлық көзқарастың күресі. Бұл – адал махаббатқа іңкәр жүрек пен тәнім тек сұлуды имденсе деген нәпсі пиғыдың жан аяспас шайқасы. Бұл ел үшін отқа түсуге бар азамат пен бәрін байлық арқылы сатып ала аламын деген көркеуденің бітіспес майданы. Егер байқамасаңыз, екінші азғын жолға түсіп кетуіңіз оп-оңай. Енді төңірегіңізге анықтап қараңызшы, айналаңызад Құдай берген қабілеті жағынан сізден де талантты, сізден де қауқарлы, бірақ өз жеке басының қызығын ел мүддесінен, халық мұратынан жоғары қоятын жұмыр басты пенделер жүрген жоқ па? Бәлкім, олардың біреуі кезінде жеңіл жолды таңдап алған, рухани сұранысыңызды құрбандыққа шалған сіздің өзіңіз боларсыз.

Мұхтар Мағауин романы көркемдігімен қоса, ең бірінщшіден, осындай сауалдарға жауап іздеуге тырысуымен құнды. Ол «байқаңыз, әззәзілдің тіліне еріп кетпеңіз» дегенді ескертеді. Біздіңше, Мағауин романы – ендігі майдан дала даласына шығып жатқан жастар үшін керек кітап. «Жармақ» Чернышевскийдің атақты «Нен істеу керек?» троманның енді басталғанда ғасырдағы жаңаша, қазақша сұлбаланған нұсқасы. Ұл болашағы үшін күреске кіретін ендігі ұл-қыздың рухани көркем бағдарлмасы.

Дидар Амантайдың «Гүлдер мен кітаптар» романын оқып, оны мәдениет құбылысы деп бағалауға болады. Жазушының төл прозамызға саналы түрде құрылымдық, формалық өзгерістер енгізуге ұмтылыс жасағанын байқайды. Ал, бұл роман әріптес аға буын өкілдерінің тарапынан бірде қолдау тауып (Г.Бельгер), бірде сынға ұшырап (Д.Исабеков) әр түрлі көзқарас тудырғаны мәлім. Әлия Бөпежанова сыншы ретінде әр бір айтылған пікірлердің объективті және субъективті жақтарына үңіліп, тағы әлемдік ой толғамға жүгінеді. Ницшенің: «автордың оқырманды ұятқа қалдырарлықтай немесе шошындырарлықтай парадокстары көп жағдайда кітапта емес, оқырманың өз ойынан шығады», деген тұжырымын келтіре отырып, бұл қазіргі қазақ кеңістігінің рухани-проблемасы екенін мойындаумыз керек дегенді аңғартады. Әрине, әлемдік ой-пкірлердегі айтылған, оның ішінде біздің саламызға қатысты айтылған пікірлеріңд де жеке субъектінің көзқарасы екендігін ескерсек. Жоғарыда аталған пікірдің таланты жазушының тамаша дүиелеріне қатысты екенідігін атап айтқан жөн. Арзанқол көркемдігі төмен дүниелерді түсіне алмайтындай оқырмандардың төмендігібола қоймас. Керісінше, жарқ еткен соын құбылсты түсіну, астарына үңілу, теориялық тұрғыдан да тәжірибелік тұрғыдан да жан-жақты қарастырған абзал. Міне, Ә.Бөпежанова жоғарыдағы пікірді осындай мағынасында ұсынған деп есептейміз.

Дидар Амантайдың «Гүлдер мен кітаптар» кітабына сыншы: «Гүлдер мен кітаптар» - көп планды роман. Әдеттегі ұғымдағы, себеп-салдарлы, классикалық үлгідегі көп планды да көлемді роман емес, көлемі шағын, соған қарамастан конструкциясы өте дамыған – бірнеше идеяны қат-қабат алып жүретін роман; оқырманынан мәднеи-философиялық оқылымды талап ететін; «не береді?» емес, «не аламын?» қағидасымен оқығанда ғана мәні ашыла түсетін роман; яғни бұл тұста автордың емес, оқырманның мәселесі шығады. Басты бір ерекшелігі де осы. Ал, мұндай туынды қазақ көркем әдебиетінде аса қажет-ті» /2.158/;

«Гүлдер мен кітаптар» романы жаңа өнер философиясы ұғымдарынан таратқанда:

- аңыздық сана;

- түс философиясы;

- мүмкін әлемдер мағынасы...

тағы да басқа пәлсапалық-көркемдік тұжырымдар аясыан талданатын толыққанды көркем текст. Рухани кеңістігі атаз, мұарыт биік көркем текст.

«Гүлдер мен кітаптар» - мәдениет құбылысы.

Әдебиет санасының өскенін көрсететін шығарма»/2.162/, - дейді. Міне, қазақ әдебиетіне өзіндік құрылымдық енгізбекші болған Дидар Амантайды түсіну үшін әлі де уақыт керек шығар. Бір анығы, бүгінгі қазақ ұлтының бойындағы рухани дерттерге сараптама жасайды. Дидар Амантай романы көркемдігімен қоса, ең біріншіден, «не аламын» деген сауалдарға жауап іздеуімен құнды. Қарап отырсақ, аталған екі туындының екеуі де рухани дертке ұшыраған бүгінг ұрпақ жайында толғаныды әрі сонымен қатар, шығармашалырына құрылымдық өзгерістер енгізгенін байқаймыз.

№12

Қазақ әдебиеттану ғылымының сын саласының туу және даму кезеңдеріне үлес қосқан алаш қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сынды қаламгер-жазушылар, сондай-ақ әдебиеттің сын, әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек еткен Ғ.Тоғжанов, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, М.Ғабдулиин, З.Ахметов, тағы басқалар болды. Содай алыптардың, таланттардың ізін жалғастырғандардың ішінен Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Оразбек Сәрсенбаев, Зейнолла Серікқалиев, Сағат Әшімбаев, Рымғали Нұрғалидың есімдерін ерекше атауға болады. Төл әдебиетиіміздің сын жанрыныңда бағаланып, ерекше өркендеген тұсын жоғарыда аталған сыншылардың, яғни аталмыш таланттардың кезеңі – 60 жылдармен байланыстыруға әбден болады. Сол әдеби сыннның қарқынды жалғасы ретінде, әдеби интеллектуалдық-эстетикалық сын бағытын ұстанған Әлия Бөпежанова, тС.Жұмабекуов, Б.Сарбалаев, Ж:Әшімжанов, Б.Бәмішовтер сол сыншылардың рухани жалғасы, бүгінгі сынның асқар биігі іспетті.

Әлия Бөпежанова, Сайлаубек Жұмбаев, Б.Сарбалаев т.б. қазақ әдеби сынының ғылыми танымдық тұрғыдан қанат жаюына, өркендеп, дамуына өзіндік заман тұрғысынан үлес қосып келе жатқан талантты сыншылар қатарынан танылады. Сол себепті, бүгінгі әдеби сын процеснің деңгейін ғылыми тұрғыдан таразыласақ, сол ортаның ішінде, қайраткерлік танытып жүрген әдебиет сыншысыларының шығармашылығына тоқталу заңды болмақ.

Танымы терең сыншы Әлия Бөпежанованың алғашқы сыни мақалары баспасөз бетінде 80-жылдары жиі басылды. Сол сыни-мақаларының алғашқы жинағы «Өрнектер» деген атаумен жинақталып, 1991 жылы жарық көрді. Бұл жинаққа әдеби оқырман қауым тарапынан, әріптес сыншылар, әдеби қаламгерлер тарапынан жақсы әрі жинақы пікірлер айтылды. Пікір айтушылардың ішінде, қазаргі қазақ әдебиетнің айтулы талант тұлғасы Әбіш Кекілбайұлы тұрғаныдығын ерекше атап өткен абзал. Әбіш Кекілбайұлы сыншының талғам-таразысына сүйсіне келіп, Әлия енді көбірек жазса, үлкен жинақтарға барса, оған білімі мен дайндығы мол екендігін атып, сыншыға кәсіби тұрғыдан ақ тілігні білдірген болатын.

Бір кездердегі сыншы Бөпежанова шығармашылығының аясы кеңіген – ол қазіргі қазақ әдебиетінің, қазақ мәдениетінің бар құбылысын барлап отырып жинақтауға, талдап-талқылауға, төрелік айтуға көтерілген Тұлғаға айналғанын Әлияның «Дүние – имани құбылыс» (2001), «Өнер – жеке тәжірибе: Сыни мәдениеттанушылық кітап» (2007), «Мәдениет – жасампаз сана» (2008) деп аталатын сыни-кітаптары мейлінше дәлелдей түседі. Тіпті кітап құрылымында өзіндік ерекшелігі кездеседі

№13

Сөз қонған, өнер ұйыған халқымыз аңыз-әңгіме, өлең-жырды биік белеске көтерген. Соның ішінде – ақындық өнерді кие тұтқан. Асылы, ақындық өнер- табиғатпен етене құбылыс. Тіл ұшына келген өрнекті ой, сырлы сөзді кері қайтарып ала алмайсың. Көңіл көрігінде пісіп-жетілген сырлы сөз өлең-жыр ретінде қалың көпке жетеді. Жетелі, көшелі сөз ханды да, қараны да өзіне қаратады, қалың көптің сөзін айтады, қоғамдық пікір туғызады, әлеуметтік мәселе көтереді. Ортақ ойға қозғау салады. Демек, ақын – халқытың үні, ақиақттың ту көтерушісі, шындық шырақшысы.

Т.Әлімқұлов, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, О.Бөкеев, С.Жүнісов, І.Жақанов, А.Сейдімбек, С.Бақбергенов, т.б. жазушылардығ шығармаларында арғы-бергі тарихи та, адам факторының иірім-сырлары да, руханият мәселелері де кең орын алады. Бұл қаламгерлердің қайсыбірінің туындыларын алсақ да ұлт тарихы мен тағдырын, танымал тұлғалардың өмірін соынмен бірге халық мәдениетінің қайнарын кемел көркем суреттегені танылар еді.

Прозадағы кейіпкер болмысын ашып көрсетуде дәстүрлі мәдениеттің үлгі, әсерін суреттеу 1960-80 жж. Қазақ прозасындла кең өріс алды. Жоғарыда аталған қаламгерлердің проазлық туындыларындағы халық мәдениетінің дәстүрлі арналыр, өнер мұраты мен өнерпаздар өмірі кең көлемде көрініс тапты. Т.Әлімқұлов бүкіл шығармашылығы өнермен байланысып жатады. Тіпті оқиға өрбуі өнерге қатысты болмағанмен, кейіпкері – тіклей өнер адамы, немесе жырлаған нысаны - өнер туындысы. Бұл: «Сарыжайлауда» - Тәтімбет, «Көк қаршығада» - Ақан, «Қараойда» - Махамбет, «Керторлғацуда» - Сүгір болып жалғасып кете береді. Демек, жазушы өмірді өнермен өрнектейді, сол арқылы халықтық дәстүрді, тарихи тағылымын көркемдікпен байытады.

Жалпы, Т.Әлімқұлов өнер адамдары жайындағы қай шығармасында да бас кейіпкердің рухани дүниесін жан-жақты, әлеуметтік ортамен тұтастыра, терең ашып көрсетеді. «Көк Қаршыға» мен «Қараой» әңгімелерінде «Елім, халқым?!» - деп еңіреп өткен екі ақынды осы рухани туыстық, азаматтық, перзенттік мұрат бірлігі жақындата түседі. Автор сол арқылы басынан кешірген тарихынан гөрі тұтас халықтың өзіне тән психологиясын ашып көрсетеді.

№14

Ғылым ақи-тақиы аяқталған көзқарастар мен шешіліп біткен шындықтың қоймасы емес. Күллі жаратылыстың дами беру қасиеті ғылымға да, оның ішінде әдеби зерттеу ғылымына да тән. Соған байланысты әдеби зерттеуде көркем шығарманы талдаудың жаңа тәсілдері пайда бола бастады. Осы тұрғыдан алғанда ХІХ ғасырдың орта тұсында өмір сүрген күрескер ақын Махамбет Өтемісұлы шығармашылығына қатысты махамбеттану ғылымының да әр кезеңде өзіндік өзекті проблемалары туындап, қарастырылып отыруы заңды құбылыс. Әдеби зертеу ғылымында махамбеттанудың ірге тасын қалаған Х.Досмұхамедов пен М.Әуезов болса, ақынның тілі мен стилін арнайы зерттеген Қ.Жұмалиевтің, Р.Сыздықованың, З.Қабдоловтың, Ғ.Әнестің, идеялық-көркемдік тұрғысынан сараптаған Р.Нұрғалидың, С.Қасқабасовтың, А.Шәріповтің ғылыми-теориялық еңбектерінде Махамбет поэзиясы жан-жақты тереңдете зерделенді. Ә.Кекілбайұлының, Ә.Сарайдың ғылыми еңбектерінде ақынның өмірі мен күрескерлік жолыоның поэзиясы ұштастырыла сараланды. Дегенмен де, зерттеушілердің көпшілігінің кеңес заманындағы саяси ұғымдарға, объективті жағдайларға байланысты Махамбет шығармасын бүкпесіз зерттеуге мүмкіншіліктері болмады. Сол себепті де ақын поэзиясының кейбір қырлары мүлдем қозғаусыз қалды. Енді осы зерттеулердің «ақтаңдақтарын» ескере, жетістіктерін басшылыққа ала отырып, оны көркемдік жүйе жағынан жаңаша көзқараспен кешенді түрде ашып көрсету бүгінгі махамбеттанудың өзекті мәселелерінің бірі. Тәуелсіздік алған жылдан бері ақынныңжинақтары, аудармалыры шығып, ақын жан-жақты қыры ашылып, ЮНЕСКО көлемінде екі жүз жылдығы тойланды. Бірақ махамбеттану ғылымыны бұл істермен тұйықталып қалмақ емес.

Әр нәрсенің өз пайда болу, даму тарихы болғандығын ескерсек, табиғат лирикасның түп-тамыры тереңде жатқандығы күмәнсіз. Сондықтан табиғат лирикасын сөз еткенде, оның бастау көздеріне, даму тарихына үңіліп, қысқаша шолу жасаған жөн. Жалпы таблиғатты суретту дәстүрі ауыз әдебиетінен, ақын-жыраулар шығармаларынан бастау алады. Ертегілерде орын алған аң, құс, өсімдік бейнелері, олардың қасиеттері адамдардың табиғатқа көңіл бөлгендігін танытады.

Алғашынды табиғаттың бір бөлшегі түрінде көрініс берген бейнелеулер ұшырасса, кейіннен ақын-жыраулар шығармаларында табиғат аздап суреттеле бастайды. Әрине, жыраулар шығармаларын тақырыбы жағынан да, мазмұны жағынан да таза табиғат лирикасы дей алмаймыз. Өйткені олар өз алдына жеке тұрып, табиғат әссемдігін, ерекшелігін жалаң қызықтауға әкелмейді, белгілі бір адам сезімін, көзқарасын салыстыра ашуға қызмет етуімен ерекшеленеді.

Жалпы қай саланы алмайық, өз жолы, қалыптасу дәстүрі болады. Пейзаждық лирика да сондай қалыптасу дәстүрін басынан кешті. Белгілі әдебиетттанушы М.Қаратаев дәстүрлі кең мағынасында философиялық проблемаға жатқызады: «Дәстүрге сүйену дегенді дәстүрге еліктеу енемес дәстүрді қайталау деп ұғатындар болады. Және дәстүрдің әсерін қабылдап, одан үйрену жолын осы ретпен іздеу жиі кездеседі», - деп көрсетеді. Табиғатты реалистік әдіспен арнайы алып бейнелеу дәстүрі қазақ әдебиетінде Абай поэзиясынан бастау алды деуге толық негіз бар. Абайдың жылдың төрт мезгіліне арнап жазған өлеңдері осы уақытқа дейін оқушысын тамсандырып келеді. Бүгінгі таңда табиғат лирикасы туралы жазбаған ақынды кездестіру қиын. Демек, табиғат лирикасы өзінің мәңгілік жырлана беретін тақырып екенін айғақтайды.

Осы пән оқыту бойынша жалпы әдістемелік нұсқаулар: ПОӘК-нің тарауларды мұқият талқылау, пәннің ерекшеліктері бойынша, қолданалатын оқыту әдістер, әдебиет және Интернетпен жұмыс жасау бойынша әдістемелік ұсыныстар, семинар, СОӨЖ, СӨЖ, практикалық сабақтарының сұрақтарды конспектілеу қажеттілігі бойынша, СӨЖ сұрақтарды міндетті түрде орындалу бойынша нұсқаулар, білімді бағалау жөніндегі мәліметтер, бағалау критериялары, сонымен қатар негізгі бақылау түрлері және дайындау материалдары бойынша нұсқаулар.

№1 МӨЖ мазмұны: Қазақ әдебиеттану ғылыының туу, қалыптасу кезеңдері

№2 МӨЖ мазмұны: Ежелгі дәуір әдебиеті мұраларын зертеудің кезеңдерін, ғалымдар еңбектеріндегі өзіндік жаңалықтары мен ізденістерін саралау.

№3 МОӨЖ мазмұны: Ұлт әдебиетінің тарихын ХҮ ғасырдан бастап жүйелі орнықтырудағы күрделі ізденістер. Хандық дәуір әдебиетін зерттеудегі ғылыми бағыт жыраулар поэзиясын рухани айналымға енгізу, толғау жанрын әдеби-тарихи тұрғыдан зерделеумен ғылыми шешім табуы

№3 МӨЖ мазмұны: М.Мағауин, Х.Сүйіншалиев, Ж.Бектұров, А.Сейдімбек, т.б ғылыми еңбектердің мәні.

Әдістемелік нұсқаулар: Жыраулар мұрасынан дидактикалық нақылдардың теріп, буклет жасау. Интернет ресурстарын пайдалану. Көркемдік дәстүр. Көне дәуір әдебиетімен байланысты салыстыру. Кесте-таблица.

Пайдаланатын әдебиет: Жоғарыда көрсетілген
№4 МОӨЖ мазмұны: ХІХ – ХХ ғ.б. қазақ әдебиеті – отаршылыдықө кезеңнің қоғамдық мәселелерімен сабақтас күрделі кезең

№4 МӨЖ мазмұны: Ғалымдардың әдеби мұраны бағалау мен зерттеу ісінде маркстік-лениндік ілім талабын ұстануы, көркемдік даму сабақтастығына және ақын-жазушылар дүниетанымындағы қапйшылықтарна тарихилық қағидамен үңілу

№5 МӨЖ мазмұны: 1. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті тарихын зерттеу пәнінің ғылыми жүйесі негізделген оқулығын шығару, жаңа сипаттамаға әдебиеттің қалыптасуы жолдарына тән негізгі кезеңдерін қарастыру 2. Ұлттық әдеби сынның тууы және қалыптасу белестерінің зерттелуі. 3. Әдебиет библиографиясын түзу 4. Қаламгерлер шығармашылығын монографиялық тұрғыда қарастырған еңбьектер.

№6 МӨЖ мазмұны:

1. М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов ұлы Отан соғысы дәуірін зертеушілер

әдістемелік нұсқаулар 2. С.Сейфуллин (С.Қирабев, Т.Кәкішев), Б.Майлин (Б.Наурызбаев, Ф.Оразбаев, Т.Бейісқөқұлов), І.Жансүгіров (М.Дүйсенов), Ж.Жабаев (Н.Төреқұлов), С.Мұқанов (М.Хасенов, С.Мақпырұлы), Ғ.Мүсірепов (Х.Әдібаев, М.Тілеужанов) шығармашалырының зерттелуінің мәселелері және олардың қазіргі әдебиеттану ғылымындағы орны.

№7 МӨЖ мазмұны:Әдеби сындағы серпіліс, идеологиялық қыспақтан шыққысы келген әдеби-эстетикалық көзқарастар легінің шығуы.

№8 МӨЖ мазмұны: Көркем шығарманың стильдік ерекшелігін, сюжеттердің құрылымдық мәнін, оның идеялық, эмоцианалдық, эстетикалық әсерін терең де айшықты суреттеудегі ықпал етуі

№9 МӨЖ мазмұны: Көркем әдебиеттегі уақыт пен кеңестік категориясы. Автордың идеядағы уақыт пен кеңістік. Дәуір, адам, көркемдік шешім. «Рухани екі ұдайылық».

№10 МӨЖ мазмұны:1970-80 жылдардағы қазақ поэзиясындағы көркемдік әдіс тұрғысынан тың ізденістердің көрінуі. Ж.Әбдірашев, Ж.Жақыпбаев, Қ.Мырзабеков. Лирикадағы қаһарман және көркемдік бейнелілік. Тәуілсіздік жылдарынын укейінгі қазақ проэзиясы көркемдік шешім, ізденіс арналары. М.Райымбекұлы, Т.Толқынқызы, Н.Бердәлі т.б.

№10 МӨЖ мазмұны:1. М.Мағауинннің «Жармақ», Д.Амантай «Гүлдер мен кітаптар» Әдеби сын материалдарына шолу.

№11 МӨЖ мазмұны:1. Қазіргі әдеби процесс, жалпы проза, поэзия, драматургияның (1991-2009) әдеби смында бағалануы. 2. Б.Сарбалаев, Б.Бәмішұлы, Ә.Бөпежанова, Ж.Әшімжанов, С.Жұмабек т.б

№13 МӨЖ мазмұны: Қазіргі қазақ прозасы мен ондағы халық мәдениетінің үздік үлгілері, ақындық, күйшілік, әншілік, т.б өнердің сыр-сипаты, өмір шындығымен көркемдік шешімнің бірлігі, сабақтастығы

№14 МОӨЖ мазмұны: Қазақ әдебиетіндегі махамбеттанудың өзекті мәселесі

№14 МӨЖ мазмұны: Махамбеттану ғылымындағы соңғы жаңалықтар. Махамбеттанудың негізін ақалған Х.Досмқамедов, Қ:жұмалиевтен бастап, бүгігінгі күнге дейін ғылыми ізденіс арналарының желісі. Ақын тағдыры тарихи шындық .

Әдістемелік нұсқаулар: мхамбеттану ғылымындағы өзекті мәселелердің кесте арқылы көрсету. Шығармашылығы, зерттелу, ақын тағдыры т.б схмема-кесте арқылы көрсету.

Пайдаланатын әдебиет: жоғары көрсетілген
№15 МОӨЖ мазмұны: Қазіргі қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы: 1991-2009жж. Кеше-бүгін салыстырмалы пайым.

№15 МӨЖ мазмұны:1. Дәстүр және жаңашылыдық 2. Табиғатты жырлау дәстүрінің қалыптасу негіздері және қазіргі кезең

№16 МӨЖ мазмұны: Әдебиеттің кеңістік кезңде зрттеулі және олардың белді өкілдері Қазіргі кезеңдегі әдебиет тарихында зерттелуі қажет өзекті проблемалар

№17 МӨЖ мазмұны:тарихи деректермен әдеби материалдардың сабақтастығын зерделеу.

№18 МӨЖ мазмұны: хандық дәуір әдебиетінің ғылыми-теориялық негізін салушы ғалымның еңбегінің бүгінгі әдебиеттанудағы мән-маңызын талдау.

№19 МӨЖ мазмұны: Әдебиеттану ғылымының бір бөлшегі болып табылатын салалардың соңғы жаңалықтарымен танысу

№20 МӨЖ мазмұны: Кеңестік дәуір әдебиетін зерттеуге үлес қосқан ғалымдардың жетістіктері мен кейбір жаңсақ басқан пікірлерінің объективті және субъективті жақтарын саралау

№21 МӨЖ мазмұны: Қазақ дрматургиясының зерттелуінен тереңірек мағлұмат беру

№22 МОӨЖ мазмұны: Прозадағы лиризм, психологизм, философиялық иірімдердің С.Мұратбеков, Қ.Ысқақов, Д.Исабеков, Т.Әлімқұлов, т.б. шығармашылғындағы көрінісі

№22 МӨЖ мазмұны:Т.Әлімқұлов («Қараой»), С.Мұратбеков («Жабайы алма»), Қ.Ысқақ («Қоңыр күз еді»), Д.Исабеков («Гаухар тас») шығармаларын оқып, алдын ала материалдар жинақтау.

Әдістемелік нұсқаулар: әр бір жазушы туралы жазылған мақалаларды, сын, зерттеу еңбектерді оқу. Қажетті мағлұматтарды жазу. Арнайы тапсырылған әдебиеті оқып, тезис, жасау. Берілген сұрақтарға жауап беру.

Пайдаланатын әдебиет: жоғарыда көрсетілен
№23 МОӨЖ мазмұны: Күй аңыздың күмбірі (Ә.Кекілбаев «Күй» повесі) негізінде)

№23 МӨЖ мазмұны: Ә.Кекілбаев «Күй» повесінің мәтін оқу, аңыздық желіні анықтаңыз.

№24 МӨЖ мазмұны: М.Мағауин, О.Бөкеев т.б шығармашылықтарын оқыңыз, өзіндік стильдік ерекшелікітерін анықтаңыз?

№25 МӨЖ мазмұны: Ж.Әбдірашев т.б ақындардың шығармашылықтьарын оқыңыз. Авторлық стильдік ерекшеліктеріне тоқталыңыз?

№26 МОӨЖ мазмұны: Жазушы дегеніміз – стиль (А.Сүйлейменов)

№26 МӨЖ мазмұны: А.Сүйлейменов шығармашылығын оқыңыз, өзіндік стильдік ерекшелігін анықтау

Әдістемелік нұсқаулар: туындыны алдын-ала оқу, жазушы туралы жазылған мақалаларды, сын, зерттеу еңбектерді оқу. Қажетті мағлұматтарды жазу. Арнайы тапсырылған әдебиеті оқып, тезис, жасау. Берілген сұрақтарға жауап беру. Компьютерлік технологияны пайдалану.

Пайдаланатын әдебиет: жоғарыда көрсетілген
№27 МОӨЖ мазмұны: Қазіргі әдеби сын (Б.Сарбалаұлы)

№27 МӨЖ мазмұны: Әдеби-көркемдік басылымдардағы сын мәселелері туралды мақалалардың тізбесін жасақтау (1991-2009). Б.Сарбалаұлының сыни мақалары.

№28 МӨЖ мазмұны: Жазушының романын оқу. Тақырып бойынша талдауға жоспар құру.

№29 МӨЖ мазмұны: Жазушының романын оқу. Тақырып бойынша талдауға жоспар құру.

8.Типтік есептеу, графикалық жұмыс, лабораторлық жұмыс, курстық проект (жұмыс) орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулар. (жоспарда қарастырылмаған)

U = [(P1 +P2) / 2] * 0,6 + E * 0,4

P1 - бірінші рейтингті бағалаудың цифрлік эквиваленті

P2 - екінші рейтингті бағалаудың цифрлік эквиваленті

Е – емтихандағы бағалаудың цифрлік эквиваленті

Яғни 30% (1 рейтинг) + 30% (2 рейтинг) + 40% (емтихан)

Аралық бақылаулар бойынша студенттің максималды үлгерім көрсеткіші 60% құрайды. Семестр аяғында оқу пәні бойынша қорытынды аттестациялау – емтихан өткізіледі (максималды көрсеткіші - 40%).

Пән бойынша қорытынды емтихан бағасы аралық бақылаулар және қорытынды аттестациялаудың максималды көрсеткіштер сомасы ретінде анықталады.

Қорытынды емтихан пәннің негізгі теориялық және практикалық материалдарын қамтитын нұсқауларға бөлінген тест тапсырмалары түрінде өтеді.

Әріптік бағалау және оның балдардағы цифрлік эквиваленті дұрыс жауаптардың пайыздық көрсеткіші бойынша анықталады (кесте бойынша)
Студенттердің білім, біліктіліктері мен дағдылары төмендегіше бағаланады:

Емтиханға дайындық сұрақтары

1. 
   Қазақ әдебиеттану ғылыының зерттеу объектісі.
   
2. 
   Қазақ әдебиеттану ғылыының туу, қалыптасу кезеңдері. Зерттелу тарихына шолу.
   
3. 
   Ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелуі және бүгінгі проблемалыр
   
4. 
   Ежелгі дәуір әдебиетінің әдебиеттану ғылымында қозғала басталуы және Б.Кенжебаевтың ғылыми мектебі.
   
5. 
   М.Жолджасбеков, М.Мағауин, А.Қыраубаев, Н.Келімбетов т.б. 3.
   
6. 
   Қазіргі көне дәуір әдебиетін зерттеудің кейбір өзекті проблемалыр мен олардың оқытылу жайы.
   
7. 
   Хандық дәуірдің рухани мұраларын әдеби-тарихи тұрғыдан зерделеу
   
8. 
   Ұлт әдебиетінің тарихын ХҮ ғасырдан бастап жүйелі орнықтырудағы күрделі ізденістер.
   
9. 
   М.Мағауин, Х.Сүйіншалиев, Ж.Бектұров, А.Сейдімбек, т.б ғылыми еңбектердің мәні.
   
10. 
    ХІХ-ХХ ғ.б әдебиеттің өзекті мәселелері
    
11. 
    Ғалымдардың әдеби мұраны бағалау мен зерттеу ісінде маркстік-лениндік ілім талабын ұстануы, көркемдік даму сабақтастығына және ақын-жазушылар дүниетанымындағы қапйшылықтарна тарихилық қағидамен үңілуі.
    
12. 
    Қазіргі таңдағы зерттелуі
    
13. 
    Кеңес дәуіріндегі әдебиетті зерттелуі
    
14. 
    Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті тарихын зерттеу пәнінің ғылыми жүйесі негізделген оқулығын шығару, жаңа сипаттамаға әдебиеттің қалыптасуы жолдарына тән негізгі кезеңдерін қарастыру
    
15. 
    Ұлттық әдеби сынның тууы және қалыптасу белестерінің зерттелуі. 3. Әдебиет библиографиясын түзу
    
16. 
    Қаламгерлер шығармашылығын монографиялық тұрғыда қарастырған еңбьектер.
    

18. М.Базарбаев, Ә.Нарымбетұлы т.б. Отан соғысы дәуірін зертеушілер

19 Тарихтағы «тоқырау», «жылымық» саяси билік тарапынан тежеліп отырғанымен, қоғамдық дамудың рухани ағымына жаңғыру үдерісін алып келді.

20. Лиризмді, психологизмді, философиялық иірімдерді көркемдік тұрғыдан игеруі.

21. Әдеби сындағы серпіліс, идеологиялық қыспақтан шыққысы келген әдеби-эстетикалық көзқарастар легінің шығуы.

22. Қазақ прозасындағы мифтік-аңыздық қолданыс

23. Әлем әдебиетіндегі мифтік шығармашылық қолданыс.

24. Мифтік қолданыстың төл әдебиетімізге ене бастауы, тың бағытта, соны бір рухани серпіліс қуатымен дамуы.

25. Көркем шығарманың стильдік ерекшелігін, сюжеттердің құрылымдық мәнін, оның идеялық, эмоцианалдық, эстетикалық әсерін терең де айшықты суреттеудегі ықпал етуі

26. Әдеби бейне жасаудың рухани және көркем арналары

27. Көркем әдебиеттегі уақыт пен кеңестік категориясы.

28. Автордың идеядағы уақыт пен кеңістік. Дәуір, адам, көркемдік шешім.

29. «Рухани екі ұдайылық».

30. Қазаргі қазақ лирикасындағы стильдік ізденістер

31. Стиль мәселесі әдебиеттану ғылымының маңызды нысандарының бірі екендігі.

32. Поэзиядағы стиль мәселесін сөз еткен еңбектердің маңыздылығы. Поэзиядағы ақындық шеберлікпен көрінетіндігі.

33. 1970-80 жылдардағы қазақ поэзиясындағы көркемдік әдіс тұрғысынан тың ізденістердің көрінуі. Ж.Әбдірашев, Ж.Жақыпбаев, Қ.Мырзабеков.

34. Лирикадағы қаһарман және көркемдік бейнелілік.

35. Тәуілсіздік жылдарынан кейінгі қазақ проэзиясы көркемдік шешім, ізденіс арналары. М.Райымбекұлы, Т.Толқынқызы, Н.Бердәлі т.б.

36. Қазаргі қазақ прозасындағы жаңа құбылыс-ізденістер

37. М.Мағауинннің «Жармақ»

38. Д.Амантай «Гүлдер мен кітаптар» Әдеби сын материалдарына шолу.

39. Рухани жаңару және әдеби сын

40. Қазіргі әдеби процесс, жалпы проза, поэзия, драматургияның (1991-2009) әдеби смында бағалануы.

41. Б.Сарбалаев, Б.Бәмішұлы, Ә.Бөпежанова, Ж.Әшімжанов, С.Жұмабек т.б сыншылар

42. Қазақ прозасындағы дәстүлі мәдениет үлгілерінің бейнеленуі (1980-2000)

43. Қазіргі қазақ прозасы мен ондағы халық мәдениетінің үздік үлгілері, ақындық, күйшілік, әншілік, т.б өнердің сыр-сипаты, өмір шындығымен көркемдік шешімнің бірлігі, сабақтастығы

44. Т.Әлемқұлов, А.Сейдімбек, О.Бөкев, І.Жақанов. С.Бақбергенов т.б

45. Махамбеттану ғылымындағы соңғы жаңалықтар.

46. Махамбеттанудың негізін ақалған Х.Досмқамедов, Қ:жұмалиевтен бастап, бүгігінгі күнге дейін ғылыми ізденіс арналарының желісі.

47. Ақын тағдыры тарихи шындық .

48. Қазаргі қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы: 1991-2009жж. Кеше-бүгін салыстырмалы пайым.

49. Дәстүр және жаңашылыдық

50. Табиғатты жырлау дәстүрінің қалыптасу негіздері және қазіргі кезең

Өзін-өзі бағалауға арналған тест тапсырмаларының үлгісі (емтихан ауызша )

. ХХ ғ. Кеңес әдебиетінде ең басты кейіпкер

А) Саясаткер

В) Балалар

С) Ғалым

Д) Тарихи тұлға

Е) Коммунист

2. Полилог дегеніміз не?

А) Табиғат көріністерін суретту

В) Үнсіздік сценасы

С) Үй, тұрмыстық ортаның бейнеленуі

Д) Көріністе көптеген кейіпкерлердің сөйлесуі

Е) Екі кейіпкердің әңгімелесуі

3. «Ішкі монолог» терминін алғаш қолданған әдебиет сыншысы

А) Байтұрсынов

В) Плеханов

С) Буало

Д) Добролюбов

Е) Чернышевский

4. Автордың шығармасында суреттеп отырған өмір құбылыстары жайлы айтқысы келген ойы:

А) Шығарманың идеясы

В) Шығарманың көркемділігі

С) Шығарманың тілі

Д) Шығарманың копозициясы

Е) Шығарманың тақырыбы

5. Көркем шығарманың жалпы құрылымы:

А) Сюжет

В) Эпиграф

С) Композиция

Д) Фабула

Е) Идея

6. Жаргон сөздер дегеніміз:

В) Халықтық тіл нормасына енбеген, әлеуметтік топтардың (студенттер, жауынгерлер т.б.) арасында ғана қолданылатын эмоционалды-экспрессивті бояуы күшті сөздер.

С) Қолдаудан шығып қалған, ескі сөздер

Д) Жаңа сөздер

Е) Жергілікті говор, белгіленген аумақтың тұрғындары ғана қолданатын халық тілінің элементі

7. «Бойда қайрат, ойда көз,

Болмаған соң айтпа сөз...» - дегенде толғаудың қай түрі қолданылған?

А) налыс толғау

В) сұқтаныс толғау

С) марқайыс толғау

Д) намыс толғау

Е) сап толғау

8. Шағын көлемді эпикалық шығармалар:

А) Жыр, дастан, поэзия.

В) Роман, проза, эпопея.

С) Толғау, терме, айтыс.

Д) Поэма, повесть, драма.

Е) Ертегі, мысал, очерк.

9. Оқиғалы, сюжетк құралған орта көлемді поэзиялық туынды:

А) Хикаят

В) Очерк

С) Дастан

Д) Баллада

Е) Сюжет

А) 6

С) 3

Е) 2

Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымба.

Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік

Ер табылса, жарайды қылса сұхбат

Арнаудың қай түрі қолданылған?

А) Жай арнау

В) Зарлай арнау

С) Жарлай арнау

Д) Сұрай арану

Е) Риторикалық арнау

12. ААААААБ. Бұл қандай ұйқас түрі?

А) Кезекті ұйқас

В) Аралас ұйқас

С) Қара өлең

Д) Ерікті ұйқас

Е) Шұбыртпалы ұйқас

13. «Өмір мектебі» (С.Мұқанов), «Көз көрген» (Ғ.Мұстафин), «Ұшқан ұя» (Б.Момышұлы) туындылары қандай жанр үлгісі?

А) Публицистикалық жанр

В) Философиялық роман

С) Роман-очерк

Д) Мемуарлық жанр

Е) Фантастика жанры

14. Ш.Құдайбердиевтің прозалық шығармасы:

а) Қалқаман-мамыр

В) Әділ-Мария

С) Дубровский

Д) Еңлік-Кебек

Е) Айсұлу мен Нартайлақ

15. Композиция мен сюжет мәселесін қарастыратын әдебиеттану ғылымының саласы:

А) Әдебиет сыны

В) Әдебиет тарихы

С) Мәтінтану

Д) Әдебиет теориясы

Е) Строфика

16. Көркем шығарма тілін ақын тілі, әшейін тіл деп 2-ге бөлген әдебиетші ғалым:

А) З.Ахметов

В) М.Горький

С) Р.Нұрғали

Д) А.Байтұрсынов

Е) З.Қабдолов

17. Эпифора дегеніміз:

А) Тармақ басында дауыстылардың қайталануы

В) Аралас ұйқас

С) Шумақтар тобы

Д) Өлеңде дауыссыздардың қайталануы.

Е) Тармақ соңындағы сөз немесе сөз тіркесінің қайталануы.

18. Жазушының шындық өмірден таңдап-талғап алған, өзінің көркем шығармасына арқау ететін өмір құбылысының тобы:

А) Тақырып

В) Идея

С) Деталь

Е) Экспозиция

19. Шығарма жазу барысында ұстанған автордың о бастағы ой өзегі қалай аталады?

А) субъективті идея.

В) авторлық идея,

С) қосалқы идея

Д) негізгі идея

Е) объективті идея

20. «Шұғаның белгісі» повесі сюжетіндегі оқиғаның шарықтау шегі

А) Әбдірахманның айдаудан келіп, Шұғаның ауруға ұшырауы

В) Базарбайдың Есімбек үйінен қуылуы

С) Әбдрахманның Шұғаға жазған хатының ұсталуы

Д) Айнабайдың Әбдірахманның Шұғаның өліміне тап болуы

Е) Айдаудан оралған Әбдірахманның Шұғаның өліміне тап болуы.

21. Өлең жолдарының біріңғай дауысты дыбыстан басталуы қалай аталады?

А) Ассонас

В) Эпилог

С) Аллитрация

Д) Элигия

Е) Эпитафия

22. Төмендегі өлең шумағы ұйқастың қай түріне жатады:

Ана тілің – арың бұл,

Ұятың боп тұр бетте

Өзге тілдің бәрін біл,

Өз тіліңді құрметте.

А) Қара өлең ұйқасы

В) Шалыс ұйқасы

С) Ерікті ұйқас

Д) Шұбыртпалы ұйқас

Е) Аралас ұйқас

23. Ақиқат болмысты өмірлік шындық тұрғысынан жүйелі сипаттап көрсетуг және адам мен қоршаған дүниені саналы түрде көркмдік тұрғыдан танып-білуге ұмтылатын ұстанымдарға негізделген әдеби әдісті атаңыз.

А) Реализм

В) Акмеизм

С) Футуризм

Д) Романтизм

Е) Классицизм

24. А.Байтұрсынұлы драманы қалай атаған?

А) ұзақ әңгіме

В) сергелдең

С) әуезе

Е) айтыс-тартыс

25. Өнер туындысының халықтығын көркем шығарманы бағалауда басты өлшем етіп көтерген сыншы, әдебиетші:

А) Плеханов

В) Добролюбов

С) Герцен

Д) Чернышевский

Е) Белинский

26. Трагедиялық бейне

А) Қыз Жібек

В) Дәркембай

С) Еламан

Д) Есімбек

Е) Әжібай

27. Көркем шығарманы қорытудың бір түрі:

А) Композиция

В) Шешім

С) Пролог

Д) Эпилог

Е) Шарықтау шегі

28. Сиырлары сыймайды

Мүйізі бұлт ілгендей

Емшегінен сүт шашып,

Желіні жерге тигендей...

А) Әсірелеу

В) Символ

С) Кішірейту

Д) Психологиялық егіздеу

Е) Ұлғайту

29. Параллелизм деген не?

А) өзара кереғар құбылыстарды бетпе-бет қою

В) екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып, жұптап суреттеу;

С) негізгі ойды, объектіні астарлап, суреттеу;

Д) Сөйлем ішінде атап аайтпаса да, түсінікті сөздерді жазбай тастап кету;

Е) сөздердің әдеттегі граматикалық түзілу тәртібінен тыс, орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру;

30. Лиро-эпикалық немесе аралапс жанрға жататын туынды.

А) роман

В) элегия

С) Баллада

Д) Бәйіт

31. Төл әдебиетіміздегі алғашқы психологиялық роман

А) «Менің құрдастарым»

В) «Бақытсыз Жамал»

С) «Абай жолы»

Д) «Ақбілек»

Е) «Жұмақ жалау»

32. «Комедия жанрының атасы» атанған көне грек драматургі

А) Софокл

В) Эсхил

Д) Эврипид

Е) Гомер

33. Фантастикалық образ неге негізделеді?

А) келемежге

В) әзілге

С) ғажайыпқа

Д) мысқылға

Е) күлкіге

34. Суреткердің о бастағы ой өзегі қалай аталады?

А) субьективтік идя

В) ішкі композиция

С) сыртқы композиция

Д) обьективтік идея

Е) авторлық идея

35. Көркем туындыда баячндалған оқиғалар мен адамдар арасындағы қарым-қатынастың, тартыстың аяқталуы:

А) Шарықтау шегі

В) ШГешімі

С) Дәлелдеу

д) Шиеленісу

е) эпилог

36. Ақпарат, жарнама сөздері:

А) ассонас

В) архаизм

С) аллитерация

Д) неологизм

Е) эпитет

37. Төмендегі өлең шумағы ұйқастың қай түріне жатады?

Оқыған білер әр сөзді,

Надандай болмас ақ сөзді.

Надан жөндіге жөн келмес,

Білер қайдағы шәргезді.

А) Ерікті ұйқас

В) Қара өлең ұйқасы

С) Кезекті ұйқас

Д) Аралас ұйқас

Е) Шұбыртпалы ұйқас

38. Кеңес әдебиеті мен өнерінің көркемдік әдісінің атауы ретінде «Социалистік реализм» термині ресми түрде қашан қабылданды?

А) 1953

В) 1954

Д) 1956

39. Ағым дегеніміз:

А) ақсүйектер өмірін бейнелеу

В) жеке жазушының шығармашылық ерекшелігі

С) бірнеше қаламгерлерге ортақ шығармашылық ерекшелік

Д) жазушының таңдаған тақырыбы

Е) өмірді қаз-қалпыда суреттеу

40. Н.Буало сипатталған ағым:

А) «Зар заман» ағымы

В) пессимистік

С) сентиментализм

Д) деканденттік

Е) классицизм

41. Өлеңмен жазылған повесть қалай аталады:

А) мысал

В) очерк

Д) фельетон

Е) сатира

42. А.Байтұрсынов «ұлы әңгіме» деп қай жанрды атады?

А) әңгіме

В) поэма

Д) драма

43. Әдеби тектерді лирикалық, драмалық, эпикалық деп жіктеу неге байланысты:

А) әр тектің негізін құрайтын тәсіліне байланысты;

В) шығарма көлеміне байланысты;

С) шындықты суреттеудің жалпы принципіне байланысты;

Д) автордың эстетикалық мұратына байланысты;

Е) автордың қалауына байланысты;

44. Троптың түрі қайсысы?

А) синехдоха

В) арнау

Д) новелла

Е) сюжет

45. Оқиғалы, сюжетке құрылған өлең сөзбен жазылған көлемді туынды.

А) дастан

В) сонет

Д) рубаи

46. Сюжеттік даму сатысы:

А) эпилог

В) фабула

С) композиция

Д) шарықтау шегі

Е) теңеу

47. М.Әуезовтың «Қараш-қараш оқиғасы» шығармасы қай жанрда жазылған?

А) Роман

В) повесть

С) драма

Д) әңгіме

Е) пьеса

48. Батырлар жырында көбірек қолданылатын троптың түрі:

А) Гипербола

В) Неологизм

С) Кейіптеу

Д) Аллегория

Е) символ

49. Қазақ өлеңі қандай өлең жүйесіне жатады?

А) тоникалық

В) силлабикалық

С) Силлабо-тоникалық

Д) Метрикалық

Е) ақ өлең үлгісі

50. «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактаттың» авторы:

А) Аристотель

В) Әбунасыр әл-Фараби

С) В.Г.Белинский

Д) Абай

12.Оқу сабақтарының бағдарламалық және мультимедийлік қамтамасыздандыру (пәннің мазмұнына қарай). ПОӘК шығыс мәліметтерді және мекенжайы көрсетілу қажет – кітапхана, кафедра т.б.