Сабақтың тақырыбы: Сандық есептер. Құрамында белгілі қоспасы бар басқа заттың массасын реакция теңдеуі бойынша есептеу

Сабақтың тақырыбы: Сандық есептер. Құрамында белгілі қоспасы бар басқа заттың массасын реакция теңдеуі бойынша есептеу

1. Білімділік мақсаты: Оқушыларға құрамында белгілі қоспасы бар басқа заттың массасын реакция теңдеуі бойынша есептеуді үйрету

ІІ. Үй жұмысын тексеру: ( ауызша сұрақтар беру).

Жұмыс дәптерлеріндегі үй тапсырмаларын тексеру, дұрыс еместерін толықтыру (тақтаға жазғызу)

9 сынып есептер жинағы

ІІІ. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, оқушы белсенділігін арттыру

(жазбаша тапсырмалар ұсынылады)

ІV. Жаңа материалды меңгерту (түсіндіру):

1. 
   30%-тік азот қышқылын 20%-тік натрий гидроксидімен суыта отырып бейтараптандыру нәтижесінде алынған тұздың ерітіндідегі массалық үлесін есепте.
   

30г m₁ m₂

HNO₃ + NaOH → NaNO₃ + Н₂О

ν 1моль 1моль 1моль

М 63г/моль 40г/моль 85г/моль

m 63г 40г 85г

NaOH ерітіндісінің массасы

(100г ерітінді ---------- 0,2г)

Ал m(HNO₃) ерітінді мен m(NaOH) ерітінді Σ = 195,25г, ал ерітіндідегі

m¹(ерітінді) = m_M(HNO₃)/ω₁ = 210г

m²(ерітінді) = m_M(NaOH)/ω₂ = 200г

ω(NaNO₃)/(m₁ + m₂) = 85/410 = 0,2073 ≈ 21%

2әдістің артықшылығы көзге көрнеу көрініп тұр. Негізінен 1моль немесе басқа бүтін моль санына шағып есептеу тиімді әдіс болып есептеледі. Әсіресе ол есеп шарты толық емес заттар өзгеруіне тәуелді есептер үшін тиімді. Әйткенмен әрбір нақты жағдайда бастапқы берілгеніне орай тиімді әдісті таңдаған жөн.

Бірнеше типтік есептердің шығарылу жолын қарастырайық:

2. 
   Пропан мен бутанның ауамен қоспасы (С₃Н₈) = 30%. Көмірсутектер толық жануы үшін қандай көлемдік қатынаста әзірлеу керек?
   

С₃Н₈ + 5О₂ → 3СО₂ + 4Н₂О

С₄Н₁₀ + 6О₂ → 4СО₂ + 5Н₂О

1моль С₃Н₈ жану үшін 5моль О₂ қажет

1моль С₄Н₁₀ жану үшін 6,5моль О₂ қажет

Жалпы реакцияға кететін оттегінің жалпы шығыны 10моль. Газдар қоспасы үшін 5 · 3 + 6,5· 3 = 60,5моль. Ауадағы отегі үлесі 1/5 екенін ескеріп V(қоспа) : V(ауа) = 10 : (60,5 – 5) = 1: 30

20г NaOH-пен H₂SO₄-тің қанша массасы әрекеттесетінін және қанша су түзілетінін есептейміз.

2NaOH + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + 2H₂O

Қарапайым пропорциядан мынаны табамыз:

m(H₂SO₄) = 24,5г

m(H₂O) = 9г

Осы ерітіндідегі m(H₂O) = 70 – 24,5 = 45,5г

Бастапқы NaOH ерітіндісінде - 80г су, 20г NaOH, ал H₂SO₄ ерітіндісінде – 45,5г су, сонымен бірге реакция нәтижесінде 9г H₂O түзілді (бейтараптандыру). Судың моль саны су массасына пропорционал болғандықтан алынған ерітіндідегі (H₂O) моль санының бастапқы ерітіндідегі (H₂O) моль санына қатынасы:

Х = m₂(H₂O)/ m₁(H₂O) = (45,5 + 80 + 9) : 80 ≈ 1,68

m₁(H₂O) = 2m_M(NaOH) · (1 – ω₁)/ ω₁ = 320

m₂(H₂O) = m_M(H₂SO₄) · (1 – ω₂)/ ω₂ = 182г

Барлық су массасы: 320 + 182 + 36 = 538г

ν₂ (H₂O)/ν₁ (H₂O) = 538/320 ≈ 1,6 m₁(H₂O) = 2· 40· (1 – 0,20)/0,020 = 80 · 0,8/0,020 = 64 : 0,20 = 320г

m₂ : ω₂ = m_M(H₂SO₄) :(1 – ω₂)
4. Тұз қышқылы кальций карбонатымен әрекеттесуі нәтижесінде 6,820% СаСІ₂ ерітіндісі түзілді. Бастапқы ерітіндідегі НСІ-дың массалық үлесін есепте.

1әдіс: Реакцияға 1моль СаСО₃ түссін

ν(НСІ) = 2моль, ν(СаСІ₂) = 1моль, ν(СО₂) = 1моль

Біз бір шаманы ойша алғандықтан НСІ ерітіндісіндегі су массасын белгісіз – Х арқылы белгілейміз. Реакция теңдеуі бойынша: СаСО₃ + 2НСІ = СаСІ₂ + СО₂↑ + Н₂О

СаСІ₂ ерітіндісі түзіледі, оның массасы:

100,09 2· 36,462 44,01

m(ерітінді СаСІ₂) = m_M(СаСО₃) + 2m_M(НСІ) + Х - m_M(СО₂) = 100,09 + 72,924 + Х – 44,01= (129,004 + Х)г

Осы ерітіндіде 1моль СаСІ₂ бар – 111г

Есеп шарты бойынша: ω(СаСІ₂) = 0,0682 = m(СаСІ₂)/ m(ерітінді)

М(СаСО₃) = 100,09г/моль; М(СО₂) = 44,01г/моль; 2М(НСІ) = 2 · 36,462г/моль

Біз мольдік массаны аса үлкен дәлдікпен аламыз, себебі ω(СаСІ₂) төрт таңбалыға дейінгі дәлдікпен берілген

0,0682 = 111/129 + Х 0,0682 · (129 + Х)

8,7978 + 0,0682 · Х = 111 0,0682 · Х = 102,2022

Х = 1498,5 ≈ 1499

ω(НСІ) = 2m_M(НСІ)/2m_M(НСІ + 1499 = 2 · 36,462/36,462 · 2 + 1499 → 72,924/1571,9 = 0,0464 ≈ 4,64%
Есептер жинағынан тапсырмалар беріледі

V. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу

VI. Үй тапсырмасын беру:

9 сынып Күні:

1. 
   Теориялық алған білімдерін практикамен ұштастыру.
   
2. 
   Химиялық формулаларды есте сақтау, есептеу дағдыларын дамыту.
   
3. 
   Экологиялық тәрбие беру.
   

І. Сұрақ-жауап

1. Экология нені зерттейтін ғылым?

2. Экологияның химиямен байланысы қандай?

3. Қазақстандағы қандай экологиялық проблемаларды білесіздер?

4. Суды ластайтын заттар не деп ойлайсыздар?

5. Ауаны ластағыштарды атаңыз.

ІІ. Мұғалімнің кіріспе сөзі:

Слайд №1«Су – тіршілік нәрі» десек те, судың құрамында қайсыбір химиялық элемент шектен асып кетсе ол адамның денсаулығына зиянды екендігіне тоқталамын. Мәселен, кадмий қан айналысын бұзса, асбест ісік ауруларына алып келеді, хром бүйректі құртса, сынап ішек ауруын тудырады. Холестеринмен қосылып, қан тамырлары мен тамырша көздерін бітей бастайды.
Нәтижесінде адам склероз, инсульт, инфаркт ауруларына шалдығады.
Көптеген елдерде судың құрамындағы сульфат мөлшері 1 литрге шаққанда 200-400 миллиграмнан келсе, бізде бұл көрсеткіш орта есеппен 500 миллиграмнан айналады.
Куба, ЧССР, Румыния мемлекеттерінің стандартына қарағанда біздегі стронций деңгейі ГОСТ бойынша 7000 есе көп. Цианид мөлшері ГДР, АҚШ, Канада, Румыния елдерімен салыстырғанда 2-10 есе артық. Осының салдарынан елімізде бүйректің қалыпты қызмет етуі, бүйректе тас байлану секілді аурулар жиі кездеседі.

Қазіргі таңда дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есептеулеріне қарағанда дерт түрлерінің 80 % тікелей судан болап отыр. Бұл проблема әсіресе Арал өңірінде айрықша мәнге ие болуда.

Су көздерін таза ұстау мәселесі бізде де оңып тұрған жоқ. Алматы қаласының көшелерімен өтетін Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Весновка, Қарасу өзендерінде мұнай өнімдерінен басқа да зиянды қалдықтар көп. Автобаздардың, тері комбинатының, қаладан жоғары канализациясы жоқ елді мекендердің қалдықтары өзен суларын ластайды.

ІІІ. Оқушылар экологиялық мазмұны бар есептер шығарады:Ашық сабақты сайтқа енгізу

Слайд №3

2. Технологияныңжетілмегенінқарастыратын есеп

3. Аймақтық экологиялық мәселелерін қарастыратын есеп 1996 жылы Каспий теңізінде қаржының болмауынан газөткізу құрылысында мұнай газының 3млрдм 3 факельде өртелді. Егергазқұрамы: СН4 – 40%, С2Н10 – 20% болса, С3Н8 жәнеС4Н10 – 20% болса, атмосфераға түсетін көмірқышқыл газының көлемін есептеңіз, оның қоршаған ортаға әсері болама?

Пәні: химия Сынып: 9 Күні ________

1. 
   Кендер дегеніміз не?
   
2. 
   Полиметалл кендері.
   
3. 
   Қазақстандағы кен орындары.
   
4. 
   Темірдің биологиялық рөлі.
   

Қоршаған орта факторларының әсерінен болатын металдың желіну құбылысы жемірілу (коррозия) деп аталады. Металдардың бәрі бірдей жемірілуге ұшырай бермейді. Кернеу қатарында күмістен соң орналасқан металдар «бекзат металдар» деп аталады, олар іс жүзінде бүлінбейді.

Темірдің таттануы әдетте оттектің әсерінен болады:
2Fe⁰ + 2Н₂О + O₂⁰ = 2Fe⁺² (OH)₂
Оттек молекуласы темірді алдымен Fe²⁺ , содан кейін Fe³⁺ катионына айналдырады:
2Fe⁰ -2е = 2Fe⁺² тотықсыздандырғыш 4 2
O₂⁰ + 4е = 2О₂^-2 тотықтырғыш 2 1
4Fe(ОН)₂ + 2Н₂О + O₂ = 4Fe(OH)₃
2Fe²⁺ - е = Fe³⁺ тотықсыздандырғыш 1 4
O₂ + 4е = 2О^-2 тотықтырғыш 4 1

Жемірілу:

1. 
   Химиялық – электр тогын өткізбейтін ортаның әсерінен пайда болады.
   
2. 
   Электрохимиялық – электролит ерітінділерінің балқуы нәтижесінде пайда болады.
   

1. 
   Металдарды жаңа конструциялық материалдармен алмастрыру.
   
2. 
   Жемірілуге тұрақты құймалар алу.
   
3. 
   Электрохимиялық қорғау әдістері
   
4. 
   Қорғаныш қабаттармен қаптау: а) бейметалдық; ә) металдық.
   
5. 
   Қоршаған ортаның құрамын өзгерту.
   

Оқушыларға Венн диаграммасын толтыру:

Пәні:химия Сынып: 9 Күні:

1 кезең: сәлемдесу

2 кезең: оқушыларды журнал бойынша түгендеу

3 кезең: сабаққа дайындығын тексеру және сабаққа дайындау

4 кезең : оқушылар көңілін аударту

ІІ Үй тапсырмасы :

Үйге берілген есептің дұрыс, толық орындалғанын тексеру. Кеткен кемшіліктерді сынып бойынша қатемен жұмыс жасай отырып жою.

1. 
   Металдарға жалпы сипаттама беріңдер.
   
2. 
   Темірге жалпы сипаттама.ъ
   

Темір-жер қыртысында таралуы бойынша Аl кейін 2-ші орында. Басқа металдардың ішінде оның тұтыну үлесі 95% құрайды. Темірді алу процесі-құрамында едәуір мөлшерде С бар шойынды балқыту сатысынан басталады.( с кенді балқытуға қолданылатын кокс немесе ағаш көмірінен келіп түседі) Шойын қаттылығымен ерекшеленеді, бірақ ол морт. Одан С толығымен бөліп алуға болады.

Металдарды алу әдісі: 1. Гидрометаллургия 2. Пирометаллургия

3. 
   Электрометаллургия
   

Өнеркәсіпте алынуы: Темірді 3 түрлі әдіспен алуға болады:

Пирометаллургиялық әдіспен: оксидінен тотықсыздандыру арқылы:

Fe₂O₃ + 3H₂ = 2Fe + 3H₂O

соның ішінде алюминтермиялық әдіспен:

Fe₂O₃ + 2Al = Al₂O₃ + 2Fe

және көміртек (ІІ) оксидімен тотықсыздандыру арқылы:

Fe₃O₄ + 4CO = 3Fe + 4CO₂

қолданылады. Іс жүзінде темірдің құймалары – шойын мен болат көбірек қолданылады.

Шойын (Чугун) – жақсы құйылатын қасиеті бар темірмен көміртектің (2% жоғарғы) қорытпасы. Темірдің көміртек (2%-тен астам, әдетте, 3-4,5%), қайсыбір мөлшерде марганец (1,5%-ке дейін), кремний (4,5%-ке дейін), күкірт (0,08%-тен аспайды), фосфор (1,8%- ке дейін), ал кейде басқа да элементтер қосылған қорытпасы. Шойында көміртек темір карбиді Ғе₃С түрінде байланысқан күйде болуы мүмкін (сұр Шойын). Шойын темір кендерін домна пештерінде балқыту арқылы алынатын өндеудің бастапқы өнімі; қолданылуы мен химиялық құрамына қарай шойын қолданбалы, яғни болат қорытуға арналған Шойын, құйма Шойын, арнаулы Шойын болып бөлінеді. Шойын құймалардың сапасын жақсарту үшін азғана мөлшерде түрленгіштер қосып түрлендіру және шойынды әр түрлі элементтермен қоспалау қолданылады.

Шойынды арнайы домна пештерінде өндіріледі. Биіктігі 30 м, ішкі диаметрі 12 домна пеші жоғарғы жағындағы шахтасы колошник деп аталатын тесікпен бітеді, ол тесікті колошник воронкасы жауып тұрады

жоғары жағынан алдымен кокс, одан сон қабат-қабат етіп кенді, коксты, флюсті салады, соңынан коксты салады. Домна пешінің кеңірек бөлігін распар, ал төменгі жағын горн деп атайды. Кенді қорытып шойынға айналдыру үшін домнаның төменгі жағы-горндегі тесік арқылы, ыстық ауа немесе оттегін жібереді. Бос жыныстарды оңай балқитын шлакка айналдыру үшін домнаға флюстер салады. Егер бос жыныс құм болса,флюс ретінде әктасын қосады. СаСО₃ әктас құм мен әрекеттесіп, шлак түзеді СаSiO_3. Түзілген СО темір кенімен әрекеттесіп оны бос күйдегі темірге дейін тотықсыздандырады, темір кенінің тотықсыздануы негізінен домнаның жоғарғы жағында жүреді. Домнаға салынған темір кені таза күйінде емес,құрамында темір оксидтерінен басқа бос жыныстар, мыс: құм SiO₂ кездеседі. Горндегі кокс жанып СО₂ –геайналады.ал СО₂ жоғары қарай қызған кокстың арасымен өткенде онымен әрекеттесіп, СО айналады. Домананың жоғарғы жағында темір оксидтерінің тотықсыздануы нәтижесінде түзілген темір пештің төменгі жағына (распарға) түсіп балқиды да көміртегінің біраз мөлшерін ерітіп шойынға айналдырады. Егер ауаның орнына домнаға оттегімен байытылған ау жіберсе, ауаны колошник газымен жылытудың қажеті болмайды. Сондықтан куперлер де керексіз болып қалады, яғни шойын қорыту процесі ықшамдалады және сонымен қатар пештің өнімділігі артады. Жұмсалатын отынның мөлшері азаяды. Домна пеші бірнеше жыл үзіліссіз жұмыс істеді.тәулігіне 1,5-3 мың т шойын өндіреді. Домнадан шығатын колошник газының құрамында 30% ке дейін Со болады. Бұл газдарды арнаулы кауперлерде жағып домнаға келетін ауаны жылытады. Шойын ағып,горнның төменгі жағына жиналады, ал массасы жеңіл балқыған шлак шойынның бетіне жиналып,оны тотығып кетуденм сақтап тұрады. Шойын мен шлак жиналған соң ауық-ауық арнаулы тесіктер арқылы құйып алып отырады.,ал оған дейін бұл тесіктерді сазбен бекітіп қояды. Мұнда метал кесектерін және темір кеңін салып балқытады. Жоғары температурада алу үшін ауа қатысында жанғыш газды жағады. Газ жанғанда пештің температурасы 1800 градус жетіп шойын, металл кесектері, темір кені балқып кетеді де ауадағы оттегі арқылы шойынның құрамынлдағы көміртегі жанып газға, ал басқа элементтердің оксидтері шлакка айналады. Шойынды болатқа айналдыру үшін пішіні алмұрт тәрізді конвертордағы балқыған шойын арқылы ауа үрлейді. Шойынның құрамында,ы С және басқа элементтер жанып газдар және шлактар түрінде бөлінеді., ал құрамындағы С мен басқа элемнеттер мөлшері азайған шойын болатқа айналады.

Домнадан алынған шойында 93% шамасында темір, 5% С және0,3% Si, 1% ке дейін Мn, 0,1% S, 0,5 P кейде басқа қосымшаларда болады.

Шойында көміртек темір карбиді Ғе₃С түрінде байланысқан күйде болуы мүмкін (сұр Шойын).

Шойыннан болат қорыту үшін шойынның құрамындағы С –тің мөлшерін 2%-ке азайтып, басқа элементтерді немесе шлак, не газ түрінде бөлу керек

Құйма шойын- құрамында С гарфит түрінде болады

Болат (араб. фолад) — темірдің көміртекпен (2%-ке дейін) және басқа элементтермен қорытпасы. Ол деформалануға төзімді (созылмалық қасиеті бар). Болат — қара металлургия өндірісінің негізгі өнімі және қазіргі машина жасау өнеркәсібі мен құрылыста пайдаланылатын негізгі материал. Болат өндірісінің көлемі мемлекеттің техника-экономика деңгейін сипаттайды. Құрамы: Хим. құрамына қарай көміртекті және легирленген болат болып бөлінеді. Көміртекті болаттың құрамында темір мен көміртектен басқа марганец (1%-ке дейін) және кремний (0,4%-ке дейін), сондай-ақ, зиянды қоспалар — күкірт, фосфор, т.б. элементтер болады. Болаттың сапасын жақсарту үшін қорытпа құрамына хром, никель, молибден, ванадий, вольфрам, марганец, кремний, т.б. элементтер қосылады. Мұндай қорытпа легирленген Болат деп аталады.

Болаттың құрылымын жақсарту. Болаттың құрылымын жақсарту үшін оны термиялық өңдеуден өткізеді; термиялық өңдеудің маңызды әдісі — болатты суару және жасыту. Болатты суарғанда 760 — 900ӘС-ға дейін қыздырып, бірден суға малып суытады, мұның нәтижесінде болат қатты және берік болады, бірақ томырық, морт сынғыш келеді. Суарған болатты қайта қыздырып, біртіндеп суытқанда, болат босап, жұмсап, жасиды. Болаттан жасалған кейбір заттардың сырты қатты, іші жұмсақ болуы керек кездері де болады (мыс., автомашина осінің сырты қажалмайтын қатты болуымен бірге, машина ой-шұқырға соғылған кезде, ось морт сынып кетпес үшін іші жұмсақ болуы керек). Міне, осындайда металдың сыртқы бетінің хим. құрамын өзгертетін мынадай бірнеше әдістер бар: цементтеу — жұмсақ болаттан жасалған заттың сыртқы бетіне көміртек сіңіреді; азоттау — болаттан жасалған затты аммиак ішінде 500 — 600ӘС-та 20 мин. ұстайды; циандау — заттың бетін көміртек әрі азотпен байытады; осы сияқты жылу арқылы силицийлеу, алюминийлеу, хромдау әдістері бар. Пайдалану ретіне қарай Болат мынадай негізгі топтарға бөлінеді: құралымдық Болат , аспаптық Болат және айрықша хим.-физикалық қасиеттері бар Болат (қышқылға төзімді Болат , тот баспайтын Болат , ыстыққа төзімді Болат , электр тех. Болат , т.б.).

Қайта өндірілетін шойын құрамында- С цеминет Fe₃ C түрінде болады және одан болат өндіріледі.

Қазақстандағы қара металлургия

Соколов-Сарыбай темір кені өнеркәсібі

Лисаковск кен байыту комбинаты

Теміртаудағы Металлургия зауыты орналасқан

Бұл екі зауыт

Атасу және кокс,флюстер, отқа төзімді заттар мен электр энергиясын өндіретін өнеркәсіптермен бірге ірі қарағанды металлургиялық комбинатын құрайды.

1964 ж. Қазақстан магниткасы — Қарағанды металлургия з-тында (1970 жылдан кейін Қарағанды металлургия комбинат, 1997 жылдан “Испат-Қармет”) Болат қорытатын екі мартен пеші (әрқайсысының сыйымд. 650 т), ал 1970 ж. әрқайсысының сыйымд. 300 т (іс жүзінде 350 т) үш оттекті конвертерлер іске қосылды. Конвертер цехтарының жылдық өнімд. 5,7 млн. т. Онда ауыр жүк көтеретін автомобильдердің рамаларына керекті аса берік лонжеронды Болат балқыту, Болаттың оттегісі аз және оттегісі төмен маркаларынан ақ қаңылтырлы және сортты прокат алу, сондай-ақ, электр тех. Болат алу, т.б. технологиялар игерілген.

IV. Жаңа сабақты бекіту.

№ 1 тапсырма. Барлыгына толтырылмаған домна пешінің үлгісі беріледі. Соған презентацияда көрген реакция теңдеуін жазады.

Жаксы жазған оқу тақтадағы үлгісін толтырады.

№ 2 тапсырма .

1. 
   Домна пешінің құрылысы, жалпы сипаттама.
   
2. 
   Шойын өндірісі.
   
3. 
   Болат пен шойын өндірісінің ерекшелігі.
   
4. 
   Қандай жолмен шойынды болатқа айналдыруға болады.
   
5. 
   Темірді кеннендомна пешин колданбай тікелей алудың артықшылығы неде?
   

1. 
   Домна пешінде жүретін реакциялардың бірі :
   

2. 
   Массасы 120 г темір (III) оксидін көміртекпен тотықсыздандырғанда массасы 67,2 г темір түзілді. Темірдің теориялықпен салыстырєғандағы шығымы?
   
3. 
   Массасы 26,4 г темір (II) оксиді мен темірдің қоспасын термиялық тотықсыздандырғанда 4,5 г су түзілсе, осы реакцияның соңындағы темірдің зат мөлшері.
   
4. 
   Шойын мен болаттың қолдану аймағы және олардан жасалатын құралдар жайлы пайдасы.
   

Пәні: химия 9 сынып Күні ________

1.Жемірілу деген не?

2.Жемірілудің металдардың белсенділігіне қандай қатынасы бар?

3.Жемірілудің қандай түрлері бар?

4.Жемірілумен күресудің басты бағыттарын атап беріңдер.

3. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Географиядан алған оқушылардың алғын білімін пайдалана отырып, Қазақстанның кен байлығын еске түсіру қажет. Қазақстан жерінде периодтық жүйедегі элементтердің барлығының дерлік қосылыстары кездесетінін, бір ғана Алтайдың Қазақстанға қарасты жағындағы кен орындары және соның ішінде 900-гежуық полиметалл кен көздері табылғаны айтылады. Қазақстанның басты байлығы-түсті металадар. Түсті металдар: ауыр, жеңіл, асыл, сирек кездесетін металдар болып бөлінетіні туралы мағлұмат беріледі.

1.Ауыр түсті металдарға: мыс, қорғасын, мырыш жатады. Мыс кен орнының маңыздылары-Жезқазған, Қоңырат, Саяқ, Қаратас жерлерінде.

Қорғасын, мрыш кен орындары-Жәйрем, Ащысай, Текелі, Зырян, Ертіс, т.б. жерлер бар.

2.Асыл түсті металдарға: алтын, күміс, платина, осмий, палладий жатса, олардың кен орындары-Жолымбет, Майқайың, Бақыршық жерлерінде кездеседі. Ал платиноидтардың ала, Солтүстік Балқаш пен Алтайда бар.

Кендерден металдарды бөліп алумен металлургия өнеркәсібі айналысады, ол грек тілінен аударғанда металлдарды өңдеу деген сөз екенін түсіндіріп кеткен жөн. Қазақстан кен байлықтары мен металлургия өнеркәсібі сөз болғанда, тұңғыш академик Қ. Сәтбаевтың қосқан үлесі кеңінен айтылып, оқушыларға ол туралы реферат даярлатуға да болады. Мұндай мәліметтерді пайдалану, сабақтың мазмұнын ашумен қатар оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеп, туған жер байлығына құрмет сезімін оятады. Оқушылардың туған жерге, оның қара тасын ардақтап ғалымдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеудің негізі болып табылады. Оқушы ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге ұмтылады.

Бүгінгі металлургия саласы адамзатқа 80-нен аса таза металл және 5000-нан аса қасиеттері алуан түрлі құймалар беріп отыр.

Енді еліміздегі бай кен орындарынан таза металды бөліп алдың өндірістік тәсілдерін анықтауды оқушылардың ізденімпаздық әрекетін дамыту үшін қосымша тапсырма ретінде беруге болады. Қазіргі заманғы металлургия металдарды бөліп алу әдістеріне қарай 3-ке бөлінеді. Оқушылардың назарын оқулықтағы кестеге айдарған жөн.

Оқушылар географиялық карта көмегімен Қазақстандағы металлургия өнеркәсібі дамыған аудандарды атайды. Мысалы, Қарағанды металлургия комбинаты, Соколов-Сарыбай, Лиосков және Қашар комбинаттары темір кендерінің концентартымен жұмыс істеп, феррохром шығарады. Ақтөбе зауыты Оралдан жеткізілетін кварцитті пайдаланып, ферросилиций шығарады. Шымкентте қоғасын зауыты, Текеліде қорғасын-мырыш комбинаты бар.

Алюминий және титан-магний өндірісі Өскемен мен Павлодарда бар.

Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаттары –мыс өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорындары. Осы өндірістердің дамуына зор үлес қосқан ғалым, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.

Ғалым Қазақстанның қазба байлықтарын зерттеп, оның металлогендік картасын жасады. Алдын ала Қазақстанның кен орындары, өнлірістік комбинаттары туралы оқушыларға хабарлама даярлатқан жөн.

4. жаңа сабақты қорытындылау мақсатында тест сұрақтарын даярлап, ұсынуға болады.

1.Жеңіл балқитын металдар.

2.Металдарды алудың қандай әдістерін білесіңдер?

3.Электр тоғын ең күшті өткізетін металл.

4.Қ. Сәтбаев ашқан кен орындары, т.б.

Мұғалім әр сұраққа 3-4-жауап даярлап, тест түрінде ұсынады. Оқушылардың өздеріне сыныпта даярлатуға да болады.

Пәні: химия 9 сынып Күні ________

1.Жемірілу деген не?

2.Жемірілудің металдардың белсенділігіне қандай қатынасы бар?

3.Жемірілудің қандай түрлері бар?

4.Жемірілумен күресудің басты бағыттарын атап беріңдер.

3. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Географиядан алған оқушылардың алғын білімін пайдалана отырып, Қазақстанның кен байлығын еске түсіру қажет. Қазақстан жерінде периодтық жүйедегі элементтердің барлығының дерлік қосылыстары кездесетінін, бір ғана Алтайдың Қазақстанға қарасты жағындағы кен орындары және соның ішінде 900-гежуық полиметалл кен көздері табылғаны айтылады. Қазақстанның басты байлығы-түсті металадар. Түсті металдар: ауыр, жеңіл, асыл, сирек кездесетін металдар болып бөлінетіні туралы мағлұмат беріледі.

1.Ауыр түсті металдарға: мыс, қорғасын, мырыш жатады. Мыс кен орнының маңыздылары-Жезқазған, Қоңырат, Саяқ, Қаратас жерлерінде.

Қорғасын, мрыш кен орындары-Жәйрем, Ащысай, Текелі, Зырян, Ертіс, т.б. жерлер бар.

2.Асыл түсті металдарға: алтын, күміс, платина, осмий, палладий жатса, олардың кен орындары-Жолымбет, Майқайың, Бақыршық жерлерінде кездеседі. Ал платиноидтардың ала, Солтүстік Балқаш пен Алтайда бар.

Кендерден металдарды бөліп алумен металлургия өнеркәсібі айналысады, ол грек тілінен аударғанда металлдарды өңдеу деген сөз екенін түсіндіріп кеткен жөн. Қазақстан кен байлықтары мен металлургия өнеркәсібі сөз болғанда, тұңғыш академик Қ. Сәтбаевтың қосқан үлесі кеңінен айтылып, оқушыларға ол туралы реферат даярлатуға да болады. Мұндай мәліметтерді пайдалану, сабақтың мазмұнын ашумен қатар оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеп, туған жер байлығына құрмет сезімін оятады. Оқушылардың туған жерге, оның қара тасын ардақтап ғалымдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеудің негізі болып табылады. Оқушы ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге ұмтылады.

Бүгінгі металлургия саласы адамзатқа 80-нен аса таза металл және 5000-нан аса қасиеттері алуан түрлі құймалар беріп отыр.

Енді еліміздегі бай кен орындарынан таза металды бөліп алдың өндірістік тәсілдерін анықтауды оқушылардың ізденімпаздық әрекетін дамыту үшін қосымша тапсырма ретінде беруге болады. Қазіргі заманғы металлургия металдарды бөліп алу әдістеріне қарай 3-ке бөлінеді. Оқушылардың назарын оқулықтағы кестеге айдарған жөн.

Оқушылар географиялық карта көмегімен Қазақстандағы металлургия өнеркәсібі дамыған аудандарды атайды. Мысалы, Қарағанды металлургия комбинаты, Соколов-Сарыбай, Лиосков және Қашар комбинаттары темір кендерінің концентартымен жұмыс істеп, феррохром шығарады. Ақтөбе зауыты Оралдан жеткізілетін кварцитті пайдаланып, ферросилиций шығарады. Шымкентте қоғасын зауыты, Текеліде қорғасын-мырыш комбинаты бар.

Алюминий және титан-магний өндірісі Өскемен мен Павлодарда бар.

Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаттары –мыс өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорындары. Осы өндірістердің дамуына зор үлес қосқан ғалым, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.

Ғалым Қазақстанның қазба байлықтарын зерттеп, оның металлогендік картасын жасады. Алдын ала Қазақстанның кен орындары, өнлірістік комбинаттары туралы оқушыларға хабарлама даярлатқан жөн.

4. Жаңа сабақты қорытындылау мақсатында тест сұрақтарын даярлап, ұсынуға болады.

1.Жеңіл балқитын металдар.

2.Металдарды алудың қандай әдістерін білесіңдер?

3.Электр тоғын ең күшті өткізетін металл.

4.Қ. Сәтбаев ашқан кен орындары, т.б.

Мұғалім әр сұраққа 3-4-жауап даярлап, тест түрінде ұсынады. Оқушылардың өздеріне сыныпта даярлатуға да болады.

Пәні: химия 9 сынып Күні ________

1.Жемірілу деген не?

2.Жемірілудің металдардың белсенділігіне қандай қатынасы бар?

3.Жемірілудің қандай түрлері бар?

4.Жемірілумен күресудің басты бағыттарын атап беріңдер.

3. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Географиядан алған оқушылардың алғын білімін пайдалана отырып, Қазақстанның кен байлығын еске түсіру қажет. Қазақстан жерінде периодтық жүйедегі элементтердің барлығының дерлік қосылыстары кездесетінін, бір ғана Алтайдың Қазақстанға қарасты жағындағы кен орындары және соның ішінде 900-гежуық полиметалл кен көздері табылғаны айтылады. Қазақстанның басты байлығы-түсті металадар. Түсті металдар: ауыр, жеңіл, асыл, сирек кездесетін металдар болып бөлінетіні туралы мағлұмат беріледі.

1.Ауыр түсті металдарға: мыс, қорғасын, мырыш жатады. Мыс кен орнының маңыздылары-Жезқазған, Қоңырат, Саяқ, Қаратас жерлерінде.

Қорғасын, мрыш кен орындары-Жәйрем, Ащысай, Текелі, Зырян, Ертіс, т.б. жерлер бар.

2.Асыл түсті металдарға: алтын, күміс, платина, осмий, палладий жатса, олардың кен орындары-Жолымбет, Майқайың, Бақыршық жерлерінде кездеседі. Ал платиноидтардың ала, Солтүстік Балқаш пен Алтайда бар.

Кендерден металдарды бөліп алумен металлургия өнеркәсібі айналысады, ол грек тілінен аударғанда металлдарды өңдеу деген сөз екенін түсіндіріп кеткен жөн. Қазақстан кен байлықтары мен металлургия өнеркәсібі сөз болғанда, тұңғыш академик Қ. Сәтбаевтың қосқан үлесі кеңінен айтылып, оқушыларға ол туралы реферат даярлатуға да болады. Мұндай мәліметтерді пайдалану, сабақтың мазмұнын ашумен қатар оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеп, туған жер байлығына құрмет сезімін оятады. Оқушылардың туған жерге, оның қара тасын ардақтап ғалымдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеудің негізі болып табылады. Оқушы ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге ұмтылады.

Бүгінгі металлургия саласы адамзатқа 80-нен аса таза металл және 5000-нан аса қасиеттері алуан түрлі құймалар беріп отыр.

Енді еліміздегі бай кен орындарынан таза металды бөліп алдың өндірістік тәсілдерін анықтауды оқушылардың ізденімпаздық әрекетін дамыту үшін қосымша тапсырма ретінде беруге болады. Қазіргі заманғы металлургия металдарды бөліп алу әдістеріне қарай 3-ке бөлінеді. Оқушылардың назарын оқулықтағы кестеге айдарған жөн.

Оқушылар географиялық карта көмегімен Қазақстандағы металлургия өнеркәсібі дамыған аудандарды атайды. Мысалы, Қарағанды металлургия комбинаты, Соколов-Сарыбай, Лиосков және Қашар комбинаттары темір кендерінің концентартымен жұмыс істеп, феррохром шығарады. Ақтөбе зауыты Оралдан жеткізілетін кварцитті пайдаланып, ферросилиций шығарады. Шымкентте қоғасын зауыты, Текеліде қорғасын-мырыш комбинаты бар.

Алюминий және титан-магний өндірісі Өскемен мен Павлодарда бар.

Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаттары –мыс өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорындары. Осы өндірістердің дамуына зор үлес қосқан ғалым, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.

Ғалым Қазақстанның қазба байлықтарын зерттеп, оның металлогендік картасын жасады. Алдын ала Қазақстанның кен орындары, өнлірістік комбинаттары туралы оқушыларға хабарлама даярлатқан жөн.

4. Жаңа сабақты қорытындылау мақсатында тест сұрақтарын даярлап, ұсынуға болады.

1.Жеңіл балқитын металдар.

2.Металдарды алудың қандай әдістерін білесіңдер?

3.Электр тоғын ең күшті өткізетін металл.

4.Қ. Сәтбаев ашқан кен орындары, т.б.

Мұғалім әр сұраққа 3-4-жауап даярлап, тест түрінде ұсынады. Оқушылардың өздеріне сыныпта даярлатуға да болады.

Пәні: химия 9 сынып Күні ________

Өткен тақырыптар бойынша сұрақтар қою:

1. 
   Металдардың электрохимиялық кернеу қатарын кім қай жылы құрастырды?
   
2. 
   Металдардың химиялық қасиеттеріне сипаттама беріңдер.
   
3. 
   Металдардың жалпы физикалық қасиеттерін сипаттаңдар.
   
4. 
   Жаңа сабақты түсіндіру:
   

Металдар табиғатта әртүрлі күйде кездеседі. Күміс, алтын, платина, мыс кейде сынап бос күйінде, ал металдардың көп бөлігі табиғатта кендер мен қосылыстар түрінде кездеседі. Олар оксидтер, сульфаттар, карбонаттар және басқа химиялық қосылыстар түзеді.

Еліміздің аумағында периодтық жүйедегі барлық элементтердің табиғи қосылыстары кездеседі. Әсіресе металл кендеріне бай, уран, вольфрам, мырыш және барий қоры жөнінен дүнежүзіндегі алдыңғы орында. Қорғасын, хром, алтын, күміс, мыс, марганец, темір, қалайы қоры да жеткілікті.

Қазақстанда мыс малахит, халькозин, куприт, халькопирит минералдары түрінде кездеседі. Мыс кендері Шығыс Қазақсанда, Жезқазғанда, Балқаш маңында, Жоңғар Алатауында кездеседі. Мыс Жезқазғаннан басқа Өскемен және Риддер полиметалл комбинаттарында өндіріледі.

Мыс топшасы элементтері, алтын мен күміс полиметалдық кендер құрамына кіреді. Жамбыл облысындағы Ақбақай кен орнындағы фабрикада алтын өндіріледі.

Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда Фосфориттердің ірі кен орындары бар. Фосфорит кен орындары сонымен қатар Ақтөбе облысында Жем өзенінің жоғары ағысында кездеседі.

Алюминий кендері Торғай ойпатында, Ертіс маңында, Оңтүстік Қазақстанда таралған. Олардан тасылатын боксит кендерінен Павлодар алюминий зауытында металл күйіндегі алюминий өндіріледі.

Хром кендері Қостанай, Ақтөбе, Семей өңірінде кездеседі. Хромиттен Ақтөбе хром қосылыстары зауытында металл хром және оның аса маңызды қосылыстары кездеседі.

Қазақстанда кездесетін темір минералдары: магнетит, магномагнетит, титаномагнетит, т.б. бұлардың өндірістік кендері Қарағанды, Қостанай, Жезқазған, Торғай, Көкшетау жерлерінде орналасқан.

Күкірттің ең бай қоры – майқайыңда, таза күкірт Алтайда, Жоңғар Алатауында, сондай-ақ тұздары – мирабилит (глаубер тұзы) Павлодар жеріндегі Ақболат көлдерінде кездеседі. Одан басқа металл сульфидтері түрінде Жосалыда, Успенде, Ырғызда, Сакалов-Сарыбайда, Қоңыратта кездеседі.

Мінеки, бүгін біз металдар қосылыстарының табиғатта, елімізде қай жерлерде кездесетінімен таныстық. Тақырыпты одан ары меңгеру үшін есептер шығарамыз. Сабаққа белсендірек қатысқан оқушыларды бағалаймын.

5. 
   Жаңа сабақты түсінгенін тексеру.
   

№2 есеп. 80 г екі валентті металдың корбанаты ыдырағанда 17,92л СО₂ (қ.ж.) бөлінген. Белгісіз металл карбонатын табыңдар.

1. Елімізде түсті металдардың кен орындары қай аумақта орналасқан?

2. Жер қыртысында ең көп кездесетін бейметалл?

3. Қара металлургияның кен орындарын ата.

4. Металдардың табиғатта кездесуі.

6. Бағалау.

7. Үй тапсырмасын беру. §4.6 оқу,№5есеп, 136 бет.

Пәні: химия 9 сынып Күні ________