Сабақ тақырыбы Сағат Зертханалық сарамандық жұмыстар Кіріспе

 

Сабақ: 38

Балықтар оттегінің қандай түрімен тыныс алады? Балықтың негізгі тыныс алу мүшелерін атап, тыныс жолын сатысымен дәптерге жазыңдар.

Бақа мен шұбалшаңның тыныс алу мүшелерінде қандай ортақтық бар? Балықпен ше? Бақаның тыныс алу жүйесіндегі негізгі ерекшелік (артықшылық деуге де болар) неде?

Жорғалаушылардың (мысалы, кесіртке, жылан, т. б.) тыныс алу жүйесінің бақадан гөрі жоғары, құстар мен сүтқоректілерден гөрі төменгі даму деңгейінде екенін немен түсіндіруге болады?

Құстардағы қосарлы тыныс алудың қандай маңызы бар?

«Танау тесігі – көмекей – кеңірдек – өкпе – қан жүйесі» жоғары деңгейде қандай жануарлар – топтарында дамыған?

Жануарлар ағзасы айналадағы ортадан қорек, газ және суды үздіксіз денеге жеткізіп, оларды өңдеп, одан өз тіршілігін қамтамасыз ететін қажетті заттарды алады. Сырттан келген және өңдеуден түзілген қажетсіз заттарды денесінен шығару да тіршілік үшін өте қажетті процесс. Ол заттар шығарылмаса, ағза «қоқыс жәшігіне» айналып, ластанып, уланар еді және көлемі, салмағы шексіз өсіп, ешбір қимыл-қозғалыссыз шөгіп жатар еді. Бұл сөзсіз тіршілікті жояды.

Ағзада түзілетін әр түрлі зиянды заттар қатты, сұйық және газ күйінде болады. Газдың ағзадан шығарылуымен таныстық. Ал басқа зиянды заттардың денеден шығуының өз жолдары бар. Оның құрылысы мен күрделілігі жануардың даму деңгейіне байланысты.

Құрттарда (ақ сұлама, шұбалшаң) зәршығару мүшесінің дене ішіндегі ұшы кеңірек кірпікшелі жұлдызша тәрізді болып жіңішке түтікке айналады да, оның ұшы тері жабыны арқылы сыртқа ашылады.

Ұлуда зәршығару қызметін шапанша қуысына ашылатын бүйрек атқарады. Оның құрылысы күрделірек болғанымен, ол шұбалшаңның жұлдызша түтіктеріне ұқсас.

 Шаянтектестерде зәршығару мүшесінің қызметін жасыл түсті жұп без атқарады. Әр безден шығатын түтікше қан арқылы жиналатын зиянды заттарды мұртшалардың түбінен сыртқа шығарады.

Сонымен зәршығару – жануар ағзасына тән, асқорытумен тікелей байланысты, денені артық, зиянды заттардан тазартып, тіршіліктің сақталуын қамтамасыз ететін аса маңызды процесс.

Зәршығару мүшелері жануарлардың әрқайсысында әр түрлі болғанымен, барлығының қызметі ағзаға түскен немесе ағзада түзілген зиянды заттарды «сүзіп», «жинақтап», сыртқы ортаға шығару болып табылады.

Зиянды заттарды ағзада бөліп, жинақтайтын негізгі мүше: қарапайымдарда – жиырылғыш вакуольдер, құрттарда – жұлдызша түтікшелер, ұлуда – шұбалшаңның жұлдызша түтікшелеріне ұқсас бүйрек, шаянтектестерде – жасыл түсті бір жұп бездер, өрмекшітектестер мен бунақденелілерде – мальпигий түтікшелері, омыртқалы жануарларда – бүйрек.

 

Үй тапсырмасы. § 40 оқып, 91, 92-суреттерді салу.

Жоспар:

2. Ағзаның қанайналым жүйесі         

•         Эритроцит

•         Лейкоцит

•         Гемоглобин

•         Фагоцит

•         Фагоцитоз

•         Антидене

•         Иммунитет

 

Қанның ағза үшін манызы қандай?

Орыс ғалымы И. И. Мечников лейкоциттерді – фагоциттер, яғни «обыр» жасушалар. Олардың микробтарды жоюын фагоцитоз деп атаған.

Қан плазмасында ағзаны әр түрлі микробтардан қорғайтын антидене деп аталатын нәруыздар бар. Бұлар лимфада, көкбауырда және басқа жерлерде түзіледі. Микробтар (бактериялар, вирустар) ағзада аурудың бір түрін (қызылша, көкжөтел, шешек және т. б.) туғызса, осы микробтарды, олардың зиянды әсерін жоятын антидененің түрі пайда болады. Ауру жазылған соң да олар ағзада сақталып қалады. Антиденелер ауруды туғызатын микробтардан ағзаны қорғайды. Жануар немесе адам ол аурумен қайталап ауырмайды. Ағзаның осындай қасиетін жүре пайда болған иммунитет дейді. Ал көптеген ағзаларда ата тегінен ұрпағына тұқым қуалау жолымен өтіп (беріліп) отыратын антиденелер де бар. Мысалы, жануарда болатын кейбір аурулармен (жануар обасымен) адам ауырмайды. Себебі адамда ол ауруды болдырмайтын антиденелер бар. Ағзаның ауру қабылдамайтын мұндай қасиетін табиғи иммунитет дейді.

Елімізде кейбір жұқпалы және қауіпті ауруларды болдырмау үшін жануарды, адамдарды жас кезінде әдейі егеді. Олардың ішінде әлсіретілген ауру қоздырғыштары бар дәрі болады. Егілген ағза жеңіл ғана ауырады. Есесіне ағзада өмір бойы немесе көп уақыт сақталатын жасанды иммунитет қалыптасады. Адам ол аурумен ауырмайды.

Кім жылдам?

1. 
   Қан құрамына кіретін заттар?
   

3. Қан айналым жүйесі қандай жануарлардан басталады?

4.Эритроциттер қайда түзіледі?

5.Ақ қан түйіршіктерін қалай атаймыз?

1. 
   Микробтар тудыратын қандай ауруларды білесіңдер?
   
2. 
   Фагоцитозды ашқан кім?
   

4. Қандай аурумен адам ауырмайды?

5. Лейкоцит басқаша қалай аталады?

3-топ

1. 
   Оттегін тасымалдайтын нәруыз?
   

3. Микробтардың жойылуын қалай атайды?

4. Тұқымқуалайтын иммунитет ?

5. Қандағы түссіз сұйықтық?

Қанның құрамына қандай заттар кіреді? Қан ағзада қандай қызмет атқарады?

Эритроциттер қандай мүшелерде түзіледі?

Қан газалмасудан басқа тағы қандай жұмыс атқарады?

Лейкоциттердің эритроциттерден қандай айырмашылықтары бар? Бұл жасушалар қандай қызмет атқарады?

Эритроцитті «қанның қызыл түйіршігі» деп неге атайды? Бұл жасушаның қызыл түсті болуы оның құрамындағы қандай затқа байланысты? (Атауын айту керек)

Гемоглобиннің ағза тіршілігі үшін қандай маңызы бар?

Антидене деген не?

Табиғи иммунитет деген не?

Жасанды иммунитет қалай пайда болады?

Лейкоциттерді басқаша қалай атайды? Олардың атқаратын жұмысы не деп аталады?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі 

Шұбалшаңның қанайналым жүйесі әр буылтықта жеке болады. Сақиналы қан тамырлармен өзара байланысқан ірі арқа қантамырынан және құрсақ қантамырынан тұрады. Бұл екеуінен қылтамырлар тарамдалып, теріні және зәршығару, асқорыту, жүйке жүйесі, т. б. ішкі мүшелерді түгелдей торлап жатады.

Дененің алдыңғы бөлігіндегі ірілеу сақиналы қантамырлар – «жүрекше» деп аталады. Ол жиырылып босаңсуы нәтижесінде қан құрсақ қантамырлармен дененің артқы жағына, арқа қантамыры мен алдыңғы бөліміне қарай ағады.

Дене қуысына тікелей құйылмай, қантамырлары арқылы таралып айналатын қан айналымы тұйық қанайналым жүйесі деп аталады. Шұбалшаңның қанайналымы осылай жүзеге асады.

Ұлулардың, шаяндар мен өрмекшілердің қанайналымы ашық қан айналым жүйесіне жатады. Бұл жануарларда қан жүректен, ұшы тұйық емес қантамырларына, одан дене қуысына құйылады. Қан ұлпалар арасына жайылып, газ, зат алмасады да (оттегін, нәрлі заттарды ішкі мүшелерге олардан береді, қажетсіз заттарды сіңіреді) қантамырлары арқылы өкпеде оттегімен қанығып жүрекке келеді.

ІV. Бекіту.

Сөйтіп қан ашық қанайналым жүйесімен қозғалады. Аталған жәндіктердің ішінде ұлудың жүрегі ғана екі бөлімнен – құлақшадан және қарыншадан тұрады. Басқаларының жүрегі бір бөлімді. Бунақденелілерде де қанайналымы ашық; қан нәрлі заттарды тасымалдайды; тыныс алуға қатыспайды.

Қанайналым жүйесін неліктен «тасымалдау жүйесі» дейді? Қанды бұл жүйеге шығарып, қайтарып отыратын қандай мүше?

Шаянның «өкпесінің» атауы қандай еді? (Қандай ортада мекендейтінін еске түсіріңдер). Қанайналымы қандай қызмет атқарады?

Бунақденелілердің қанайналымы қызметінің шаян мен өрмекшіден ерекшелігі қандай?

Үй тапсырмасы. § 42.

Қанайналым жүйесін неліктен «тасымалдау жүйесі» дейді? Қанды бұл жүйеге шығарып, қайтарып отыратын қандай мүше?

Шұбалшаң, ұлу, шаян (өзен шаяны), шаршылы өрмекші, зауза қоңыздың қанайналымы туралы қанның жүректен қантамырларына, одан тиісті жұмыс атқарып қантамырлары арқылы өкпеге келіп, қайтадан жүрек арқылы осы жолын қайталайтынын білдіңдер. Енді шұбалшаңның қайайналым жүйесін шартты сызбамен (мұны дәптерге сызып алу керек) көрсетіңдер;

а) осындағы «жүрекшені», сақиналы қантамырларды және арқа, құрсақ қантамырларын анықтап, әрқайсысын сызықшамен көрсетіп жазыңдар. Қан қалай, қандай бағытпен, «жолмен» денені айналып шығады?

ә) «өкпе» дегенімізбен шұбалшаңда өкпе жоқ қой. «Өкпе» деп атағанымыз дененің қай мүшесі? (атауын ата);

б) шұбалшаңдағы қанайналым неліктен «тұйық жүйе» деп аталады?

Шаянның «өкпесінің» атауы қандай еді? (Қандай ортада мекендейтінін еске түсіріңдер). Қанайналымы қандай қызмет атқарады?

Бунақденелілердің қанайналымы қызметінің шаян мен өрмекшіден ерекшелігі қандай?

 

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі 

Балық омыртқалы жануарларға жатады. Балықтың жүрегі екі қуысты; ол дененің құрсақ жағында орналасқан. Қан жүрек қарыншасынан желбезектерге қарай шығатын ірі қантамыры – құрсақ қолқасына өтеді. Қарыншаның қақпақшасы қанның кері ағуына мүмкіндік бермейді. Бұл қан, көмірқышқыл газы көп болғандықтан, вена қаны деп аталады. Оның түсі қызыл қоңыр болады. Желбезекке келгенде құрсақ қолқасынан оңға және солға қарай қантамырлар таралады. Олар желбезекте ұсақ қылтамырларға тармақталып, оттегіне қанығады да, артерия қанына айналады. Артерия қан тамырлары жинақталып, хорданың астында созылып жатқан арқа қолқасына құйылады. Қолқадан дененің барлық мүшелеріне қылтамырлар тармақталады. Ондағы әр түрлі ұлпаларда артерия қаны оттегін беріп, көмірқышқыл газын және түрлі қажетсіз өнімдерді сіңіреді де, вена қантамырымен ағып, жүректің құлақшасына құйылады. Ол жиырылып, қан қарыншаға өтеді. Сөйтіп балықтың қаны бір шеңбер жасап, бүкіл денені айналып шығады. Сондықтан балықтың қанайналым жүйесін біршеңберлі қанайналым жүйесі дейді.

Қосмекенділердің жүрегі үш бөлімді, қарыншадан және екі құлақшадан тұрады. Қан дененің барлық мүшелерінен вена қантамырымен жүректің оң құлақшасына құйылады. Бұл қанда көмірқышқыл газы көп. Сол жақ құлақшаға өкпеден оттегін сіңірген қан құйылады. Құлақшалар жиырылған кезде қарыншаға екі құлақшадан біраз қан өтіп, артерия мен вена қаны араласады да, денесіне аралас қан тарайды. Қарыншадан ірі артерия қан тамыры шығып, ол денені бойлап артқы жағына қарай ағады. Одан көптеген қылтамырлар шығып, бүкіл ұлпаларды торлайды. Оларды оттегімен, қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Артерия біртіндеп вена қанына айналып, вена қантамырымен жүрекке қарай ағады.

Бақаның қанайналым жүйесінде екі шеңбер бар. Қанды жүректен бүкіл денеге тарататын артерия қантамырлары мен денеден жүрекке оралатын вена қантамырын үлкен қанайналым шеңбері деп атайды. Қанның өкпе мен теріге баратын, одан жүрекке қайта келетін тармағы – кіші қанайналым шеңбері деп аталады.

 ІV. Бекіту.

Сонымен, көпжасушалы жануарларда шұбалшаңнан бастап қанайналым жүйесі болады. Қанайналым жүйесінің құрылысы жануарлардың әр түрлі топтарында түрліше және даму деңгейіне қарай біртіндеп күрделенеді.

Әріппен белгіленген қанайналым жүйелерінің қайсысы қандай жануарға тән екенін анықтап, әріп пен жануар нөмірін қосып дәптерлеріңе жазыңдар және түсіндіріңдер.

А. Жүрегі екі бөлімді. Қанайналым жүйесі бір шеңберлі. Организмі оттегіне бай таза артериялық қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?).  (3. Балық)

Ә. Жүрегі үш бөлімді. Ағзасы веналық және артериялық қан бірдей мөлшерде араласқан қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). Қанайналым жүйесі екі шеңберлі. (4. Құрбақа.)

Б. Жүрегі үш бөлімді. Ағзасы артериялық қаны көбірек аралас қанмен қамтамасыз етіледі. Канайналым жүйесі екі шеңберлі.   (1. Кесіртке.)

В. Жүрегі төрт бөлімді. Ағзасы таза артериялық қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?).  (2. Арқар;  5.Құс.)

Қосмекенділер мен жорғалаушылар солтүстік аймақтарда өте сирек таралған. Мұның себебі неде? Бұған қанның қандай қатысы бар?

Бұлардың дене температурасының тұрақты, орта жағдайларына тәуелді еместігін қалай түсіндіруге болады?

Қосмекенділер мен жорғалаушылар солтүстік аймақтарда өте сирек таралған. Мұның себебі неде? Бұған қанның қандай қатысы бар? Құстар мен сүтқоректілер жүрегі құрылысының жорғалаушылар жүрегі құрылысынан қандай артықшылықтары бар? Бұлардың дене температурасының тұрақты, орта жағдайларына тәуелді еместігін қалай түсіндіруге болады?

Жоспар:

2. Омыртқасыз жануарлардың қозғалуы.

Күнделікті өмірімізде жануарлар қозғалуының қаншама түрін көреміз: ұшқан құс, аулада секеңдеп дән, қоңыз теріп жеген торғайлар. Тіршілік қамымен ерсілі-қарсылы қозғалып, соқпақ «салып алған» құмырсқалар. Тізе берсек мұндай мысалдар көп. Қозғалыс – жануарлар тіршілігін қамтамасыз ететін аса маңызды әрекет.

Гидра бірде табанымен, бірде қармалауыштарымен кезек бекініп «төңкеріліп» те қозғалады. Бұл қозғалыстардың қай түрі болсын жабын ұлпалардағы талшықты жасушалар арқылы жүзеге асады.

Құрттың үнемі сілемейлі шырышпен шыланып, ылғалданып тұратын жұқа мөлдір терісінің астында тері, жанасып жататын сақиналы бұлшықеттер және оның ішкі жағында денені бойлап ұзын салалы бұлшықеттер орналасады. Әрбір буылтығының құрсақ жағында төрт жұптан қысқа қылтандары бар.

Сақиналы бұлшықеттер жиырылғанда құрт денесі жіңішкереді. Дененің артқы бөлігіндегі қылтандары жерге тіреліп, алдыңғы бөлігі алға қарай жылжып, ұзарады. Одан соң ұзын салалы бұлшықеттер жиырылады. Бұл кезде дененің алдыңғы бөлігіндегі қылтандары жерге тіреледі де, артқы бөлігі алға тартылып, дене қысқарады.

Сөйтіп, сақиналы және ұзын салалы бұлшықеттердің кезектесіп жиырылуы мен дененің артқы және алдыңғы бөлігіндегі қылтандарының алма-кезек тірек болуы құрттың алға жылжып қозғалуын қамтамасыз етеді.

Шұбалшаңдар топырақты бас бөлігімен қазып, тіршілік етеді. Тығыз топырақты «аузымен асап», ішегінен өткізіп, аналь тесігі арқылы шығарып отырады. Бұдан борпылдақ топырақтар майда түйіршікке айналып, ауа мен суды сіңіреді. Топырақ құрылымы жақсарады. Мұндай топырақта өсімдіктер жақсы өседі.

Жүзім ұлуы, бөгет ұлуы, айқұлақ сияқты былқылдақденелілер тері бұлшықет қапшығын түзетін жұмсақ денесімен, «аяқ» деп аталатын құрсақ бөлімінің толқынданып жиырылуы, созылуы арқылы баяу жылжып қозғалады. Дене сыртын шылайтын шырыш ұлудың аяғы мен төсемік (ағаш жапырағы, су түбіндегі тас, су өсімдіктері және т. с. с.) арасындағы үйкелісті жеңілдетіп, қозғалуға мүмкіндік береді.

Кальмар, сегізаяқ, каракатица сияқты теңізде тіршілік ететін былқылдақденелілер реактивті тәсілмен қозғалады (98-сурет). Шапанша саңылауы арқылы шапанша қуысына су толады да, одан соң «аяқтың» алдыңғы бөлігінен пайда болған шұқырақ (воронка) арқылы сыртқа үлкен күшпен айдап шығарылады. Осы су ағыны денені алға қарай серпінді итеріп, екпінмен жылдам қозғалтады.

Өзен шаянының денесі екі бөлімнен баскөкірек және құрсақтан тұрады. Баскөкірек бөлімінде (98-сурет) сипап сезу, иіс сезу қызметін атқаратын бірі қысқа, екіншісі ұзын екі жұп мұртшалары бар. Одан соң 1 жұбы үстіңгі жақ, 2 жұбы астыңғы жақ, 3 жұбы жақаяқтар деп аталатын түрі өзгерген аяқтардан тұратын ауыз аппараты және 5 жұп жүретін аяқтар орналасқан. Жүретін аяқтардың бірінші жұбы жемін ұстайтын және жауынан қорғанатын қысқышқа айналған. Су түбінде шаян осы жүретін аяқтардың көмегімен басын алға қаратып баяу жылжып қозғалады. Өзен шаянының құрсақ бөлімінде жүзуге қатынасатын және түрлі басқа қызмет атқаратын 5 жұп кішкентай құрсақ аяқтары бар. Құрсақ бөлімі бунақты және жақсы дамыған құрсақ ұшында құрсақ аяқтарының алтыншы жұбы соңғы бунақпен бірігіп жүзу қанатын түзеді.

Шаян суда құрсағын алға қаратып, оны баскөкіректің астына қарай бүгіп, қайта жазады. Жүзбеқанатының көмегімен суды қарпып, едәуір жылдам жүзеді. Суды қарпып, дененің су толқынын «іліп» ілгері жүзуіне болар-болмас қылтандары бар құрсақ аяқтары да көмектеседі.