дамыту:оқушылардың ой өрісін дамыту, сөздік қорларын молайту, логикалық ойларын, шығармашылық, танымдық қабілеттерін арттыру. 4. Оқыту әдісі

а) өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер, тест, тапсырмалары.

б) оқыту орны: қазақ тілі дәрісханасы

Әдебиеттер:

1.Ж.Доспанова.С.Сарсембекова., Г.Шаһарман. «Практикалық қазақ тілі" Алматы, 2002 ж

2.Ж.Бектұров., А.Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих», А-1994, 345 б.

3.Бектұров Ш., Серғалиев М. «Қазақ тілі» Алматы, 1994 ж.

4.Оралбаева Н.ӘбдіғалиеваГ.ШалабаевБ,«Практикалық қазақ тілі»Алматы, 1993

5.А.Жапбаров., Д.Р.Тайменова., С.Ә.Тұрмаханова. Қазақ тілі І бөлім. Шымкент, 2002.

6.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі.Алматы,1999ж.

б) Қосымша әдебиеттер:

1. Беріков Н. «Қазақ тілі сабақтары», Алматы-1997ж

2. Қожахметова Х. «40 уроков в казахского языка» Алматы, 1985

3. Молдабеков к. «Говарим по казахский». Для студентов русских отделений Вузов. Алматы 1992ж.

4. Түймебаев Ж. «Қазақ тілі», Алматы-1992ж.

5. Бектұров Ш. Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих, Алматы, 1994ж.

6. «Тіл туралы» Заң. 1997, 11 шілде.

1. 
   Сұраулық демеуліктер
   (вопросительные частицы)
   -ма-ме-ба-бе-па-пе-ше-мы -мі Сұраулық сөйлемдерде қолданылады. Сұраулық реңкін күшейтеді. (Используются в вопросительных предложениях. Им сопутствует вопросительная интонация) Мысалы: Сен бе? Марат ше? Бар ма?
   

А үстелі
Тапсырма: Сұраулы сөйлемдердің астын сыз және жасалу жолын түсіндір. Қойылмаған тыныс белгілерін қой. Мәтінде қанша сөйлем барын жақша ішіне жаз.

Графикалық диктант. Берілген сызба бойынша сөйлемдер құрап жаз.

.............................................нешеу ?

...............................................нешеде...............................?

.....................................................қай..................................?

а) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

б) сұрақтарға жауап беру;

в) тест тапсырмаларын орындау

а) өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер, тест, тапсырмалары.

б) оқыту орны: қазақ тілі дәрісханасы

Әдебиеттер:

1.Ж.Доспанова.С.Сарсембекова., Г.Шаһарман. «Практикалық қазақ тілі" Алматы, 2002 ж

2.Ж.Бектұров., А.Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих», А-1994, 345 б.

3.Бектұров Ш., Серғалиев М. «Қазақ тілі» Алматы, 1994 ж.

4.Оралбаева Н.ӘбдіғалиеваГ.ШалабаевБ,«Практикалық қазақ тілі»Алматы, 1993

5.А.Жапбаров., Д.Р.Тайменова., С.Ә.Тұрмаханова. Қазақ тілі І бөлім. Шымкент, 2002.

6.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі.Алматы,1999ж.

б) Қосымша әдебиеттер:

1. Беріков Н. «Қазақ тілі сабақтары», Алматы-1997ж

2. Қожахметова Х. «40 уроков в казахского языка» Алматы, 1985

3. Молдабеков к. «Говарим по казахский». Для студентов русских отделений Вузов. Алматы 1992ж.

4. Түймебаев Ж. «Қазақ тілі», Алматы-1992ж.

5. Бектұров Ш. Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих, Алматы, 1994ж.

6. «Тіл туралы» Заң. 1997, 11 шілде.

Қимыл, амал-әрекеттің жасалу иезгілін етістіктің шақ категориясы білдіреді. Етістіктің шақтарының ішкі мәнін анықтауда сөйлеушінің хабарлау кезі негізгі тірек нүкте қызметін атқарады. Қимыл-әрекеттің жасалу мерзгілі сөулеушінің хабарлаған кезіндегі не одан бұрынғы, не хабарлап тұрған кезден кейінгі болып жіктелген. Осы ерекшелікке сай етістіктің шақтары үшке бөлінеді. Олар: осы шақ, клер шақ, өткен шақ . Тілде қимылдың жасалуының осы мағынасын білдіретін әр шақтың арнаулы морфемалары бар.

Қимылдың сөйлеушінің хабарлап тұрған кезімен сәйкес болуын осы шақ білдіреді. Осы шақ екі түрлі: нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ.

Нақ осы шақтың болымсыз түрі –ма,-ме жұрнағы арқылы және жоқ сөзінің тіркесі арқылы жасалады. Дара нақ осы шақтың болымсыз түрі етістіктің түбіріне есімшенің –ған, -ген, -қан, -кен жұрнағы жалғанып, оған жоқ сөзінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Мен тұрған жоқпын.

Өткен шақ қимыл-әрекеттің сөйлеушінің хабарлауынан бұрын болғанын білдіреді. Мысалы: Лиза жылы жүзбен қызға қолын ұсынды.

Мағына ерекшелігіне қарай өткен шақ үшке бөлінеді.: жедел өткен шақ, бұрынғы өтукен шақ, ауыспалы өткен шақ.

Жедел өткен шақ . Өткен шақтың бұл түрі жақын арада болған қимылды білдіреді.

Жедел өткен шақт етістіктің түбіріне –ды,-ді, -тиы, -ті жұрнағы жалғануы арқылы жасалады: жақтық мағынасы жіктік жалғауының қысқа түрі арқылы беріледі. Мысалы : Мен келдім. Сен келдің. Сіз ькелдіңіз. Ол келді.

Жедел өткен шақ дара, күрделі, түрде қолданылады.

Мысалы: Келді, алып келді, көрді, айтып көрді. Бұл шақтың болымсыз түрі –ма,-ме жұрнағы арқылы жасалады. Мысалы: бармады, алып бармады, алмай барды.
10. Жаңа тақырыпты бекіту 25 мин (19 %)

Тапсырмасы:Сөйлемдерді  оқы. Ауыспалы  осы  шақты  тауып, оны  нақ  осы  шаққа  айналдырып  жаз.

1/ағады-ағып  жатыр;     2/шығады — шығып  жатыр;    3/ысқырып  ойнайды — ысқырып  ойнап  жүр;   4/қуалайды-қуалап  жүр;       5/құбылтып  сайрайды -  құбылтып  сайрап  жатыр;       6/қосылады- қосылып  жатыр;        7/жырлайды – жырлап  тұр;         8/қосады – қосып  жатыр.

 Мағынасына  қарай  мақал-мәтелді келер шақ

мәніндегі етістікпен толықтырып жазу және мағынасын ашу

Туған жердей жер бол…………../болмас/

Туған елдей ел бол………………../болмас/

Отан үшін отқа түс, күй……………/күймейсің/

Жақсымен  жолдас  болсаң, жет……… мұратқа.  /жетесің /

Жаманмен жолдас  болсаң,  қал………. ұятқа.  /қаласың

Ерлік пен бірлік жеңіске жет………………../жеткізеді/

Көп жасаған біл…………/мейді/

а) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

б) сұрақтарға жауап беру;

в) тест тапсырмаларын орындау

а) өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер, тест, тапсырмалары.

б) оқыту орны: қазақ тілі дәрісханасы

Әдебиеттер:

1.Ж.Доспанова.С.Сарсембекова., Г.Шаһарман. «Практикалық қазақ тілі" Алматы, 2002 ж

2.Ж.Бектұров., А.Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих», А-1994, 345 б.

3.Бектұров Ш., Серғалиев М. «Қазақ тілі» Алматы, 1994 ж.

4.Оралбаева Н.ӘбдіғалиеваГ.ШалабаевБ,«Практикалық қазақ тілі»Алматы, 1993

5.А.Жапбаров., Д.Р.Тайменова., С.Ә.Тұрмаханова. Қазақ тілі І бөлім. Шымкент, 2002.

6.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі.Алматы,1999ж.

б) Қосымша әдебиеттер:

1. Беріков Н. «Қазақ тілі сабақтары», Алматы-1997ж

2. Қожахметова Х. «40 уроков в казахского языка» Алматы, 1985

3. Молдабеков к. «Говарим по казахский». Для студентов русских отделений Вузов. Алматы 1992ж.

4. Түймебаев Ж. «Қазақ тілі», Алматы-1992ж.

5. Бектұров Ш. Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих, Алматы, 1994ж.

6. «Тіл туралы» Заң. 1997, 11 шілде.

Менің жас кезімдегі арманым дәрігер болу болатын. Оның басты себебі, анам өте аурушаң болды. Адам баласына «Ана»деген аттан ардақты ешнәрсе болмаса керек. Мен үшін де анам өмірдегі ең ардақты адам. Ер жетіп ұлғайсам дәрігер болып, тек қана анама емес, сонымен қатар барлық адамзат баласының ауруын емдейтін және оларға жылы сөзіммен көектесетін дәрігер болсам деп армандадым. Мақсатым жолында мектепті үздік бітіріп, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттікң медицина академиясына түстім. Тобымдағы барлық студенттердің арманы дәрігер болу екен. Олардың бұл мамандықты таңдаудағы себептері түрліше болғанымен, алға қойған мақсаттарымыз бір. Бәріміз егеменді еліміздің болашақ ұрпақтары азаматтарының денсаулық сақшысы болатанымызды жүректен сезінеміз. Және оның жолында жақсы оқып, білім беретін ұстаздарымызды сыйлауға тырысамыз.

Мен болашақ дәргермін! Мен және мен сияқты жастар үшін бұл сөз үлкен мақтаныш. Білім –инемен құдық қазғандай болуына қарамастан, бәріміз алдағы мақсат пен міндеттеріміз үшін бар мүмкіндігімізді салып оқуға, еңбектенуге дайынбыз.


Грамматикалық тақырып: Қазақ тіліндегі сөздердің орын тәртібі

Сөйлемді құрайтын сөздер қалай болса солай орналаса бермейді. Сөйлемнің қай мүшесінің де белгілі бір орын тәртібі болады. Мұндай заңдылық ой мазмұнын оқырманға , тыңдарманға дұрыс жеткізіп, түсінікті болуын қамтамасыз етеді. Сөздердің тиісті орын тәртібі бір жағынан , сөйлем мүшелерінің бір-бірімен байланысына қатысатын болса, екінші жағынан, ой екпініне де қатысы бар.

Сөйлем мүшелерінің әдетте жиі қолданылып, дағдылы қалыптасқан орындар мынадай болып келеді :

1. 
   Баяндауыш сөйлемнің соңғы жағында келеді де, бастауыш баяндауыштың алдында болады.
   
2. 
   Толықтауыш өзінің толықтайтын сөзінен, анықтауыш өзі анықтайтын сөзінен, пысықтауыш өзінің пысықтайтын сөзінен бұрын тұрады.
   
3. 
   Бір ғана анықталушы сөзге қатысты бірнеше сөйлемде былай орналасады:
   

4. 
   Жоғарыдағылар сөздердіңі сөйлемдегі әдеттегі орын тәртібі деп айтуымызға болады. Кейде әр түрлі мақсатпен сөйлемдегі қалыпты орын тәртібі бұзылып та қолданылуы мүмкін. Ол көбінесе өлеңде, ауыз екі айтылған сөзде, ұран түрінде айтылған сөйлемде немесе белгілі бір сөздерге ерекше назар аудару мақсатынан туады. Мысалы: Тыңда, дала, Жамбылды ! Дала Жамбылды тыңда. Тарт қолыңды Вьетнамнан !- Қолыңды Вьетнамнан тарт.
   

• Сөз тіркесі дегеніміз не?

Әр топ бір - біріне дайындаған сөйлемдерден талдау ұсынады.

Берілген тапсырма бойынша әр топ оқушылары бірнеше тіркес құрап, байланысу түрлерін атап өтеді. 

1. Сөз тіркесінің байланысу түрінің ерекшелігі неде?

а) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

б) сұрақтарға жауап беру;

в) тест тапсырмаларын орындау

а) өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер, тест, тапсырмалары.

б) оқыту орны: қазақ тілі дәрісханасы

Әдебиеттер:

1.Ж.Доспанова.С.Сарсембекова., Г.Шаһарман. «Практикалық қазақ тілі" Алматы, 2002 ж

2.Ж.Бектұров., А.Бектұрова «Қазақ тілі для начинающих», А-1994, 345 б.

3.Бектұров Ш., Серғалиев М. «Қазақ тілі» Алматы, 1994 ж.

4.Оралбаева Н.ӘбдіғалиеваГ.ШалабаевБ,«Практикалық қазақ тілі»Алматы, 1993

5.А.Жапбаров., Д.Р.Тайменова., С.Ә.Тұрмаханова. Қазақ тілі І бөлім. Шымкент, 2002.

6.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі.Алматы,1999ж.

б) Қосымша әдебиеттер:

1. Беріков Н. «Қазақ тілі сабақтары», Алматы-1997ж

2. Қожахметова Х. «40 уроков в казахского языка» Алматы, 1985

3. Молдабеков к. «Говарим по казахский». Для студентов русских отделений Вузов. Алматы 1992ж.

4. Түймебаев Ж. «Қазақ тілі», Алматы-1992ж.

5. Бектұров Ш. Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих, Алматы, 1994ж.

6. «Тіл туралы» Заң. 1997, 11 шілде.

Сөздердің орын тәртібі

Сөздердің байланысуы
9. Жаңа сабақты түсіндіру: 45 мин. (33%)
Грамматикалық тақырып: Болымсыз сөйлем. Сұраулы сөйлем.
Болымсыз сөйлем болымсыз етістіктердің қатысуы арқылы жасалады. Сондықтан да сіздер алдыңғы сабақтың « Етістіктердің болымсыз түрлерінің жасалуы» тақырыбын қараңыз.
Сөйлемдердің грамматикалық сипаты жағынан болымды, болымсыз болып бөлінетіні қазақ тіл білімінде ертеден аталып келеді. Бірақ сөйлемдердің тілдің түрлі стильдік тарамдарындағы құрылу ерекшелігі арнайы сараланып айтылмайды. Осылай болғандықтан болымсыз сөйлемдердің грамматикалық көріністері, оның грамма-тикалық типтерінің жұмсалу ерекшеліктері тасада қалып жүр.

Бұл тарау болымсыз сөйлемдердің құрылу ерекшелігін ашуға арналады.

Сөйлемдер мағынасына, формасына қарап өзара болымды, болымсыз болып сараланьш бөлінеді. Сөйлемдердің бұл түрлері болымды, болымсыз пікірді білдірудің формасы ретінде қалыптасқан. Сондықтан да аталған сөйлемдердің мазмұны болымды, болымсыз пікірлер болып саналады.

Болымды пікір затқа белгілі бір сапа тән, қатысты екені жөнінде қалыптасады.

— Шойын — металл.

Болымсыз пікір затқа белгілі бір сапа тән емес, қатысты емес екені жөнінде қалыптасады: Ағаш металл емес.

Логика ғылымы пікірді түрлі жақтан топтап бөледі. Пікірдің болымды, болымсыз болуы оның сапалық көрінісі деп есептеледі.

Сөйлем болмыстағы қатынастарды білдіру үшін ғана жұмсалмайды. Кісінің тіл арқылы катынас жасауы пікір, ой айтумен катар екінші кісіден пікір білу, информация алу үшін сөйлеуіне немесе басқа біреуді іске қосу, жұмсау максатына да байланысты болады. Сөйлеудін осы максаттары тілде сөйлемнін тиянақты формалары арқылы көрінеді. Сөйлемдер сөйлеу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті, сөй-лемдер деп топталады

Бір нәрсе туралы хабар алу үшін қойылған сұрақты білдіретін сөйлемдерді сұраулы сөйлем дейміз.  .

Сұраулы сөйлемдер оларға ерекше форма беретін мына амалдар арқылы жасалады: сұраулык, есімдіктер, сұраулық шылаулар (ма, ме, ше), интонация. Бұлардын бірі лексикалық амал болса, екіншілері (шылау, инто-нация) — синтаксис саласына жататын амалдар.

Сұраулы сөйлемдер лексикалық амалдарды, синтаксистік амалдарды қатыстырумен қатар, әр уақытта ерекше сұраулық интонациямен айтылады.

Сұраулы сөйлемдердің өзіне тән грамматикалық амалдарды талғауы мағынасына, диалогтық ситуация үстінде жұмсалу ерекшеліктеріне, яғни қызмет ерекшелігіне байланысты.