Сабақтың мақсаты: Оқушылардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттыру мақсатында, экологиялық мәдениетін қалыптастыру

1)Туған жерге, қоршаған ортаға өз Отанына деген оң көзқарас қалыптастыру;

2)Экологиялық оқу қабілетін дамыту;

3)Табиғатты аялауға баулу;

2.Оқушыларды түгендеу;

3.Сынып оқушыларын топқа бөлу

4.Үй тапсырмасын сұрау(1,2 слайд)

5.Жаңа сабақ түсіндіру(3-8 слайд)

6. «Ой-қозғау» бөлімі. Тапсырмалар.(9-14 слайд)

7. «Сергіту» бөлімі(15 слайд)

8. «Білгенге-маржан» бөлімі(16 слайд)

9.Экология(17-19 слайд)

10.Қорытынды тест(20 слайд)

Үй тапсырмасын бүгінгі өтетін тақырыпқа сай етіп,

І топты «Продуценттер»,яғни «түзушілер»

ІІ топты «Консументтер», яғни «тұтынушылар»

ІІІ топты « Редуценттер» яғни «ыдыратушылар» деп атай отырып, сұрақ-жауап түрінде өткіздім. Жаңа тақырып пен өткен тақырыптың байланысын табу үшін мына сұрақтарды сабақтың міндеті етіп бердім:

1.Жер бетінде ең алғаш күш энергиясын пайдаланған қандай организмдер?

2.Өсімдік қалдықтары мен жануарлар өлекселерін ыдырататын қандай организмдер?3..Биогеоценоз бен биоценозды қалай ажыратуға болады? 4.Экожүйе деген не? Экожүйе құрылысы мен қызметін қалай түсінуге болады?

Оқушылардан үй тапсырмасының жауаптары алынып болған соң, жаңа сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтап , оқулықтан оқушыларға өз беттерімен ізденіп,сабақтың міндетін ашуға арналған сұрақтарға жауап берулерін сұраймын.(10 мин) .

Ендеше, бүгінгі тақырыптағы экожүйе мен биогеоценоздың құрамдас бөліктерінің арасында ұқсастық пен айырмашылықтар бар екендігіне көз жеткіземіз. Биогеоценоз – жер бетінің бір аймағындағы тірі ағзалар мен айналасындағы орта жағдайының жиынтығы. Экожүйе – бір-бірімен энергия алмасу және зат айналымы арқылы байланысқан ағзалар мен оларды қоршаған бейорганикалық денелер жүйесі. «Экожүйе» терминін 1935ж ағылшын ғалымы А.Тэнсли, ал «биогеоценоз» ұғымын 1942ж В.Н.Сукачев енгізді. «Экожүйе» және «Биогеоценоз» ұғымдары ұқсас мағынаны береді, алайда араларында айырмашылығы бар. Әр биогеоценоз – бұл экожүйе, ал экожүйе биогеоценозға жатпайды.

Қоректік тізбектер – органикалық дүниенің даму эволюциясының жемісі. Осы тізбектер арқылы организмдер мен өлі табиғат арасында үздіксіз қарым-қатынастар, тіршілік процесі жалғасып жатады. Қоректік тізбектер арқылы табиғатта зат алмасу мен энергия ағыны жүріп жатады. Бірақ қоректік тізбек жүру үшін Күн энергиясы қажет. Күн энергиясы продуценттерден консументтерге ауыса отырып, өзінің ең алғашқы мөлшерінен еселеп кеми береді. Энергия редуценттерге келгенде аяқталады. Осылайша, зат айналымы үздіксіз жүріп отырады. Егер органикалық заттар біржақты түзіле берсе, онда кері процесс – бейорганикалық заттар жоғалып, тіршілік тоқтар еді.(8 слайд)

Біздің планетамыздағы экожүйелер биосфераны құрайды. Биосфера – жоғарғы дәрежедегі экожүйе. Биосфера шегінде қалыптасқан екі жүйе де құрылымы мен атқаратын қызметі тұрғысынан алғанда бірдей сияқты. Мысал ретінде, құрлық экожүйесін алайық. Құрлық экожүйесіндегі автотрофтар кәдімгі тамыры, сабағы, гүлі бар өсімдіктер болып келсе, ал су экожүйесіндегі олардың орнын микрофлора өкілдері басады. Ал жануарлар дүниесін құрлықта омыртқасыздар, ірі сүтқоректілер, және т.б құраса, су экожүйесі балықтар мен ұсақ фитопланктоннан, зоопланктоннан тұрады. Екі жүйеде де бактериялар кездеседі.

Биоценоздағы қоректік тізбектердегі қорек түгел дерлік организмнің өсуіне немесе биомассаның жинақталуына жұмсалмайды. Оның біразы организмнің энергия қуатына: тыныс алу, қозғалу, көбею және дене температурасын ұстап тұруға жұмсалады. Сондықтан бір тізбектің биомассасы екіншісіне толық ұқсамайды. Егер ондай болған жағдайда табиғатта қор ресурсы таусылған болар еді. Осыған байланысты әрбір келесі қоректік тізбекке өткен сайын азықтық биомассасы азайып отырады. Соның нәтижесінде бір қоректік деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса, сандық құрамы мен энергия қоры азайып отыратыны анықталған. Бұл заңдылықты америкалық зоолог Ч.Элтон зерттеген. Сондықтан ол «Элтон пирамидасы» деп аталады.

Экологиялық пирамиданың негізгі 3 типі бар(8 слайд)

1)сандық пирамидасы – организмдердің жеке сандық көрсеткіштерін айқындайды;

2)биомасса пирамидасы – белгілі бір көлем мен уақыттағы жалпы құрғақ салмақты анықтайды;

3)энергиялық пирамида – энергия ағынының қуатын немесе «өнімділікті» анықтайды «Ой қозғау»бөлімі.(3мин)

Оқушылар тақырыпты терең түсіну үшін кестемен жұмыс жасау, 3- зертханалық жұмысты орындау тапсырмалары берілді.(Дайын парақшалар таратылып, жауаптары соған жазылды).12,13,14-ші слайдтарда берілген суреттерді пайдалана отырып, организмдердің тіршілік әрекеттерін түсіну.

«Сергіту» бөлімі.(6мин) Әр топқа «табиғатпен тілдесу»үндеуіне ат салысуға шақырдым. Онда І-топқа «Тасбақа дауылы» ұғымын, ІІ- топқа «Құралайдың салқыны»ұғымын, ІІІ- топқа «Қырық күн шілде» ұғымын түсіндіруге тапсырма берілді.Суреттерін салуға да болатыны ескертілді.

«Білгенге маржан» бөлімі.( Оқушылар бұл бөлімде слайдтан экологиялық кеңестер туралы мәлімет алды.)

Экологиялық кеңестер:

1.Егер судың құрамында алюминий тұздары кездессе судың дәмі - тәтті, ал магний тұздары – ащы, кальций сульфаты мен магний суға кермек дәмін береді.

2.Ауа құрамында сарымсақ иісі сезілсе – нитробензол, тәтті иіс – ментол, күйген иіс – метилбензоат, қышқыл иіс – сірке қышқылы

3.Таңқурай мен алманы қатар ексе, таңқурай шірімейді, алма құрт түспейді

4.Бұршақ тұқымдас өсімдіктерінің орнына астық тұқымдастарын ексе, мол өнім береді. Себебі, бұршақ тұқымдас өсімдік топырағында түйнек бактериялары мол

5.Ауа ластанса, қына өсімдіктері қурайды

6.Адам организмінде 2 кг-ға жуық микроағзалар тіршілік етеді.
Табиғи зат айналымның негізгі көзі фотосинтез процесінен бастау алады. Күн энергиясы биогеоценозда үнемі әрекет етеді. Күн энергиясының зат айналымынан ерекшелігі – ол үнемі жұмсалып отырады. Ал зат айналымы тек бір деңгейден екінші деңгейге ауысатыны белгілі.

Биоценоздағы тәуліктік, маусымдық ауытқулар бірте-бірте бірлестіктерді толық өзгертуі мүмкін. Осылайша биоценоздардың ауысуын экологиялық сукцессия процесі дейді. Әрине, сукцессия процесі көптеген факторларға байланысты ұзақ мерзімде немесе қысқа уақыт ішінде жүзеге асуы мүмкін. Соның нәтижесінде жер бетіндегі биоценоздар жойылып, орнына жаңалары пайда болады. Мысалы, Қазақстандағы Арал өңірінің биоценоз саласының өзгеруін атап өтуге болады. Қазір бұрынғы ылғалды мезобиоценоздардың орнына құрғақсүйгіш өсімдіктерден тұратын биоценоздар түзіледі. Ал кейбір теңізге жақын жерлер таза құмдар мен шөлдерге, тақыр жерлерге айналды.Сондықтан сукцессия процесі белгілі бір шарттарға байланысты болады. Ол заңдылықты көрнекті эколог Ю.Одум зерттей келе, оның 4 түрін көрсетті: 1)сукцессия кезінде өсімдіктер мен жануарлардың түрлік құрамы үздіксіз өзгереді; 2)сукцессия барысында органикалық заттардың биомассасы ұлғайып отырады; 3)сукцессия кезінде организмнің алуан түрлілігі көбейе түседі. Оған себеп – биоценоздардың жіктеліп, ұсақтанып кетуінің нәтижесінде организмдерге қолайлы экологиялық ортаның тууы; 4)сукцессия кезінде таза биологиялық өнімділік күрт азая бастайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

Биология, 9-сынып.авт Ж.Шілдебаев, Ж.Қожантаева, Л.Аманжолова

Биология,11-сынып.авт Р.Сәтімбеков, Р.Әлімқұлова, Ж.Шілдебаев

Тіршіліктану,10-11 сынып.авт Т.Қасымбаева, Л.Аманжолова, Ж.Әкімов, Р.Сәтімбекұлы

Биология және салауаттық негізі,2008ж.

Биология және салауаттық негізі,2011ж

Биология,2011ж