Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сендер өткен сабакта эндоплазмалык торда синтезделген заттардың, оның куыстары мен каналдары арқылы тасымалданып, Гольджи жиынтығына жеткізілетіндігі туралы мағлүмат алған болатынсьщдар (23-сурет). Енді осы Гольджи жиынтығынын күрылысымен танысайык.

Гольджи жиынтыгынын мембранасы осмий ерітіндісін жаксы сіңіретіндігі байкалды. Нөтижесінде, Гольджи жиьштыгынын барлык эукариот жасушаларда болатындыгы толык дөлелденді. 27-суреттен көріп отырғанымыздай, бүл органоид күрделі күрылысты болып келеді.

Кейбір жасушаларда бүл жиынтық тор түрінде кездеседі де, олардың куыстары бір-бірімен байланысып жатады. Кейде жеке түйір денешік немесе орак төрізді болып келеді. Мүндай формалары диктіюсома (лизосома) деп аталады (28-сурет).

Жасушаның кызметіне карай бүл жиынтык үнемі өзгеріп отырады, өсіресе секрет бөлетін жасушаларда жаксы жетіледі. Гольджи жиынтыгы — сүткорек-_ч тілердін эритроциттерінен баска эукариот жасушалардың бар-лығында кездесетін органоид.

Жасушанын бөлінуі кезінде Гольджи жиынтығы диктио-27-сурет. Электрондык микроскоп _СОМаға дейін бөлшектенеді. Кейбір

деректері бойынша жасалған 1 ольджи - *- , „„.„ _Т..__І...

жиынтыгы күрылысыны« сызбанүс- Деректер боиынша, бүл жиынтық

касы: 1—2-түтікшелерден шығатын ядро кабатынан бөлінген мемйра-

көпіршіктер; 3—мембранамен шектелген налардан пайда болады деп

жазық қуыстар; 4—түтікшелер есептеледі.

Пиноцитоз

Экзогендік

затгардық

енуі

Эндогендік

шығуы

Плазмалык ■чмембрана

Гидролазалар

28-сурет. Лизосоманын түзілуі жөне жасушаны тазартудағы көрінісі

Гольджи жиынтығының кызметі эндоплазмалык тормен тікелей байланысты. Сондықтан бүл торда синтезделген заттар Гольджи жиынтығының куыстары мен кдпшыктарына барып түседі. Содан кейін тыгыздалып, толық синтезделеді де, секрет түрінде жасушадан бөлініп шығарылады.

Эндоплазмалык тордың куысында көптеген ферменттер мен эр түрлі молекулалар — нөруыздар, майлар және көмірсулар синтезделіп, Гольджи жиынтығына тасымалданатыны белгілі. Сол сиякты Гольджи жиынтығының куыстарының кеңейген жерінде (куыстың кеңейген жері) әр түрлі ферменттер: протеазалар, липазалар, нуклеазалар, т.б. синтезделеді, эндоплазмалык тордан жиынтыктың куыстарына түскен өр түрлі молекулалар мен Гольджи жиынтыгында синтезделген секреттік ферменттер бір-бірімен косылып араласады. 'Ёүлар Гольджи жиынтыгының куысьшда оңделіп түтікшелерде жиналады да, вакуоль түрінде бөлініп шығадьі^23-сурет). Гольджи жиынтығында өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығйруда диктиосомалар үлкен кызмет атқарады (28-сурет).

Корыта келгенде, Гольджи жиынтығынан өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығатын кепіршіктерден лизосома органоиді пайда болады.

Лизосома. Лизосомаларды 1955 бельгиялык биохимик Де Дюв ашқан. Лизосома (грекше «lysis» — ерігіш және «soma» — дене) «денелерді ерітеді» деген мағынаны білдіреді. Лизосома эукариот жасушалардың барлығында, соның ішінде фагоцитозға кабілетті лейкоцит жасушаларында көп молшерде кездеседі. Өсімдік жасуша-

Гольджи жиынтығының құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші нуклеаза, липаза, фосфатаза, дезоксирибонуклеаза, рибонуклеаза сиякты жөне т.б. ферменттер бар. Бүл ферменттер тірІ материяның күрамдас бөліктерін, мысалы, нуклеин кышкылдарын, нөруыздарды, полисахаридтерді жөне т.б. ыдыратады. Тіпті кейбір мүшелерді, атап айтқанда бака дернөсілінің күйрығьш ыдыратып жіберетіндігі (баканың қүйрығы кыскарады) туралы деректі материалдар бар. Осыған орай лизосомаларды жасушаның «ас корыту мүшесі» деп атайды. Лизосомаларды электрондык микроскоптың көмегімен биохимиялык, цитологиялық төсілдермен зерттеудің нөтижесінде, олардың күрылысы мен күрамы өр түрлі жөне үнемі езгермелі болатыны анықталды. Осыған байланысты лизосома төртке белінеді (28-сурет). Олар: диктиосомадан белініп шығатын көпіршікті бірінші реттік лизосома, күрамы өзгерген лизосома, аутофагосомалар жөне қалдьщты денешіктер (28-сурет, 3). Бірінші лизосома түйіршікті эндоплазмалык торда синтезделш, Гольджи жиынтыгыньщ түтікшелеріне келіп түседі. Одан кішірек вакуольдер түрінде бөлініп шығып, сыртында мембрана түзіледі (28-сурет, 1). Бірінші реттік лизосома пиноцитоз жөне фагоцитоз процестері аркылы келген заттарды косып алып, көлемін улгайтады, оны екінші реттік лизосома дейді (28-сурет, 2). Соңынан күрамындагы гидролиздеуші ферменттердің көмегімен қосьш алған заттарын, мысалы, полимерді мономерлерге дейін жене т.б. ыдыратады. Сырттан келген заттарды ыдыратуда екінші реттік лизосоманың релі ете зор. Ыдыраған заттар гиалоплазмаға түседі де, өр түрлі зат алмасу процестеріне катысады. Кей жағдайларда екінші реттік лизосомалар биогенді заттарды толык ыдырата алмайды, мүндай жагдайда олар корытылмай кальш кояды. Осыған байланысты екінші реттік лизосома телолизосомага (дене) немесе калдык денешікке айналады. Қалдык денешіктердегі ферменттердің мөлшері екінші реттік лизосомаға Караганда өте аз болады. Осыған байланысты кей жағдайларда калдық денешіктердегі корытылмаған заттар тығыздалып, бүрынғы қүрылысын өзгертеді. Қалдык денешіктер жасушадан экзоцитоз жолымен шығарылады немесе жасушада «липофусцин пигменті» түрінде калып кояды. Адам картайғанда, әсіресе ми жасушаларында, бауырда және бүлшык ет талшыктарының телолизосомаларында липофусцин пигменті кеп кездеседі. Бүл пигмент организм тіршілігін жойғанға дейін сакталатындыктан, «қартаю пигменті» деп аталады.

Лизосомадағы гидролаза ферменттерінің гиалоплазмаға шығуы, жасуша тіршілігіне кауіп тондіреді. Бүл оның күрамында көптеген гидролиздеуші ферменттердің болуымен түсіндіріледі.

Қорыта айтканда, лизосомалар барлык эукариоттардың, яғни карапайымдардың, саңырауқүлактар мен жануарлардың жасуша­ларында болады. Лизосомалар санының көбеюі мен азаюы жасуша-лардың қызметтеріне тікелей байланысты. Мысалы, өр түрлі заттарды сіңіретін және шығаратын, сондай-ак корғаньпптьщ кызмет атқаратын макрофагтарда, лейкоциттерде, бауыр және бүйрек жасушаларында лизосомалар ете кеп мөлшерде болады.

Тақырыптың түйіні

1. 1989 жылы италиялык ғалым К.Гольджи ауыр металдардың ерітіндісімен бояу аркылы жүйке жасушасынан тор төрізді жиын-тықты тапты.

2. Гольджи жиынтығынын негізгі кызметі эндоплазмалық тормен тікелей байланысты, одан келген заттарды өңдеп, кепіршік түрінде шығарады. Осы көпіршіктер лизосома органоидінің бастамасын береді.

3. Лизосомалардьщ күрамында 60-ка жуык гидролиздеуші ферменттер болады. Олар эр түрлі заттар мен мүшелерді ыдыратады. Осыған байланысты лизосомаларды «ас корыту мүшесі» деп атайды.

4. Лизосомалар эндоплазмалык тор жөне Гольджи жиынтығының белсенді кызметінен пайда болады. Негізгі кызметі — эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдырату.

Сүрақтар мен талсырмалар

1. Берілген кестені толтырыңдар.

Цитоплазмадагы кейбір органоидтердің қцрылысы мен қызметі

Органоидтер	Күрылысы	Қызметі
А	ө *	Б
1. Гольджи жиынтығы 2. Лизосомалар

3 Енолошя ІОкд(ЕМ)

65айтпайды. Жануар жасушалары митохондриядағы энергияньщ 95%-ын, өсімдіктер мен саңыраукүлақтар одан азырақ бөлігін жүмсайды. Сонымен, энергия коры митохондрияның ішкі мембранасында пайда болатын электрхимиялык потенциал энергия түрінде сақталады да, оның негізгі бөлігі АДФ-тың АТФ-ке айналуына пайдаланылады. Қалған бөлігі кальций, калий, магний иондарын жөне т.б. мембрана аркылы белсенді тасымалдауға жоне жылытуға жүмсаладьіИ,

Митохондрия АТФ-тан баска нәруыз синтездейтін жүйе болып есептеледі. Митохондрияның күрамында рибосомалар болғандықтан, нәруыз синтезі түракты жүреді. Молекулалык массасы және күрамы жөнінен митохондриядағы ДНҚ-ның ядродағы ДНҚ-дан айырма-шыльщтары болады. Бүлардың әркайсысы өздеріне тән ферменттердід болатындьиымен ерекшеленеді. Митохондриядағы ДНҚ-ның матриксі негізінде РНҚ түрлері (олар акпараттык, тасымалдаушы жөне рибосомалык деп аталады) синтезделеді.

Қорыта келгенде, митохондрияда синтезделген АТФ молекуласы еркін жылжып, цитоплазмаға, одан ядроға және өр түрлі органоидтерге өтіп, биохимиялык реакцияларға жүмсалады. Онын ДНҚ-сы ішкі мембрананы күрайтын нөруыздарды синтездейді. Митохондрияның күрамында нәруыз, май, нуклеин кышкылдары және ферменттер мен А, С витаминдері болады. Олар екіге бөліну аркылы көбейді. \

2. Митохондрия — кос мембраналы органоид, ол ішкі және сырткы мембранадан жөне мембранааралық кеңістіктен түрады.

3. Оның күрамында нөруыз, май, нуклеин кышкылдары, рибосома және әр түрлі иондар мен ферменттер болады.

4. Митохондрияның негізгі кызметі — энергия көзі — АТФ молекуласын, сонымен катар нәруыз РНҚ молекулаларын синтездеу.

32-сурет

Сабақтың тақырыбы: Пластидтер — мембраналы органоид

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды пластидтердің құрылысымен атқаратын қызметтерімен таныстыру

2. Жасуша құрылысын ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.

3, .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа с абақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: интерактивті, сұбхат, баяндау.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Пластидтер — өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид. Олар саңыраукұлақтарда, көк жасыл балдырларда жөне бактерия жасушаларында болмайды. Пластидтердің үш типі бар: жасыл — хлоропластар, қызыл, қызғылт сары, сары — хромопластар, түссіз — лейко-пластар. Пластидтердің бұл аталған типтері жыл маусымдарының өзгеруіне байланысты бір-біріне ауыса алады жөне олар генетикалык жағынан бір-бірімен тығыз байланысты.

Хлоропластар, Хлоропластар — митохондриялар сиякты қос мембраналы органоид.Хлоро-пластардын пішіні сопақша болып келеді. Оның ұзындығы — 5—10 мкм, ені — 2—4 мкм. Хлоропластарды ішкі жөне сырткы мембраналар қоршап жатады. Олардың қалындығы 7 нм болады. Хлоропластардың ішкі қабатында жалпақ мембраналы тилакоидтер жөне онын матриксін құрайтын строма нәруызы көп кездеседі .

Тилакоидтер бірінің үстіне бірі орналасып, граналар түзеді Бір гранада 50-ге дейін мембрана тилакоидтер болады.

Хлоропластың матриксінде нуклеин кышкылдары — ДНҚ, РНҚ және рибосомалар болады. Хлоропластар бөліну аркылы көбейеді.

Хлоропластың кұрамьшдағы нуклеин кышкылдары мен рибосомалардың рөлі қандай? 3. 3-зертханалык жұмысты орындаңдар.

Тилакоид мембранасы

ІІІ.№3-зертханалық жұмыс. Пластидтер

Мақсаты. Әр түрлі өсімдіктердің жасушаларын микроскоп аркылы қарап, пластидтердің түрлерін аныктау.

Құрал- жабдықтар. Микроскоп, элодея жапырағы, картоп түйнегі, традесканция, қызыл бұрыш, қызан, жабын әйнек, заттық шыны, қандауыр.

Жұмыс барысы. 1. Элодея жалырағын заттың шыныға салып, үстіне су тамызып, жабын әйнегімен жабыңдар. Содан кейін микроскоп арқылы хлоропластарды қараңдар.

2. Кызыл бұрыш жемісінің жұмсақ етін қандауырдың ұшымен қырып алып, препарат дайындаңдар. Содан кейін микроскоппен үшбұрышты таяқша тәрізді хромопластарды көріңдер.

3. Традесканция жапырағының жүмсак өңінен препарат жасап, микроскоппен қараңдар. Ядроның айналасьгадағы түссіз шар тәрізді лейкопластарды табыңдар.

Пластидтердщ табиғаттағы маңызына сипаттама беріп, қорытынды жасаңдар.

ІV.