Сабақ Тақырыбы: «Тұқымды өсімдіктер ретінде олардың жалпы сипаттамасы және көптүрлілігі»

№ 6 орта мектеп

2016-17 оқу жылы

Оқушылармен амандасу, кезекші арқылы түгелдеу, зейіндерін сабаққа аудару.

Оқушыларды өсімдіктер суреттері арқылы 4 топқа бөлу.

1. 
   Плаунтәріздестер  ...................  пайда болған (ерте дәуірде)
   
2. 
   Қазіргі кезде плаунның  ..........  түрі белгілі (200-500)
   
3. 
   Қазіргі кездегі өкілдері ......... ................(көпжылдық мәңгі жасыл шөптекті өсімдіктер).
   

1. 
   Қырықжапырақтәріздестерді сәндік өсімдіктер ретінде ............... өсіреді
   

2. 
   Шымтезек мүгінің кейбір түрлерінің суды өз салмағынан .......... есеге дейін артық сіңіретіндігі дәлелгенген (30-50).
   
3. 
   ............... – тұщы су қоры. Батпақты жерлерде мүктер судың жиналуына қатысады (мүктер).
   

1. 
   Тең споралы плаунтәріздестердің кең тараған өкіліне ............ (шоқпарбас плаун) жатады. 
   
2. 
   Шоқпарбас плаунның жыныссыз көбеюі ............ арқылы жүзеге асады. (споралар).
   
3. 
   ...................  – түрі өзгерген жапырақ  (спорофилл).
   

1. 
   .................... – аласа болып өсетін көпжылдық, сирек жағдайда біржылдық өсімдіктер (мүктәріздестер).
   
2. 
   Сабағы өте көп буын және буынаралықтарынан тұратындықтан, өсімдікті .......................... деп атаған (қырықбуын).
   
3. 
   ................. – тең споралы және әртүрлі споралы өсімдіктер. Олардың кең тараған өкілдерінің бірі - ...................... (қырықжапырақтар), (еркек усасыршөп).
   

Ашық тұқымды бірнеше өсімдіктерді көрсетіп аттарын сұрау. Оқушылар назарына видеоролик ұсынылады.

Кәдімгі қарағай – жарық сүйгіш өсімдік, тамыры тереңге кетеді. Орманда өскен қарағай түзуде сымбатты болады. Ашық, далалы жерде өсетіндерінің діңі жуандап, сәл аласа болып келеді. Жарық жеткілікті болғандықтан, бұтақтары жан-жаққа жайыла-таралып өседі. Қылқанжапырақтылар – кіндік тамырлы өсімдіктер. Одан жанама тамырлар тарайды. Ұзын жанама тамырлар өте ұсақ тамыршаларға тармақталады. Сөйтіп ұсақ тамыршаларда микориза (грекше «микос» – саңырауқұлақ және «риза» – тамыр, қазақша баламасы: селбестамыр) түзіледі.

Қылқанжапырақтылардың өздеріне тән жапырақтары (ине тәрізді) бар. Жапырағын түсіретін кейбір түрлерінде (балқарағай) жапырағы жұмсақ, ені кең, топтанып орналасады. Секвойяның жапырағының ені кең, сызықты-қандауырша тәрізді болып келеді. Туйяның (бозарша) өскінінде қабыршақтар қаптаған енділеу келген жапырақтар орналасады. Самырсын - шыршаға ұқсас, бірақ қылқанжапырақтары жұмсақ болғандықтан, денеге қадалмайды. Тек кәдімгі қарағайдың жіңішке (қылқаны) ұзынша, үш қырлы жапырақтары қысқарған өркенге қос-қостан (екі-екіден) орналасады. Қылқан жапырақтары өркендерінде 3–6 жылға дейін сақталады. Қарағай туысына жататын кейбір түрлерінде (сібірлік қарағай) жапырақтары қысқарған өркенде бес-бестен топтанып орналасады.

Қылқанжапырақтылардың екіүйлі түрлері де бар. Кәдімгі арша – екіүйлі қылқанжапырақты бұта. «Екіүйлі» деген – аналықтың бүрінің бір өсімдікте, аталықтың бүрінің екінші өсімдікте өсуі. Демек, бұл даражынысты өсімдік болып саналады. Кәдімгі аршаның бүрі – бірінші, кейде – екінші, тіпті үшінші жылда пісіп жетіледі. Оның бүрі – жұмсақ, шар тәрізді, жидекке ұқсас болып келеді. Сондықтан халық оны «бүржидек» деп те атайды. Ондай бүр – қошқыл-көк немесе күрең-қызыл түсті болып келеді. Бүрдің етті бөлігі өте тәтті, сондықтан мармелад дайындауға пайдаланылады.

1. 
   Биіктігі 5-10м, біршама жуан діңді, мәңгі жасыл, қылқанжапырақты ағаш?
   
2. 
   Қарағай тұқымдасына жататын биіктігі 30-50 м, баяу өсетін қылқанжапырақты ағаш?
   
3. 
   Жылу сүйгіш, шыршаға ұқсас, бірақ қылқан жапырақтары жұмсақ болғандықтан, денеге қадалмайды?
   
4. 
   Мәңгі жасыл, бір үйлі, қылқан жапырақты өсімдіктер. Негізінен Солтүстік жарты шарда өсетін 10 – 11 туысы, 250-дей түрі бар?
   
5. 
   Тамырдың қызметін ризоидтар атқарады, грекше риза қандай мағынаны білдіреді?
   
6. 
   Ашық тұқымды өсімдіктер не арқылы көбейеді?
   
7. 
   Тұқымы жемісінің ішінде жетіледі, қандай тұқымдылар?
   
8. 
   Сабағы жиі бұтақталған көпжылдық өсімдік?
   
9. 
   Жер бетінің барлық жерінде кездеседі?
   
10. 
    Ағаш сабағы қалай аталады?
    
11. 
    Сабағы өте көп буын және буынаралықтарынан тұратындықтан, өсімдікті қалай атайды?
    

Бабаларымыз бойтұмарындай қастерлеген арша ағашының қадіріне жетіп жүрміз бе, оқушылар? Осыны бір сәт ойланып, жастарымызға өнеге өсиет ретінде үнемі құлақтарына құйып жүруді де ұмытпаған жөн. Бұл арада ардақты ақын ағамыз Қалижан Бекхожиннің мына бір ғана жыр шумағы тұла бойыңды шымырлатып, туған жердің таңға­жайып табиғатына деген жанашырлық, сергек сезіміңді селк еткізетініне сенімім мол!

…Тоқта, кәззап, шаппа жасыл аршаны,

Жас ұрпақтың жан саясы, аңсары.

Балталауға қайтіп оны қиясың,

Бұл ару ғой – көздің көркі, тау сәні.

§39. Тұқымды өсімдіктер ретінде олардың жалпы сипаттамасы және көптүрлілігі тақырыбын оқып келу, постер қорғау.