Сборник материалов международной научно-практической конференции посвященной 75-летию д ф. н., профессора Абдул-Хамид Мархабаева «современные технологии подготовки

212 
 
бірінші  ретте  кескіндемелік  тəсілдермен  ашылады,  яғни  түрлі  түсті  суреттердің  матада  не 
қалың  қатырма  қағазда  орналасуы,  екіншіден,  скульптуралық  тəсілмен  бедерлі  немесе 
көлемді түрде орналасуы. 
Полиграфиялық тəсілмен басылып, жарық көретін басылымдардың бəрі: кітап, брошюра, 
газет,  журнал,  плакат,  открытка,  карта,  буклет,  габильен  дегендеріміз  авторларға  арнайы 
тапсырмамен  жаздырып,  салдырып,  түсіртіп,  жасатып  алған,не  сол  авторлар  қауымынан 
келіп  түскен  шығармалар  жатады.  Оқырман    қауымға  ұсынылатын,  баспасөздік,  баспалық 
басылымдар қандай сипатты, қандай көлемді, қай түрлі, қандай мəнді болмасын қолжазбалық 
негізде жарық көреді. Қолжазбалар баспалар мен редакцияларда идеялық–саяси, көркемдік– 
əдеби,  тілдік–стильдік,  емлелік–тыныстық  жағынан  түзетуден,  өңдеуден  өтікізіліп, 
ерекшеліктері  мен  əдеби  көлеміне  баға  береді.  Бір  сөзбен  айтқанда,  осы  процестерді  кітап 
композициясы деп атаймыз. 
Кітап композициясы басқа саладағы композицияға қарағанда əлдеқайда күрделі дүние. Бұл 
ұлы өнерді қажет етеді. Кітап композициясына барлық элементтер: таблица, формула, титул 
парағы,  мұқаба,  иллюстрациялар,  өлшем  кіреді.  Кітап  композициясы  осы  элементтердің 
үйлесуінен тұрады. Ең бастысы кітап мазмұнынан хабардар етуі қажет. 
 Қазіргі  кезде  кітап  композициясына  қатысты  көптеген  мəліметтер  жоғалып  кетті. 
Көбінесе  кітаптың  суретшісі  мен  техникалық  редакторына  кітап  композициясы  жайлы 
теориялық материалдарды жинап, біріктіру қиынға соғады. Бұл жиі кездесетін жағдай. 
Кітап  композициясының  шығарма  мазмұнын  ашу  үшін  өзіндік  ерекше  түрлері 
қолданылады. Композицияның қағидалары бірдей болып келеді. 
Композицияның  ең  басты  ерекшелігінің  бірі  –  оның  негізгі  белгісінің  анық  болуы  жəне 
оған басқа белгілердің бағынуы болып табылады. 
Композиция  кішкене  элементтерден  жасалады.  Ол  жəрдемі  жоқ  безендіруден    аулақ, 
тыртық қылатын артық əлемнен алшақ жатуы керек. Онда  қажетсіз ешнəрсе болмауға тиіс.  
Сонда  ғана  көрерменге  жақсы  əсер  қалдыра  алады  Композиция  қажетсіз  əлеммен  қабысса, 
композициялық идеясы мен негізіне нұқсан келеді.. Егер композиция жасалу жолында күмəн 
тудырарлық жағдай болса, онда мынадай үлгіні қоланады: яғни, күмəн тудырған белгіні алып 
тастап,  композицияны  сол  белгісіз  толықтай  қарайды.  Егер  де  алып  тасталынған  белгі 
құрылымның түрін бұзып тұрса, онда ол композицияға қажетсіз болды деп саналады. 
Егер материалдағы композиция сызықтар мен фигуралардың көмегімен салынса, онда оны 
жазықтық композиция деуге болады. 
Кітап жəне басқа да басылымдардың бетіне түскен таңба жазық композиция болса, ал үш 
өлшемі бар кітап блогы кеңістіктегі композицияға жатады. 
Кітапта  композициялық  элементтерді  орналастыру  екіге  бөлінеді:  симметриялы  жəне 
ассиметриялы: 
Симметриялы  композицияда    барлық  элементтер  орта  жағында  тең  əрі  екі  жағы  бірдей 
арақашықтықты  сақтай  орналасуы  қажет,  яғни  элементтер  беттің  центрінде  орналасады. 
Композицияның  бұл  түрі  өзінің  бірқалыптылығымен  ерекшеленеді.  Симметриялы 
композиция  ауқымды  жиынтықты  болып  келеді.  Бұл  композицияда  иондық  фигуралық  түрі 
əсер  береді.  Əр  жағынан  алып  қарағанда,  ол,  ортасына  қарай  салмақ  салып,  тепе-  тең 
дəрежеде орналасады. Симметриялық композиция  геометриялық оптикалық орталық болып 
жіктеледі. 
Ассиметриялы композиция, бұл керісінше, барлық элементтердің центр осьінде емес, бір 
жағына  қарай  орналасуымен  айрықша.  Композицияның  бұл  түрі  көрген  көзге  ерекше  əсер 
қалдырады.  Ассиметриялы  композициялық  безендіруде  симметриялыға    қарағанда,  көп 
таңбаның біреуін қажет етеді. 
Композиция геометриялық жағынан үш түрге бөлінеді: 
•
 
Көлденең 
•
 
Тігінен 
•
 
Диагональды 
Бұл  дегеніміз  –  композициялық  безендірудің  əдеби-идеялық  мазмұнына  тікелей 

213 
 
байланысып, оны түсінікті етуде басты рөл атқарады. Сондықтан кітап композициясы супер 
мұқаба,  мұқабадан  бастап  титул,  қаріпке  дейін  сіңісіп,  туындының  таңғажайып  болуына 
өлшеусіз үлес қосады.   
Кітап композициясы өнердің басқа түрлерінен осындай белгілерімен ерекшеленеді. 
Композиция  екі  бағытымен  ерекшеленеді:  сызықтық  композиция  жəне  біртонды 
композиция. 
Сызықтық  композиция–  элементтердің  жазықтықта  не  кеңістікте  орналасуы.  Біздің 
көздеріміз əрдайым сызықтық композия элементтеріне тірек болатын нүктелерге түседі.Осы 
нүктелерді  сызықпен  қосқанда  геометриялық  фигуралар  пайда  болады.  Олар  көрінбейтін 
немесе    күнделікті  көріп  жүрген  геометриялық  фигураларды  бір–бірімен  тығыз 
байланыстырады.  Сонымен,  сызықтық  композиция  құрылым  мен  орналасуына  байланысты 
үш түрге бөлінеді: 
                 1)Үшбұрыш бойымен   
                 2) Шеңбер бойымен   
                 3)Сопақша бойымен   
Осы  əр  геометриялық  фигура  өз  ерекшелігімен  көрермен  көзінің  жауын  алып, 
оқырмандарға жақсы жағынан əсер етеді. Олар екі жағдайда орналасады:  
1) Тігінен 
2)  Көлденең   
Композицияның  үшбұрышты  элементтері  көбіне–көп  симметриялы  композицияда 
кездеседі.  Яғни,ол,симметриялы  композицияның  центріндегі  нүктені  анық  көрсетеді.  Бұл 
композиция  түрі  басқаларынан  өзінің  тепе  –  тең  дəрежеде  орналасуымен  ерекшеленеді. 
Адамның  көздері  тірек  нүктелерін  айналып  өтіп,  əр  элементін  бірдей  қабылдайды.  Мұнда 
қажетсіз ештеңе болмауға тиіс. 
Сопақша  композиция  адамның  көзіне  центрін  айналып  өтуге  ерік  береді.  Бұл 
композицияның  барлық  элементтері  əр  жерде  орналасқанымен,  графикалық  жағынан 
біртұтас болып көрінеді. Мұнда симметрия осінің бар екені сезілмейді. 
Шеңбер  композиция  сопақша  композицияға  өте  жақын,  бірақ  өзіндік  өзгешеліктерімен 
ерекшеленеді.  Адамның  назары  композиция  центріне  ауады.  Симметрия  осі  айқын,  анық 
көрініп тұрады. Бұл құрылым объектілерінің шоғырланған, топтасқан формасы. 
Біртонды – бұл осы элементтерге түр-түс беріп, біркелкілігін реттейді. 
Бұл түрлер берік орналаспайды. Схема, штамп жəне т.б. өздігімен жеке қолданылмайды. 
Əрбір  көрініс  өзінің  түсімен  болсын  ерекшеленіп  тұрады.  Көріністің  көрерменге  жақсы 
əсер етіп, жалынды күш беру үшін, олардың элементтерін дұрыс орналастыру қажет. 
Тек  центріндегі  тоны  немесе  түсінің  күшеюі  композицияның  жақсы  шығуына  əсер 
етпейді, оның ойдағыдай шығуы үшін қосымша бөлшектерінің əлсіреуі қажет. 
Қорыта айтқанда, дұрыс ұйымдастырылған композиция арқылы  дұрыс ұйымдастырылған 
кітап шығатынына көзіміз жетті. Кітап композициясы кең мағынада түсінуді талап етеді. 
Біріншіден,  шығарманың  белгілі  бір  жоспар  арқылы  құрылып,  мазмұнды  түсінік  беруі. 
Себебі  редакторлар  өз  тəжірибесінде  жоспар  арқылы  жұмыс  істейді.  Алдын  ала  жазылған 
жоспар  əр  түрлі  тақырыпты  қозғауға  мүмкіндік  береді.  Тақырыптық  жоспар  мəтінде 
байланысты,  қарым-қтынастың  мағыналық  бөліктерін  анық  көруге  жəне  композициялық 
жүйені анықтауға септігін тигізеді. 
Екіншіден,  кітаптың  сыртқы  жəне  ішкі  элементтерінің  жеке-жеке  өзіндік  атқаратын 
қызметі  бар.  Кітаптың  сыртқы  элементі  қорғаныш  қызметінен  бөлек  ақпараттық, 
жарнамалық,  көркемдік  функцияларды  атқарады.  Кітаптың  ішкі  элементтеріне  келетін 
болсақ,  титулдың  бірнеше  түрлеріне  анықтама  беруге  болады.  Мысалы:  көлемді 
шығармаларда, көп томды туындыларда титулдың күрделі, толығырақ түрлері беріледі. Көп 
элементті титулдар қажетті мəліметтерді алуға мүмкіндік береді. 
Үшіншіден, композицияны үш түрге бөліп қарастыруға болады. 
Ең алдымен, материалда натылық пен жарасымдылық болу үшін фразаны орынды қоя білу 
керек. 

214 
 
Композицияның  екінші  түрі  –  концовкалар    логикалық  схеманың  көмегімен  оқырманға 
шындықтың  көзін  ашу  үшін  қолданылады.  Ал,  тақырыптық  композиция  шығарманың 
мағынасын ашып тұратындай болуы керек. 
Кітап  композициясы  жəрдемі  жоқ  безедіруден  аулақ,  тыртық  қылатын  артық  əлемнен 
алшақ  жатуы  керек.  Онда  қажетсіз  нəрсе  болмауға  тиіс.  Композиция  қажетсіз  əлеммен 
қабысса,  композициялық  идеясы  мен  негізіне  нұқсан  келеді.  Кітап  композициясы  кітаптың 
əдеби-  идеялық  мазмұнымен  тікелей  байланыста  болуы  қажет.  Сондықтан  кітап 
композициясы  супер  мұқаба,  мұқабадан  бастап  титул,  қаріпке  дейін  сіңісіп,  туындының 
таңғажайып болуына өлшеусіз үлес қосады. 
…………………………………… 
1) Бельщиков И.Ф. Техническое редактирование книг и журналов.- М: Книга,1968. 
2) Гончарова Н. Композиция и архитектоника книги.- М: Книга,1977. 
3) Мильчин А.Э. Методика редактирования текста.- М: Книга,1980. 
4) Бектемісов.Ə, Ыдырысов.Ə. Редактор мен корректорға көмекші  құрал.- Алматы: Мектеп,1978 
 
 
Тілепберген
 А.М. 
ҚазҰУ  ассистенті  
 
   ҰЛТТЫҚ ОЮ-ӨРНЕКТЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Ою-өрнек  өнері  қазақ  халқының  қолөнер  саласында  кең  қолданып  келе  жатқан  көне 
өнердің  бір  түрі.  Қазақтың  əр  саласында,  мейлі  ол  құрылыс  болсын,  мейлі  ол  сəн  əлемі 
болсын  оюлар  мен  өрнектер  алғашқы  элементтердің  бірі  ретінде  қолданылады.  «Қазақ» 
деген  кезде  ең  алдымен  біздің  ұлттық  ою-өрнектеріміз  көз  алдымызға  келетіні  даусыз. 
Əсіресе,  «Қошқар  мүйіз»  оюы.  Əрине,  ою-өрнектердің  қазіргі  кездегі  жағдайын    сөз  етпес 
бұрын оның ежелгі тарихына тоқталғаным жөн болар.  
Қазақ ою-өрнегінің өзіне тəн даму жолдары мен тарихы бар. Бұл тарих сонау «Андронов 
мəдениетінен» бастау алады. Бұл дəуір біздің заманымызға дейінгі екі мың жылдарда мекен 
еткен.  Бұған  елімізде  ұзақ  жылдар  жүргізген  архиологиялық  зерттеулердің  нəтижесінде  
анықталған  ежелгі  мəдениеттің  үлгілері    дəлел  бола  алады.  Тарихи  –  ғылыми  деректерге 
жүгінсек,  қазақ  халқының  ою  -  өрнек  өнері  ежелгі  замандардан  бастау  алып,  қазақ  жерін 
мекен  еткен  көшпелі  тайпалар  өнерінің  ықпал  -  əсерімен  сан  ғасырлар  бойы  қалыптасып, 
өзіне  тəн  белгілі  бір  жүйеге  келгенін  білеміз.  Бұған  дəлел  –  қазақтың  алғашқы  ою  -  өрнек 
үлгілерінен  андронов,  сақ,  ғұн,  үйсін  мəдени  мұраларын  ұшыратқанымызды  айтсақ  та 
жеткілікті.  
Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы. Халқымыздың қай 
қолөнер саласын алсақ та,  ою - өрнектер өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір 
тəртіппен орналасқанын көреміз. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер 
құстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі.  
Көне  түркілердің  түсінігі  бойынша,  құс  –  көктің,  балық  –  судың,  ағаш  –  жердің  белгісі. 
Бұйымдарда  жан  –  жануарлардың  мүйізі,  дене  мүшесі,  тұяғы,  құстың  тұмсығы,  түлкінің 
басы,  бөрінің  құлағы  немесе  иттің  құйрығы  т.б.  жəне  өсімдіктердің  түрлері  кеңінен 
белгіленген.  
Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз əдебиеті секілді мəдени шежіре. 
Ою-өрнек  өнерінің  даму  барысында  əрбір  тарихи  дəуірдің  өз  таңбасы  бар.  Ою-өрнек 
үлгісінде əр халықтың ерекшеліктері, халықтың келбеті айқын танылады.  
Мысалы,  ыстық  аймақтарда  тұратын  халықтардың  ою-өрнектерінде  көбінесе,  өсімдіктер 
мен  жемістердің  жапырағы,  хайуанаттар  болса,  солтүстікті  мекендейтін  қандас 
бауырларымыздың өңіріне жақындаған сайын бұл ою-өрнек үлгілері регионалдық өзгеріске 
ұшырайды.     

215 
 
Ою-өрнек  дегеніміз  –  геометриялық  жəне  бейнелеу  элементтерінің  жүйелі  ырғақпен 
қайталанып, үйлесімді құрылуы. Ою сөзін латынның ornamentum (орнамент), ал өрнек сөзін 
орыстың узор сөзінің баламасы ретінде қолданып келеміз [1].  
Ал, оюшы, қолөнер шебері өзінің «қазақтың ою-өрнектері» еңбегінде, былай деп жазады: 
«менің  түсінігімде  ою-өрнек  дегеніміз  –  дəлдік,  есеп,  теңдік,  теңеу,  үйлесім,  жарасым, 
сəндік,  көркемдік,  сəйкестік,  тазалық,  нəзіктік,  сүйкімділік,  парасаттылық,  жылылық, 
сұлулық,  ойлылық,  ақылдылық,  зеректік,  көңіл-күйдің  жақсылығы,  шуақты  шақ,  арайлы 
кезең,  жарқын  əлем,  көңілге  шабыт,  шаттық  ұялатады,  көңілді  ашады,  шабыт  береді, 
ептілікке,  іскерлілікке,  шеберлікке,  икемділікке,  дəлдікке  баулиды,  тəрбиелейді»  [2].  Əрине, 
бұл ойдың да өзіндік астарлы мəні бар. Бір оюға қарап отырып, оған неше түрлі теңеу тауып, 
бірнеше ой қосуға болады. Əсіресе, сөзге шешен бізге, қазақ халқына.  
Бүгінгі  танда  ою  -  өрнектің  практикалық  маңызы  артып  отыр.    Бедері  түсірілген  үлгіні 
ойып,  кесіп,  қиып  немесе  екі  затты  оя  кесіп,  қиюластыру  «Ою»  деп  аталады.  Ал  киім  – 
кешекке, түскиізге жəне т.б. қолөнер бұйымдарына  кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты 
тоқылатын  алашаға,  бақұрға  жəне  қоржынға  түсірілетін  түрі.  Геометриялық  бедерлерді 
«Өрнек»  дейді.    өрнекті  тасқа,  ағашты  күйдіріп,  қашап,  бояп  түсіруге  болады.  Қазақ  ою  - 
өрнегін  көне  тəсілмен  жасау  кезінде  шеберлер  оның  дəлме  –  дəлдігін  сақтамай  –ақ,  көзбен 
мөршерлеп  қиып,  ою  -  өрнектің  тең  пропорциясын  жасай  білген.  Мұны  бізге  мұра  болып 
қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мəні жəне 
сюжеті  болады,  дегенмен,  өрнектегі  барлық  элементтер  ырғаққа  бағынады.  Ою  -  өрнек 
элементтерінде формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны 
бар.  
Ою  -  өрнек  өнері  мүсін  немесе  сұңғат  сияқты  өз  бетімен  өмір  сүре  алмайды,  əрқашан 
қосалқы рөл атқарады.  
Ою-өрнектерді композициялық құрылымына қарай бір жүйеге келтіру үшін ғалымдар үш 
топқа бөледі. 
1.
 
Өсімдік  типтес  ою-өрнек.  Көкөніс  өрнектерінде  өсімдіктердің  гүлі, жапырағы,  сабағы, 
дəні т.б негізгі элементтері көрінеді. 
2.
 
Зооморфтық ою-өрнек. Өрнектер негізінен жануарларды, аң-құс т.б. түрлі жəндіктерді, 
олардың мүшелерін бейнелейді. 
3.  Космогониялық өрнек. Өрнектер дөңгелек, ирек, торкөз болып құралады. 
Жоғарыда аталған негізгі ою-өрнек түрінен бөлек қазақ шеберлері көп қолданылатын ою-
өрнек элементтерінің мынандай атаулары бар: 
А)  Аспан  əлеміндегі  құбылыстарға  байланысты  өрнектер:  ай,  күн,  жұлдыз,  айшық, 
аймүйіз, құс жолы, жұлдызша, кемпір-қосақ, т.б. 
Ə)  заттардың  атауына  байланысты  өрнектер:  балға,  балта,  тарақ,  балдақ,  күмбез,  табақ, 
қармақ, т.б. 
Б)  эпиграфиялық  өрнектер  –  яғни,  жазуды  өрнек  тəріздендіріп,  белгілі  бір  заттың 
бейнесіне келтіре əдемілеп, астарлап жазу. 
В) ру таңбалары мен ел таңбалары жəне малға салынатын ен-таңбаларға байланысты ою-
өрнек элементтері: тұмар, айшық, босаға, абақ, тарақ, көз, шөміш, шылбыр, көсеу, ашамац, 
т.б. [3].  
Қазақ ою-өрнегі бейнелеу өнерінің сəндік үлгісі ғана емес, ол философиялық ойға, терең 
мағынаға негізделген.  
Ою-өрнектегі  əшекей  белгілер  халықтың  қоршаған  орта,  өмірі  туралы  ұғым-түсінігін, 
ойлау жүйесінің, көркемдік ой–қиялының көрінісі. 
Мұндағы түр мен түстің символикасы, магиялық нышан белгілері біртұтас образ ретінде 
белгілі  бір  мағыналық  қызмет  атқарады.  Көгілдір  түс,  əдетте  аспанды,  қызыл  түс  –  от  пен 
тіршілік  негізін  бейнелесе,  жасыл  түс  –  көктем  мен  гүлденудің,  ақ  түс  –  адам  өміріндегі 
жоғарғы  құндылықтардың,  сары  түс  –  даналық  пен  ақыл–ойдың,  ілім  –  білімнің  нышаны 
саналған. 

216 
 
Оюлардың  айшық  өрнегі  де  əрқилы  болып  келеді.  Геометриялық  пішіндегі  оюлар 
айқастырылған  табандар,  үшбұрыш,  ромб  формаларынан  құралса,  космогониялық  ою 
түрлерінде  жұлдыз,  күн,  жарты  ай  бейнеленген,  зооморфтық  желілерге  –  қойдың  мүйізі, 
құстың  тұмсығы  мен  қанаты  сияқты  өрнек  үлгілері,  ал  өсімдік  тектес  оюларға  гүл, 
жапырақша, бұтақ кескіндері арқау болған.  
Кез  келген  өрнектік  композицияда  дүние  құбылыстары  мен  адам  өмірі,  жақсылық  пен 
жамандық күресі көрініс тапқан. 
Ою  айшықтарының  ішіндегі  тіршіліктің  үш  бастауы:  су,  жер  жəне  ауаның  бірлігін, 
тұтастығын  меңзейтін  үшбұрышты  өрнектің  маңызы  зор,  сондай–ақ  басқа  өрнектің 
элементтерінің  өзіндік  мəні  бар.  Мəселен,  үшбұрыш  ішінде  кескінделген  «қошқар  мүйіз» 
өрнегі тіршілікке жылу, қуат беретін от ұғымын білдіреді.  
Ромб  тектес  өрнектің  негізі  өмірдің  екі  бастауы:  ер  мен  əйелдің  жұптық  одағын 
бейнелейтін, ұштары жоғары жəне төмен қараған ұшбұрыштардан құралады.  
Өрнектер  магиялық  мазмұн  сипатына  орай  заттарды  жан–жағынан  қоршап,  қорғап  тұру 
қызметін атқаратындықтан, олармен киім–кешек, ыдыс–аяқ, зергерлік бұйымдар мен кілем, 
текеметтердің  шеттері  жиектеліп,  көмкеріледі,  əшекейлі  басқұр,  баулар  мен  киіз  үйдің 
бөліктері жалғанып, бекітіледі. 
Ою  –  өрнекте  көңіл  –  күй  мен  сезім  тереңдігі  болады.  Қазақ  дəстүрлі  мəдениетінде 
жастарға өзінің тұрмыс жағдайын, ақыл – парасаттың, əдептілік, адамгершілік, мейірімділік, 
тəлім  –  тəрбие  ұғымдарын  кілемшедегі  ою  –  өрнек    нақыштардың  мағыналық 
ерекшеліктерімен  жеткізіп отырған [4].  
«Аққу  қанаты»,  «жауқазын»,  «гүл»,  «  жұлдызгүл»  -  бұл  өрнектер  «күнің  ашық  болсын» 
деген ізгі ниетпен салынған. 
«Аққу  қанаты»  -  өрнегі  бақыттың,  сұлулықтың,  тазалықтың,  ұлылық  пен  адалдықтың 
мағыналық белгісінде өрнектелген.  
Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар əзірше 200 – дей түрін 
ғана анықтады.  
Қзақ  халқының  ою-өрнек  өнерін  В.Куррер,  Ф.Т  Куглер,  С.В  Иванов,  В.В  Стасов,  В.К 
Волков,  С.А  Давыдов,  Н.В.  Сумцов,  А.Н  Бернштам,  жəне  қазақ  халықтары  Ə.Марғұлан, 
Т.Бəсенов, 
Е.Масанов, 
М.Мұқанов, 
С.Қасиманов, 
Ө.Жəнібеков, 
Б.Тұяқбаева, 
Б.Əлмұхамбетов,  Б.Ибраев,  К.Ибраева,  Т.  Жанысбеков,  Ж.Шəйкенов,  Ұ.М  Əбдіғапарова 
жəне т.б ғалымдар зерттеген.    
Қазақ  ою  -  өрнегі  əлі  түбегейлі,  жан  –  жақты  толық  зерттеле  қойған  жоқ,  дегенмен,  бұл 
өнер  саласын  белгілі  бір  жүйеге  келтіруге  этногграф,  өнертанушы  Садық  Қасимов  пен 
архитектор – ғалым Тілеутай Бəсенов ою туралы біраз деректер қалдырды [5]. 
Кез  келген  ғалымдардың  зерттеулерінде  «қазақтар  ою  -өрнек  əлемінде  тұрады»  деп  атап 
өтпеу мүмкін емес болған. 
Күн  көрісі  төрт  түлік  мал  болған  көшпелі  қазақтың  мал  кисе  киімі,  ішсе  тағамы,  мінсе 
көлігі  болған.  Олар  мал  жүнінен,  қыл-қыбырынан  иіріп  киіз  үй  жасауларын,  киімдерін 
тоқыған, ал сүйегінен, мүйізінен немесе терісін илеп күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын 
дайындаған.  Тіпті  малмен  байланысты  ұғым-  түсініктерін  ою  -  өрнектер  арқылы  бейнелеп 
отырған. 
Сондай-ақ, қазақ халқының көшпелі өмірінде жылқының орны ерекше.  «Жүзден жүйрік, 
мыңнан  тұлпар»,  «Құнан  атқа  жеткізер,  ат  мұратқа  жеткізер»  т.с.с.  мақал-мəтелдер  қазақ 
жылқысын  жан-жақты  сипаттайды.  Сондықтан  да,  жылқы  қазақ  халқының  ұғымындағы  ең 
жоғарғы  өмірдің  символы  ретінде  қолөнерде  де  қалыс  қалмаған.  Бұл  ою-өрнек  өнерінің 
«атбас», «ашатұяқ» т.б. өрнектерімен белгілі. 
«Ауырды нар көтереді, өлімді ер көтереді», «Қабырғалы қара нар қабырғасын сөксең, бақ 
етпес»,  «Нар  жолында  жүк  қалмас»  деген  мақалдар  қазақтың  түйеге  деген  зор  ықыласын 
білдіреді.  Адам  алыс  жолға  шыққан  кезде  киімдеріне  «түйетабан»,  түйемойын»  оюларын 
салады. Сол сияқты «ботакөз» өрнегін қолданады. 

217 
 
«Жетіссең де жер жемісін жеті аса» деген қазақтың тек қана мал шаруашылығымен емес, 
егіншілікпен  де  айналысқаны  тарихтан  мəлім.  Ата-баба,  əже-апаларымыз  «Елдің  ағасы 
болғанша  судың  сағасы  бол»  деп,  суармалы  егін  егуде  судың  мəнін  жоғары  бағалап, 
қолөнерінде де тоқшылық пен молшылықтың нышаны етіп «су», «ирек», «арық», «тасқын», 
«тоғыз төбе», «арпа гүл» т.б. ою-өрнек түрлерін қолданды. Бұған қоса егін шаруашылығына 
қатысты арнайы құрал – саймандардың кейбір «балға», «орақ», «тырнауыш» сияқты түрлері 
де қазақ халқының қолөнерінен орын алады. 
Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі əдет-ғұрпы, салты бойынша, бөтен жерге, алыс 
ауылға күйеуге ұзатылатын қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағына сəлемдеме 
жіберу дəстүрі болған. Сəлемдемеге жас келіншек өзінің күйеуге шыққаннан кейінгі тұрмыс 
жағдайын  ою-өрнекпен  бейнелеп  жіберуі  шарт.  Осы  шарт  бойынша  тұрмысқа  шыққан 
қыздың үйіне жіберген сəлемдемесінде алақандай жарғақ, оның бетіне бойы сорайған ұзын 
жəне  өте  жіңішке,  əрі  арық  адам  бейнесі  кестеленіп  салынған  жəне  оның  жанында  дөп-
дөңгелек адам тұрпаты бейнеленген. Бұл сəлемдеме қыздың ата-анасы жат-жұртқа ұзатылған 
баласының  «отырса  опақ,  тұрса    сопақ»  болған  мүшкіл  халін  түсінген.  Ал,  басқа  ретте 
ұзатылған қыздан «құсмұрын» бейнесі салынған сəлемдеме келсе, ата-анасы одан баласының 
барған жерінде құстай ерікті, басы бостандықта,  жағдайы жақсы екенін ұғатын болған. Сол 
себепті  ұзатылған  қыздан  сəлемдемеге  «құстұмсық»  жүзік  келсе,  немесе  «құстұмсық»  ою  - 
өрнекті түскиіз, басқұр сияқты зат келсе, ауыл –аумағы қуанып, той жасап, атап өтуді əдет 
еткен. 
Əрине,  қазақ  халқының  ою-  өрнек  өнері  күні  бүгінге  дейін  жан-жақты,  толығымен 
зерттеле қойған жоқ. 
Өнертанушы  ғалымдар  ою-өрнектің  түрлерін тауып,  ғылыми  тұрғыдан  анықтама  берген. 
əйткенмен  ою-  өрнектің  түрлері  осымен  ғана  шектелмейтіні  өзінен  -  өзі  түсінікті.  Өмірдің 
өзінің тынымсыз даму  үстінде болатыны секілді, өнер де əр заманның, əр кезеңнің бағыт –
бағдарына, сұраныс- қажеттілігіне  қарай дамып, жетіліп, өркендеп отырады [6] 
   Ою-өрнек  өнері  халықтың  шынайы  рухани-эстетикалық  танымымен  біте  қайнасып 
кеткен  этнографиялық  мəнге  ие  көрінісімен  ерекше,  құнды  болғандықтан,  ұлт  мəдениетін 
айқындайтын  өте  маңызды,  жəне  аса  қажетті  сала.  Міне,  осы  ою-өрнектің  тарихын, 
ерекшеліктері  мен  дамуын  зерттеуші  ғалымдар,  бұл  саланың  да  өзіндік  үлгіде  дамытып, 
жаңғыртып  отыратын  шеберлері  болатынын,  олардың  шығармашылық  еңбектері  өзге  өнер 
түрлеріндегі  адамдардікі  сияқты  көзге  түсіп,  бағалана  бермейтіні  жəне  олардың 
шығармашылығы  жөнінде  өз  бағасын  беріп,  саралау  кезеңі  туғаны  жөнінде  сауалды 
мəселелерді қозғап, көңіл бөлер жəйіттері алға тарта бастауда. 
 «Балалар əдебиеті» баспасынан 2004 жылы Сағатбек Медеубекұлының «Ою хан мен Жою 
хан»  атты  кітабы  жарық  көрді.  Бұл  кітап,  мектепке  дейінгі  жəне  мектеп  жасындағы 
бүлдіршіндерге,  балабақша  тəрбиешілеріне  қазақ  халқының  ұлттық  өнерін  түсіндіру 
жолында  арналған.  Бұл  ертегі  психологиялық-танымдық  негізінде  жазылған.  Мұны  айтып 
отырған себебім, ертегіде оюдың тарихы сəбилерге ыңғайлы, қарапайым тілде түсіндірілген. 
Ою-өрнектердің  мағынасы  толығымен  ашылған.  Тіпті  оюды  салып,  қалай  қию  керектігі  де 
көрсетілген.  Осындай  танымдық,  тəрбиелік  мəні  бар  кітаптарымыз  көп  болса  екен  деп 
тілеймін.   
Оюлы сырмақтардың түрлерімен қосымша суреттерден таныса аласыз. 
........................................... 
1. Шоқпарұлы Д., Дəркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007. 
2. Шоқпарұлы Д., Дəркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап – 2007 ж 
3. Өмірбекова Ш.М., Энциклопедия «Қазақтың ою - өрнектері»    Алматы 2003 ж.  
4. Шоқпарұлы Д., Дəркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап – 2007 ж 
 5. Өмірбекова Ш.М., Энциклопедия «Қазақтың ою - өрнектері»    Алматы 2003 ж.  
6.Талдыбаева С.М. Вестник культуры, 2009, № 2 
 
 
 
 
 
 
 

218 
 
Туник
 Д.С., 
 ассистент КазНУ 
 
СПЕЦИФИКА ПЕРЕВОДА ПРОИЗВЕДЕНИЙ ЖАНРА ФЭНТЕЗИ И 
ФАНТАСТИКИ С РУССКОГО ЯЗЫКА НА АНГЛИЙСКИЙ 
 
Язык,  как  и  литература,  не  стоит  на  месте,  в  постоянном  развитии  появляются  новые 
оригинальные  ходы,  которые,  как  и  существовавшие  ранее,  заставят  работать  с  полным 
напряжением  сил  не  одного  переводчика.  Из  того,  что  имеется  на  сегодняшний  день,  жанр 
фэнтези  можно  считать  самым  быстро  развивающимся,  а,  следовательно,  эта 
«экспериментальная  площадка»  авторов  представляет  собой  интереснейший  феномен  с 
точки зрения переводоведения.  
К  молодому  жанру  пока  нет  единого  подхода  и  определения,  так  как  для  него  можно 
использовать любой литературный жанр как фундамент или же наоборот – наложить любой 
из  них  на  фэнтези-основу.  В  самом  обобщенном  варианте,  литературоведы  считают  жанр 
фэнтези  гибридом  фантастики  и  волшебной  сказки,  сдобренным  бытовыми  реалиями 
(временами  -  с  историческим  контекстом).  Так  же  считается,  что  именно  от  фантастики 
произведениям жанра фэнтези достались технические изыски и терминология. 
Исходя  из  проведенных  исследований,  можно  сделать  вывод,  что  при  переводе 
произведений  жанра  фэнтези  реализуется  как  лингвистический,  так  и  литературоведческий 
подходы.  Также  одной  из  особенностей  русскоязычных  текстов  можно  считать  включения 
различных функциональных стилей, и соответственно, смены подхода к переводу некоторых 
частей  текстов:  технические  описания,  политические  взаимодействия,  исторические 
события,  поэзия  и  песни.  Так  как  зачастую  персонажи  бывают  связаны  с  настоящей 
реальностью,  нередко  встречаются  аллюзии  и  цитаты.  Еще  одной  помехой  может  служить 
незнание  некоторых  особенностей,  своеобразных  реалий,  общих  для  многих 
фантастических-произведений  –  расы,  оружие,  животные.  И,  как  следствие,  -  неприятие 
уникальных  для  этого  мира  явлений,  проявляемых  через  квази-язык,  неологизмы, 
составляющих  неотъемлемую  часть  повествования.  Помимо  реалий,  относящихся  к 
семантическому полю  волшебного, встречаются и самые обычные, – бытовые, культурные, 
национально-специфичные  –  которые  иногда  подменяют  на  образы,  бытующие  в  культуре 
переводящего языка. Вся эта эклектика и создает основную сложность для перевода.  
Но все же основную сложность представляет собой сам язык – в сравнении с английским, 
гибкий  и  всегда  готовый  принять  новую  форму,  он  теряет  в  выразительности,  как  только 
встретится  с  несовпадающей,  невозможной  в  английском  конструкции,  перевод  блекнет.  И 
если  несовпадающие  грамматические  реалии  (особенно  маркированные)  еще  можно 
компенсировать  или  опустить,  то  с  лексикой  сложней.  Каждый  случай  необходимо 
рассматривать  отдельно,  но,  как  правило,  если  эти  потери  можно  восполнить,  то  именно 
приемом компенсации в другой части текста. Помощь может прийти и из нехудожественного 
перевода - применение тактик для решения информативных текстов (особенно для научной 
фантастики и техно-фэнтези) существенно облегчит задачу в технических описаниях. 
В  1911  году  опубликован  роман  Хьюго  Гернсбека  под  причудливым  названием  «Ральф 
124  С  41+».  Нельзя  сказать,  что  его  отличительной  чертой  был  «высокий  слог»:  «С 
художественной  точки  зрения  он  не  выдерживает  никакой  критики;  сейчас,  пожалуй,  его 
можно  читать  лишь  из  «научного»  интереса.  Персонажи  –  манекены,  стиль  –  вымученный, 
неровный, длинные нудные монологи разъясняют то, что в далеком будущем и так должно 
быть  прекрасно  известно.  Сюжет  –  не  более  чем  цепь  событий,  позволяющих  автору 
переходить от одного чуда техники к другому» [1]. Тем не менее, роман Гернсбека – одно из 
важнейших событий в истории фантастики. Это не просто «парад чудес» достижений науки 
(кстати,  многие  из  них  впоследствии  стали  реальностью  -  телевидение  (название  дал 
Гернсбек),  микрофильмы,  магнитная  запись  звука,  радары,  и  т.д.)  –  «Нужда  в  чудесных 
приключениях  отпала  –  притягательность  заключалась  в  самих  чудесах»  [1].  В  начале  ХХ 

219 
 
века лидером американской фантастики считался Эдгар Райс Берроуз. Его марсианская сага 
(1912),  экранизированная  сто  лет  спустя,  в  некотором  роде,  стала  первым  фэнтези 
произведением.  «Берроуз  расцветил  бедную  до  той  поры  человеческими  эмоциями 
фантастику,  создал  фантастический  фон  для  лирической  истории»  [1].  Тем  самым  он 
разделил  фантастику  на  научно-техническую  (НФ)  и  любовно-приключенческую  (фэнтези) 
ветви. 
Цель  НФ  в  прогнозировании  будущего  или  наличие  в  настоящем  технологий  будущего 
(звездолеты, межгалактические путешествия, бластеры), открытия новых законов природы, с 
помощью  которых  она  объясняет  феномены  окружающей  среды.  «У  фантастики  есть  один 
неизменный  модус -  это  прогрессисткое  восприятие  окружающей  действительности, 
опирающееся  на  научную  картину  мира,  и  обязательно  через  ракурс  событий  в  будущем. 
Даже  в  произведении  Марка  Твена «Янки  при  дворе  короля  Артура»  сюжетная  линия 
основана на применении механизмов будущего (для нас настоящего) в прошлом» [2]. 
Фэнтези  же  может  быть  направлено  в  любом  направлении  времени  или  без  его  учета 
вовсе.  Во  многих  произведениях  этого  жанра  «лежит  традиционалистский  подход  к 
историческому процессу, который постулирует не прогресс, а регресс во времени. При этом 
одной  функций фэнтези  из  главных  принято считать  эскапизм,  а  восполнение  недостатка в 
чуде – функциональной основой фэнтези.  
Концепция синтезизма фэнтези заключается в способности объединять в себе множество 
других жанров. И именно эта концепция не позволяет выработать единый подход и дать ему 
четкую  классификацию.  Для  кого-то  это  философская  фантастика,  для  кого-то  героическая 
эпопея,  волшебная  сказка,  при  этом  не  было  предположения  (не  вынося  в  наджанр),  что  в 
нем  может  все  это  органично  уживаться.  «Фэнтези  является  своего  рода  фантастическим 
хаосом,  космосом  ничем  не  ограниченного  творческого  воображения,  миром 
непредвиденной случайности, где все может  случиться и каждый может стать победителем 
независимо от своих моральных качеств» [3]. 
 В  настоящее  время  в  фантастических  жанрах  переводятся  почти  все  стоящие  внимания 
книги.  Только  переводы  совершаются  преимущественно  на  русский  язык.  При  этом 
работают несколько действительно хороших переводчиков этой литературы (Г. Швейник, Н. 
Бернштейн),  но,  к  сожалению,  в  большинстве  случаев  уровень  перевода  непозволительно 
низкий (здесь так же играет немаловажную роль нехватка квалифицированных редакторов). 
Неоднократно  хорошие  произведения  интересных  авторов  превращались  в  посредственные 
тексты.  «Такая  ситуация  вызвана  большим  спросом  на  этот  тип  литературы.  Переводы 
возникают очень быстро под нажимом издательств, при этом, часто за это дело принимаются 
не профессионалы в области перевода, а просто любители литературы» [4]. Но эта ситуация 
вполне  объяснима.  Издательства  часто  просто  «загоняют»  переводчиков  экстремальными 
соотношениями объем/время, превращая их в «литературных рабов».  
Одним из факторов замедляющим и даже негативно сказывающимся на качестве перевода 
можно  считать  незнание  некоторыми  переводчиками  канонов  фантастики  и  фэнтези.  Так, 
например,  Анджей  Сапковский  в  одном  из  интервью  описывал  ситуацию,  когда  его 
переводчик  часто  консультировался  с  ним  во  время  работы,  из-за  недостаточности  или 
полного незнания некоторых типичных для фэнтези явлений: «Мой переводчик, … создал у 
меня  впечатление,  что  в  России  канон  фэнтези  совсем  не  знаком.  Никто  не  знает  таких 
вещей,  и  даже  Толкиена  не  знают,  Говарда  не  знают,  короче,  никто  ничего  не  знает  про 
фэнтези.  Он  у  меня  спрашивал,  что  такое  эльф...» [5].  Благодаря  популяризации  жанра  в 
кинематографе (и снова бессмертное творение Профессора Толкина, только уже на большом 
экране)  весь  мир  узнал  кто  такие  эльфы,  хоббиты,  орки  и  прочие  обитатели  волшебных 
миров.  
Во  многом  проблемы  перевода  произведений  жанра  фэнтези  –  это  те  же  проблемы 
художественных,  технических,  публицистических  текстов.  Хотя  сам  факт  подобного 
смешения  стилей  и  направлений  уже  представляется  интересным.  «Принципы 
художественного и научно-технического перевода абсолютно одинаковы, как одинаковы и те 

220 
 
семь  факторов,  которые  определяют  выбор  переводных  эквивалентов  и,  соответственно, 
качество  перевода»  [6,  с.  126].  Иногда  в  повествовании  встречаются  авторские  и 
процитированные  стихотворения  и  песни  (как  известно  Антон  Городецкий  очень  любил 
носить  с  собой  плеер,  писавший  ему  «саундтреки»  к  жизни).  Если  этот  поэт  переведен,  то 
особых затруднений не возникает, сложнее с малоизвестными, или написанными специально 
для  произведения  строфами.  Уместить  проклятие  или  пророчество  в  стихотворную  форму 
или передать прозой вопрос каждого отдельно взятого произведения и переводчика.  
Также,  трудность  вызывает  «перевод  реалий,  относящихся  к  семантическому  полю 
волшебного. Среди них по специфическим трудностям, возникающим в процессе перевода, 
можно  выделить:  1)  лакуны  и  частичные  несоответствия  в  национальных  системах 
фантастических  образов;  2)  реалии  и  реалии-неологизмы,  основанные  на  аллюзиях  и 
ассоциациях  в  этих  системах;  3)  квазисобственные  имена,  то  есть  имена  значимые, 
выдуманные  автором  для  обозначения  несуществующих  реально  объектов» [7]. 
Классификация конечно относительна – построена на различиях методик передачи реалий в 
ПТ  –  в  сущности  все  гораздо  «объемней».  В  целом  же  можно  сказать,  что  «каждая  реалия 
несет на себе часть признаков одной из указанных подгрупп» [7]
. 
Хорошей  иллюстрацией  могут  послужить  рассуждения  В.И. Ленина  об  использованной 
Ф. Энгельсом  реалии  для  обозначения  демократического  государства  будущего:  «По-
немецки  есть  два  слова:  "община",  из  которых  Энгельс  выбрал  такое,  которое  не  означает 
отдельной  общины,  а  совокупность  их,  систему,  общин.  По-русски  такого,  слова  нет,  и, 
может  быть,  придется  выбрать  французское  слово  "коммуна",  хотя  это  тоже  имеет  свои 
неудобства» [8].  
То  же  встречается  и  при  переводе  с  русского  на  английский.  Для  перевода  слова 
«подъезд»  переводчику  книги  С. Лукьяненко  «Ночной  дозор»  Э. Бромфилду  пришлось 
применять контекстуальное варьирование: 
Всего-то пять минут до подъезда. 
 
…попалась в подъезде девчонка-соседка 
 
Пакет возьми, дубина!  Вдруг кто окажется в 
подъезде. 
 
Подъезд  и  без  того  казался  мрачным  и 
грязноватым. 
 
Живет в соседнем подъезде 
The entrance to his house was only five minutes 
away. 
I ran into the little girl from next door. 
 
Take a plastic bag, you idiot! What if 
there is someone in the hallway 
 
The entryway of the building looked 
and miserable enough anyway. 
 
lives on the next stairwell 
Некоторые реалии приходится разъяснять непосредственно в тексте:  
Открывая  окно,  безжалостно  отдирая 
заклеенные рамы, пробормотал я 
I  muttered  as  I  threw  open  the  window, 
ripping  off  the  paper  strips  glued  over  the 
cracks. 
А что-то можно оставить в обобщенном варианте без потери впечатления:  
Семен  был  еще  одним  утрированным 
типом: невысокий, кряжистый, с хитроватым 
взглядом,  в  какой-то  драной  нейлоновой 
куртке.  Провинциал,  прибывший  в  Москву-
столицу.  Причем  прибывший  откуда-то  из 
шестидесятых  годов,  из  передового  колхоза 
«Поступь Ильича 
Semyon  was  another  exaggerated  character: 
short, stocky, with a  cunning  gleam in his eyes, 
in  a  cheap  nylon  baseball  jacket.  A  provincial, 
come up to the big  city.  And he had come from 
somewhere  out  of  the  60's,  from  the  prize-
winning collective farm Lenin's Stride. 
Если подходить к переводу произведений жанра  «фэнтези» как переводу текстов НФ, то 
из-за  интернационального  характера  последней  часть  смысла  может  «выпасть», 
генерализироваться,  так  как  в  ней  практически  отсутствуют  национальные  особенности. 

221 
 
Либо можно прибегнуть к ненавязчивому пояснению непосредственно в тексте. Что можно 
видеть в том же переводе «Ночного дозора» в отношении аллюзий и исторических реалий: 
- С удовольствием. Поедем в таксо? 
-  Шутите,  парниша!  –  мгновенно 
отозвалась Ольга.  
 
-  Certainly.  Shall  we  take  a  taxi?  –  It  was 
an  old  line  straight  out  of  Twelve  Chairs  by 
Ilf and Petrov.  
- Don't push it, kid! 
Фразы  максимально  приближены  к  существующему  переводу,  выполненному  Джоном 
Ричардсоном. 
Компактность английского языка во многом идеально подходит для описания научных и 
технических явлений, естественных для фантастики и некоторыых фэнтези-произведений. 
Теперь  программа,  активизирующая 
путь отступления, плавает где-то на краю 
сознания, но вот толку от этого… 
Now  the  retreat  activating  program  is 
floating 
somewhere 
on 
the 
edge 
of 
consciousness, but what's the use of it? 
Он  так  же  неплох  для  передачи  отрывистых,  резких  мыслей,  не  сопряженных  со 
сложными и иносказательными образами и образностью. 
Зрение  двоится,  имплантат  прямо  на 
сетчатку 
глаза 
выводит 
требуемые 
расчеты. 
Время 
открытия, 
место 
нахождения  и  угол  портала.  Угол  моего 
падения,  оптимальный  вектор  движения, 
оптимальная  скорость.  Количество  и 
потенциал 
возможных 
противников, 
наиболее 
вероятные 
траектории 
их 
реакции.  И  кучу  всякого  о  том,  как  лучше 
запутать следы. 
My  eyesight  split  in  two,  the  implant 
displays necessary calculations directly on my 
retina.  Opening  time,  location  and  angle  of 
portal.  Angle  of  my  falling,  optimal  moving 
vector,  optimal  speed.  Number  and  potential 
of  possible  enemies.  The  most  possible 
trajectories  of  their  reaction.  And  heaps  of 
information how to hide traces. 

жүктеу/скачать 2,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: