Сборник материалов международной научно-практической конференции

1. Масғұтов С. Көгілдір экран-өмір айнасы. – 1976.

2. Балақаев М., Серғалиев М., Қазақ тілінің мәдениеті. – Алматы. – 2004.

3. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 2003. – 228 б.

4. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Ана тілі, 1996. – 304 б.

5. Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы: Ғылым, 1983. – 152 б.

6. Мемлекеттік тіл: Терминология іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Қисымов С. Бұқаралық ақпарат құралдары – тілдік жүйені

қалыптастырудың маңызды факторы. – Жинақ: Астана. – 1999. – 464 б.

ОӘЖ94(574)

Әбдуақап Қара, Ph.D., профессор, Мимар Синан ат. университет, Түркия, Анкара қ.
МҰСТАФА ШОҚАЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖОЛЫНДАҒЫ ҚАЙРАТКЕРЛІК ӨМІРІІНЕ БІР ОЙ
Мақалада Алаш зиялыларының бір тұғыры Мұстафа Шоқайдың қайраткерлік өмір жолы мен оның тарихи оқиғаларына көз жүгіртілген. Сонымен қатар, автор тарапынан да пайымды ойлар айтылып, түйткілді мәселелер ортаға салынған.

В статье дан анализ жизненного пути одного из алашских интеллигентов Мустафы Чокая и освещены знаменательные события из его жизни. Также автор высказывает собственную точку зрения на ряд интересных событий из его жизни.

The article analyzes the way of life of one of Alash intellectuals Mustafa Chokay and memorable moments of his life. The author also suggested and discussed them in detail.
Мұстафа Шоқай бейнесі ұзақ жылдар бойы тарих күлінің астынды көміліп келді. Қазақ интеллигенциясын, қазақтың атпал азаматтарын Голощекин бір қырса, оның алдындағы жүйе бір қырды. Қазір жаһандану деген шықты. Мен зерттеу барысында байқағаным, М. Шоқай сол өткен ғасырдың 17-18-ші жылдары-ақ жаһанданудың келе жатқанын біліп, жасыл тудың астына бүткіл түркі тектес халықтарды жинағысы келген. Өкінішке қарай, ол Түркістан мемлекеті 62-ақ күн өмір сүрді де, ұлы арман іске аспай қалды. Шетелге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Әйтсе де, ол күресті шетелде жүргенде де тоқтатқан жоқ. Парижде жүрген кезде ол «Яш Түркістан» журналын шығарды [1, 84 б.].

Менің ойымша, Мұстафа Шоқай бейнесін 21-ші ғасыр биігінен қарап отырып та әлі толығымен тани алған жоқпыз. 

– Біз қазір М.Шоқайдың бейнесін ашып қана отырмыз. Өйткені, бұл туралы зерттеулер әлі толығымен зерттелген жоқ. Және де бұнымен аздаған адам айналысып келеді. Бұл кісі басқа Алаш қайраткерлеріне қарағанда көп жұмысты қажет етеді. Себебі, бұл кісі шетелге кеткен. Францияда болған. Деректер жан-жақта шашылып жатыр. Сонан кейін олардың көбісі әр тілде. Атап айтсақ, француз, ағылшын, неміс. Онан кейін «Яш Түркістанның» өзі бір бөлек. Оны өздері шағатай тілі дейді. Сондықтан бұларды зерттеу үшін аз емес, көп адам керек. Әсіресе, менің айтарым, «Яш Түркістанды» жақсы зерттеуіміз керек. «Яш Түркістанда» М.Шоқайдың тек таңдамалы мақалалары ғана аударылған [1, 85 б.]. 

1917 жылы сәуірдің 16-21-і аралығында Ташкентте өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының 1-ші съезіне қатысып, оның төралқасына мүше болып сайланды. «Бірлік туы» газетінің негізін қалап, оның алғашқы редакторы болды. Түркістан өлкесі жергілікті халқының мүддесін қорғауды мақсат еткен қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметін үйлестіру үшін құрылған «Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесіне» төрағалық етті. Бірінші жалпықазақ съезіне қатысып, Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды [3, 68 б.].

Ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдарды кеңестердің қырына алуына байланысты Мұстафа Шоқай жетекшілік еткен «Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі» Ташкенттен Қоқанға көшіп, онда өлке мұсылмандарының төтенше съезін тез арада өткізу ісін қолға алды. 1917 жылы қарашаның 28-інде өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының төтенше 4-ші съезінің төралқасына басшылық етті. Осы съезд шешімімен құрылған Түркістан (Қоқан) автономиясының 54 адамнан тұратын Уақытша Халық Кеңесі құрамына сайланды және жаңа Уақытша үкіметтің Сыртқы істер министрі болды. Уақытша үкіметінің төрағасы М. Тынышбаев қызметінен кеткеннен кейін оның орнына Мұстафа Шоқай сайланды [1, 93 б.].

Ол сондай-ақ 1917 жылы желтоқсанда Екінші жалпықазақ съезіне қатысып, Алашорда құрамына сайланды. Съезд аяқталғаннан кейін Мұстафа Шоқай біртұтас автономия құру мәселесін қарау үшін Сырдария қазақтарының құрылтайын шақыру туралы тиісті қайраткерлерге жеделхат жолдады. Онда: «Сырдария халқына өз тарапымнан айтарым, тегінде Алаш баласының басы қосылатын кезі осы бүгін. Айрылсақ, мұнан соң жұрттың басын қосуымыз қиын. Алаш ұранына шаппайтын қазақ баласы болмас. Сырдария қазағы кешікпей Алаш туының астына жиналар деген үміттеміз делінген еді. Мұстафа Шоқайдың Сырдария өңірі қазақтарын Алаш автономиясына қосу жолындағы әрекеті нәтижесіз болған жоқ. 1918 жылдың бас кезінде өткен Сырдария облысы қазақтарының съезі «Алашорда өз алдына автономия жариялап, Түркістан (Қоқан) автономиясымен одақ болса, Сырдария қазақтары Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына кіреді» деген қаулы қабылдады [4, 59 б.].

Қоқан қаласын большевиктер жаулап алып, Түркістан (Қоқан) автономиясын құлатуына байланысты Мұстафа Шоқай шет елге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. 1918 жылы мамырда Шоқай Ақтөбеге, одан Екатеринбургке жетті. Онда кеңестік билікке қарсы оппозиция күштермен байланыс орнатып, большевиктер үстемдігіне қарсы күрес жүргізудің жолдарын қарастырды. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының Самарадағы комитеті мәжілістеріне қатысты. Осы комитеттің ұйымдастыруымен 1918 жылы қыркүйекте Челябинскіде шақырылған съезге қатыспақ болып барғанында өзге делегаттармен бірге Колчак әскерлері тарапынан тұтқынға алынды. Сәті түсіп, тұтқыннан босап шыққан соң 1919 жылы көктемде Маңғыстау арқылы Бакуге, одан Тбилисиге келді [2, 105 б.].

Мұстафа Шоқай онда 1921 жылғы ақпанның 25-іне дейін болып, осетиндік белгілі қайраткер А. Цалыковтың редакторлығымен шығатын «Вольный горец» және Грузия меньшевиктерінің «Борьба» газеттерінде істеді. 1920 жылы Тбилисиде украиндықтармен бірлесе отырып «На рубеже» журналын шығаруды жолға қойып, оның редакторы қызметін атқарды. Сонымен бірге ол «Шафақ» («Таңсәрі») газетіне бас редактор болды. Тбилиси қаласы Кеңес өкіметінің қолына өткен соң Мұстафа Шоқай зайыбымен бірге Түркияда біраз аялдап, соңынан Францияға ауысты. Шетелдік эмиграция жылдарында көптеген қиыншылықтарды жеңе отырып, ол кең ауқымды, терең мазмұнды саяси күрес жүргізді. А. Керенскийдің «Дни» және П. Милюковтың «Последние новости» газеттерінде қызмет етті. 1927 жылдан Зәки Уәлиди Тоғанның редакторлығымен Парижде шығып тұрған «Иени Түркістан» журналына атсалысып, «Туркестан милли бирлиги» («Түркістан ұлттық бірлігі») ұйымына жетекшілік етті [1, 86 б.]. Эмиграцияда жүрген түркі-мұсылман халықтарының Ә. Топчибашев және Г. Исхаки секілді өкілдерімен жиі араласып, пікірлес болды. Оларды Ресейдегі түркі-мұсылман халықтарын азаттыққа жеткізуде күш біріктіре әрекет етуге үндеді. 1940 жылы Парижге неміс әскері кіргенде, Мұстафа Шоқай тұтқынға алынып, бірнеше ай концлагерьде отырып шығады. Көп ұзамай Мұстафа Шоқай (1941) Берлиндегі «Виктория» ауруханасында күмәнді жағдайда көз жұмып, қаладағы мұсылмандар зиратына жерленді [3, 124 б.].

Францияның Ножан-сюр-Марн (Валь-де-Марн департаменті) қаласында қазақ ұлт өкілдерінің қатысуымен ескерткіш тақта орнатылған. Алматы қаласында Мұстафа Шоқай есімімен аталатын көше бар. Қызылорда қаласындағы Экология университетіне Мұстафа Шоқай есімі берілген. Қайраткердің туған ауылына ескерткіші қойылған. Оның түркі дүниесінің бостандығы жолындағы қайраткерлік күресі жайлы «Мұстафа Шоқай» көркем фильмі түсірілді.   Елбасы тізгінін ұстаған берік мемлекетіміздің даңқы аспандап тұрғанда, қайраткердің есімі ел есімінде бола бермек.
Әдебиет

1. Әбдіуақап Қара. Мұстафа Шоқай. – Алматы: Арыс, 2004.

2. Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры. – Алматы: Жалын, 1992.

3. Кошым Есмағамбетов. Әлем таныған тұлға. – Алматы: Дайк-пресс, 2008.

4. Әким Тарази. Мұстафа Шоқай. – Алматы: Жазушы, 2008.

ӘОЖ 378.1

Л.И. Апатованың мәтін тек қана жазбаша тілдің ғана емес, ауызша тілдің де шығармасы бола алады. «Текст – это реализованное в речи и оформленное в структурном и интонационном отношении иерархически построенное смысловое образование, которое содержит в себе смысловые связи разного уровня», – деп анықтама береді [1, 21 б.].

Мәтін лингвистикасымен көп айналысқан ғалымдардың бірі – И.Р. Гальперин: «...произведения речетворческого процесса, обладающее завершенностью» – дей отырып: «Под текстом следует понимать не фиксированную на бумаге устную речь, всегда спонтанную, неорганизованную, непоследовательную, а особую разновидность речетворчества, и имеющие свои параметры, отличающие от параметров устной речи», – деп анықтама береді [2, 128 б.].

Т.М. Николаева: «Текст – это письменное по форме, речевое произведение, принадлежащий одному участнику коммуникации законченное и правильно оформленное» – деді [3, 89 б.].

«Қазақ тілі» энциклопедиясында мәтінге былайша анықтама берілген: «Мәтін (лат. байланысу, бірігу) – тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланыстығы негізінде түзелген ізбе-ізділігі». Осылайша мәтін – белгілі бір тілдік заңдылықтарымен құрылған бірнеше сөйлемдерден тұратын жеке тұтас мазмұны бар тілдік шығарма. Ол түпкі ойға біріктірілген, лексикалық жағынан жүйелілікті білдіретін, ал грамматикалық жағынан дұрыс құрылған, өзара байланыстырылған, аяқталған тұтас ойды білдіретін сөйлемдер тобы деген қорытындыға келдік.

Мәтінге берілген түрлі анықтамаларды қорыта келе ғалымдар мыналарды анықтады:

1. Мәтін – жазбаша түрде біреуге немесе көпшілікке бәрнәрсені хабарлау, әнгімелеп жеткізу.

2. Мәтіндер мағыналық, құрылымдық жақтарынан аяқталғандығымен, толықтығымен, тұтастығымен ерекшеленеді.

3. Мәтінде тыңдаушы адамға, құбылысқа, юрекетке автордың көзқарасы, негізі ойы көрсетіледі.

4. Мәтін прагматикалық нұсқауларымен ерекшеленеді.

Байланыстырып сөйлеуге үйрету кезінде мәтінмен жұмыс істеу басты орында тұратыны мәлім. Мәтін деңгейінде тілдік жүйенің барлық аспектілері қарастырылады. Мәтін – тіл дамытудың маңызды лингистикалық ұғымығы. Мәтіндермен жұмыс істеу – қатысымдық әрекеттерді іске асыруда басты қызмет атқарудағы қызметтеріне тоқталайық.

Тіл үйретудегі мәтіннің атқаратын қызметтеріне Е.И. Мотина былайша анықтама береді: «Связной текст – это не только иллюстративный материал, но и важнейшее средство углубленного изучения об закономерностей употребления соответствующих языковых явлений в разных уровней речи» [4, 47 б.].

О.И. Москольская мәтін адамдардың қоғамдық қатысымдық әрекетінің, олардың мәтін адамдардың қоғамдық қатысымдық әрекетінің, олардың арасындағы түсінісудің ерекше құралы екендігін және сөйлемдердің мағыналық жығынан жүйелігін, өзара бір-бірімен байланыстылығын дәлелдей отырып: «Основной единицей речи, выражающее законченное высказывание, является не предложение, а текст», – деді [5, 89 б.].

Л.К. Чикина – мәтін лингистикасын кеңінен зерттеп жүрген ғалымдардың бірі «Текст – не только сообщение о каких-то объектах действительности, но еще и информация о самом языке. «Текст – не только хранитель наших знаний о мире, но и важный источник изучения языка», – деді [6, 7 б.].

Ғалым С. Құрманғалиева: «Мәтін – адамдардың коммуникативтік әрекетінің, олардың арасындағы түсінісудің ерекше құралы. Мәтін – дербес тұтастық, онда сөйлеушінің ойлаған ойы тілдік көрініс табады. Мәтінді белгілі бір тұтасқта меңгеру – тілдің ақиқат сырларын ұғынудынды кілті» – деген болатын [7, 126 б.].

Осындай мәтіндердің қатысымдық қызметтеріне байланысты ғалымдар берген түрлі анықтамаларды талдай отырып, мынадай қорытынды шығаруға болады:

1. 
   Оқу мәтіндері байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізгі құралы;
   
2. 
   Оқу мәтіндері мемлекеттік тілді қатысымдық бағытта үйретуде басты рөл атқарады;
   
3. 
   Оқу мәтіндерін тұтастықта және байланыстылықта игерту тиімді;
   
4. 
   Оқу мәтіндері тілдік құбылыстарды әр түрлі жағдайларда қолдана білуге үйретеді;
   
5. 
   Оқу мәтіндері сөйлесім әрекетінің барлық түрін үйретуде басты құрал қызметін атқарады.
   

Қазіргі заманғы лингвоәдістемелерде мәтін ерекше түрде ұйымдастырылған тілдің тұтас бірлігі деп танылады. Сонымен қатар ол мақсатты түрде байланыстырып сөйлеуге үйретудің басты құралы екендігі дәлелденді. Жедел үрдіспен дамып келе жатқан мәтіннің лингвистикалық теориясы – байланыстырып сөйлеуге үйретудің теориялық тұғырнамасы болып қызмет атқарады.

Сонымен қатар мәтін лингвистикасы негізінен мәтінді құрайтын бірліктерді (единица) ажырату, түрлі үлгілер мен модельдерді зерттеу сияқты мәселелермен айналысады.

Кезінде орыс ғалымдары Потебня, А.А. Шахматов жеке сөйлемдерге қарағанда, мәтіндегі бірліктерді зерттеуге көбірек көңіл бөлінуі қажет екендігін атап көрсеткен болатын. Осы кезден бастап ғалымдар назары мәтіндер бірліктері мәселелерін зерттеуге аударыла бастады. Бірліктерді зерттеумен мына ғалымдар – (И.А. Фигуровский – компонент, А.Н. Пешковский, Т.М. Николаева – абзац, Н.Д. Зарубин – фразалық бірліктер, Н.С. Поспелов, И.Р. Гальперин, Г.Я. Солганик, Л.М. Лосева – күрделі синтаксистік тұтастық мәселелерімен ) айналысты.

Мәтін бірліктерін ішінде ең күрделілері – жеке сөздік (монологтық) сөйлеу және пікірлесімдік (диалогтық) сөйлеу.

Жеке сөздік сөйлеуге әдеби-кітаби лексика, кеңінен таралған пікір айтулар, логикалық жүйелілік, синтаксистік аяқталғандық, байланыстырушы элементтердің кеңейтілген жүйесі жатады. Ал пікірлесімдік (диалогтық) сөйлеуге – ауызекі сөйлеу лексикасымен фразеология, ықшамдық, жүйесіздік, кідірісті сөз жатады. Кейбір зерттеушілер жекесөздік (монологтық) және пікірлесімдік (диалогтық) сөйлеудің негізгі айырмасы – экстралингвистикалық жағдай, яғни әңгімелесушінің бар болуы немесе болмауы деп есептейді. Көптеген зерттеушілер жекесөздік сөйлеуге мәтіндер бірлігі ретінде күрделі синтаксистік тұтастықты (КСТ) және абзацты жатқызады.

Сөйлеу кезінде сөйлемдер тақырыбына, құрылымына және дауыс ырғағына (интонация) қарай біріктірліп, топтастырылады да ерекше синтаксистік тұтастықты, яғни күрделі синтаксистік тұтастықты (КСТ) құрайды. Алайда мәтіндегі барлық сөйлемдер оған кірмейді. Кейбір сөйлемдер оның компоненттері бола алмайды. Оларда «еркін» сөйлемдер деп атайды. Мысалы, олар мәтінді бастайды, аяқтайды. «Еркін» сөйлемдер мәтіндерді бастағанда бірнеше күрделі синтаксистік тұтастыққа – түсінік береді, ал мәтінді аяқтар кезде қорытынды тіркес ретінде қолданыла алады. Күрделі синтаксистік тұтастықты көрсету үшін фразалық бірлік, прозалық шумақ сияқты терминдер де қолданылады. Ғалымдардың көпшілігі күрделі синтаксистік тұтастықты бірлік деп есептейді. Бұл жөнінде Л.М. Лосева: «Сложное синтаксическое целое – это часть текста связной речи, состоящая из двух или нескольких тематических и ритмомелодически объединенных коммуникативных единиц, характеризующая какую-либо сторону описываемого явления в определенный период его развития и представления пишущим», – деп анықтама береді. [8, 60 б.].

С.А. Кунцеваның пайымдауы бойынша: «Күрделі синтаксистік тұтастық мәтіннің бір мағыналық бөлігін білдіреді. Мәтіннің кіріспесі, негізгі және қорытынды бөлімдері бірнеше күрделі синтаксистік тұтастыққа бөлінеді. Негізгі бөлімнің әрбір күрделі синтаксистік тұтастығының өзінің басы, негізгі қорытынды бөлімдері болады. Осы бөлімдерді қабылдау арқылы мазмұнның тұтастығы қалыптасады» – деді [9, 67 б.].

Мәтін лингвистикасы өз алдына ғылым саласы. Дегенмен, шет тілдерін оқытуда оқу мәтіндерін қолдану мәтін лингвистикасын әдістеме ғылымымен шектестіре зерттеуге қажеттілік тудырып отыр. Өйткені оқу мәтіні ең алдымен лингвистикалық тұрғыдан дұрыс құрастырылған, яғни тілдік заңдылықтар толық сақталған жүйелі болуы тиіс. Сондықтан да, тіл сабақтарында оқу мәтіндерін пайдаланбастан бұрын, лингвистикалық талдаулар жасап, тексеріп алудың маңызы зор.
Әдебиет

1. Апатова Л.И. Текст как система ориентиров в процессе понимания иноязычной речи на слух //В кн.: Линвистика текста. т.1. – Москва: Педагогика, 1974. – 203 с.

2. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – Москва: Наука, 1981. – 136 с.

3. Николаева Т.М. Лингвистика текста. – Москва: Наука, 1974. – 250 с.

4. Мотина Е.И. Язык и специальность: лингводидактические основы обучения русскому языку студентов-нефилологов. – Москва: Русский язык, 1988. – 176 с.

5. Москальская О.И. Грамматика текста – Москва: Высшая школа, 1981. – 183 с.

6. Чикина Л.К. Лингвистика текста. Учебное пособие. – Саранск, 1986. – 81с.

7. Құрманғалиева С. Қазақ тілін тереңдетіп оқыту: Х-ХІ сыныптарға арналған оқу құралы. – А.: Рауан, 1995. –160б.

8. Лосева Л.М. Как строится текст. Пособие для учителей. – Москва: Просвещение, 1980. – 96 с.

9. Кунцева С.А. Лингводидактические основы работы над текстом по специальности на практических занятиях по русскому языку в гуманитарном вузе нефилологического профиля. Дисс...к.п.н.: 13.00.02. – Москва. – 1989. – 153 с.

УДК 789.578.113

Батырбеккызы Г., докторант, МКТУ им. Х.А. Яссауи, г. Туркестан

НАЗИР ТОРЕКУЛОВ О ВОПРОСАХ РЕЛИГИИ

В статье рассматривается видный общественно-политический деятель Назир Торекулов. Дается анализ его общественно-политической деятельности и творчества. Вместе с этим даются рекомендации в отношении персоналии личности.

Мақалада көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Н.Төреқұловтың өмірбаяны баяндалып, оның сан-қырлы қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылығына жалпы шолу жасалады. Сонымен бірге оны ғылыми тұлғаландыруға қатысты ұсыныстар жасалады.

The article is concerned with politician Nazir Turekulov. His analysis of social and political activity, creativity, and recommendations of individual personalities are given in the article.
Религия достигает своего высшего социального служения, когда она наименее всего связана с институтами общества. В прошлые века, ввиду того, что социальные реформы в основном ограничивались сферой нравственности, религии не приходилось приспосабливаться к радикальным изменениям в экономической и политической системе. Главной проблемой религии было стремление заменить зло добром в пределах существующего социального порядка политической и экономической культуры. Поэтому религия косвенным образом способствовала сохранению установившегося в обществе уклада, укреплению существующего типа цивилизации.

Однако религия не должна иметь непосредственного отношения ни к созданию новых социальных систем, ни к сохранению старых. Истинная религия действительно противится насилию как методу социальной эволюции, но она не противится разумным попыткам общества адаптировать свои обычаи и приспособить свои институты к новым экономическим условиям и культурным требованиям.

Анализу сути и догматического содержания ислама Н. Торекулов посвятил статьи «Ислам и коммунизм», «От Атлантического до Великого океана», «К вопросу об антирелигиозной пропаганде на Востоке» и др. Интерес к исламу не ослабевал у него и в годы работы полпредом СССР в Королевстве Саудовской Аравии. Его неоценимый вклад в арабской стране оценило высшее руководство Саудовской стороны. После отзыва в Москву, а затем и наказанием вынесшим ему страной Советов Саудовский король воспринял очень тяжело и разорвал дипломатические отношения. Таким образом, сложнейшие вопросы строительства советской культуры Казахстана встали перед Н. Торекуловым – одним из лидеров Востока как в практическом, так и в идейно-теоретическом аспектах [5].

В заключении хотелось бы отметить Назир Торекулов легендарная личность, оставившая после себя наследие для нынешнего поколения. Его творчество не потеряло своего былого значения и в наше настоящее время. Он затрагивал такие актуальные вопросы как религия и национальное просвещение. Торекулов оставил в своем творческом наследии много ценностных ориентиров, отвечающих потребностям политического и духовного общества. Несомненно, свято беречь наследие нашего выдающегося соотечественника долг для нашей страны.
Литература

1. Әлмашұлы Ж. Күллі мұсылманға ортақ Нәзір. Ана тілі. Ұлт апталығы. – №44. – 30-шы қазан. – 1997.

2. Мансұров Т. Елшілердің ақсақалы// Ақиқат. – №10. – 2002. – 58 б.

3.Жұмабекұлы Ж. Алаш ардагерлері. Нәзір публицистикасы. Қазақстан Заман. №25(484). – 18 маусым. – 2004.

4. Дүйсенова Н. Алаштың қилы жолдары. Шохан Уалиханов атындағы тарих және этнология институты. Алматы: Асыл кітап, 2009. – 192 б.

5. Ысмайлұлы Ы. Нәзір не үшін атылды? – Егемен Қазақстан. – 25 маусым. – 1997.

ӘОЖ94(574)

Баялиева Г., ф.ғ.к., доцент, Қорқыт Ата ат. ҚМУ, Қызылорда қ.
ЖЕЛТОҚСАН ОҚИҒАСЫ ТАҚЫРЫБЫНА ЖАЗЫЛҒАН ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ СТИЛІ
Мақалада біздің еліміздің 25 жыл ішінде тәуелсіздігінің қалыптасуы мен дамуындағы негізгі кезеңдері туралы сөз етіледі. Осы орайда 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары келесі ұрпаққа құнды тарихи естелік болып қалмақ.

В статье рассказывается о непростом пути, который прошла наша страна за 25 лет своей независимости. Отмечается, что декабрские события 1986 года являются ценным историческим уроком для последующих поколений.

The article deals with complicated way of independence in country for 25 years. The events of December 1986 are noted to be a valuable historical lesson for future generations.

Әр істің тиімді бір сәті болады. Алдымызда атақты Желтоқсан көтерілісінің күндері. Ұлт намысының шырқырап, құлын болып шыңғырған кезі. Ұлт рухының шырқап аспандаған шағы. Жастары пәруана көбелектей отқа күйіп жатқанда, қазақтардың барша зиялы қауымының бейтарап қалғаны... аузына су толтырып алғандай үнсіз қалғаны ... аян ғой ... аян.

Кім біледі, бәлкім, желтоқсанда жастардың өшпес ерлік жасауына – Жұбан ақынның ұлы рухын бір самғатып жіберген «Мен қазақпын» дастаны қарлығаштың қанатымен су сепкендей болса да әсер етті ме? Ол поэма қазақтың дербес ел болып қалуына өзіне қауіп төнген қараң сәтте, Никита Сергеевич Хрущевтің валюнтаризмі шектен шығып кеткен неғайбыл кезеңде дүниеге келген еді.

Ерлік бір сәтте жасалғанымен оған өмір бойы әзірлену керек – тағы: Ендеше ақынның: Мен – қазақпын мың өліп мың тірілген, Жөргегімде таныстым мұң тіліммен, – деп айтуы өзіне жарасып тұрады емес пе. Міне, осылай ширақ, шамырқана басталған жыр ақынның қанатты қиялымен ықылым замандарды кәрі тарихтың сар сүрлеулерін кезіп, сақ, ғұн, көне түрік қағанаттарына саяхат жасайды да:

Руым көп солардың аттарындай,

Мінезім бар таулардың қатпарындай

Ән-жырым бар бабалар хаттарындай

Әжімім бар бейнеттің таптарындай –

деп, серпінді ойын бір түйеді де, «мың өліп, мың тірілген» сорлы қазақ тағдырын әрі қарай қазбалай кетеді. Оның ұзақ жол өткелдерінің бетбұрыс кезеңдерінде жоғарыда келтірілген жолдарды жақсы ән қайырмасындай қайталап отырады.

Енді, міне, сол көне қасіретті тарих соқпағы ақынды орталық алаңдағы жаңа трагедияға әкеліп кіргізеді де жібереді.

Өмірде кездесетін кез келген оқиға, құбылыс атауларының бәрі объект болмаса керек. Ақын өмірде кездесетін қыруар құбылыс оқиғалардан ең маңыздысын іріктеп, таңдап алуға тиіс. Солай болғанда ғана шығарма сюжетіне лайық композиция да, шеберлік те таба алмақ.

Бұл орайда профессор Ж. Дәдебаев: «Лирикалық шығармада ақын өмірден, айналасынан көргені мен білгендерін ғана жазып қоймай, сол өзі жазып суреттеп отырған өмір құбылыстарының лирикаға арқау боларлықтай ең басты, асыл қасиеттерін жіті тани білу керек. Бұл – өте күрделі процесс. Лирик ақынның өмір құбылыстарын тануы сананың сарабдал саралығы мен жалыны, табиғи тебіренісі мен толқынысы арқылы жүзеге асады. Ақынның көз алдындағы құбылыстың мәнін, оның ішкі мазмұнын жанымен ұғып, жүрегімен танығанда ғана оның шығармасы лирикалық құштарлы қасиетті иеленеді», – деп жазады [1, 48 б.]. Өрелі ақын Ж. Молдағалиев бүкіл қазақ халқының қасиеті мен тарихи өмірін лирика құдіретімен әрлеп жеткізген дастанның идеясы 20 жыл өткізіп болған 1986 жылғы желтоқсан көтерілісінің идеясымен ұштасып, үндесіп жатуы кездейсоқ сәйкестік болмаса керек. Қай кезеңде болмасын өз халқының намысы мен ертеңі үшін бел қайыстырып, қолына қару алып әділетсіз саясатқа қарсы шыққан өз ұлтының болашағына бей-жай қарай алмаған қазақ жастары, тамырын тереңге жіберген 70 жылдық тарихы бар Кеңес Одағы деген империяның бүкіл түп тамырымен босап, құлауына себепші болды. Жастар алаңға құйтырқы саясаттың құйыршығына айналып отырған туған елінің ертеңі үшін шықты.

1986 жылғы оқиғаның өткеніне биыл 30 жыл толып отыр. Елбасына туған зобалаңның себебі мен салдарын өз көздерімен көріп, саясаттың ащы таяғына арқасын тосқан, тірі қалып бүгінге жеткен батыр ұлдарымыз бен қыздарымыз, олардың сөзін жоғарыдан сөйлеген қоғам қайраткерлері де өз ортамызда. Оқиға болғаннан кейін іле-шала еліміз тәуелсіздікке қол жеткізді. Елдегі бұл саяси жағдай желтоқсан оқиғасы жайлы мәліметтердің жасырын сақталып қалмай, ел жадынан өшпеуіне және желтоқсан туралы шығармалардың тууына үлкен септігін тигізді. Бұған дәлел оқиғаның бел ортасында болған жастар мен рухани желеп-жебеп, ізденушісі болған ақын-жазушыларымыздың іс-әрекетін түгелімен баян еткен жинақтардың жарық көруі. 30 жыл елеулі өзгеріс жасап, жаңа қоғамдық фармацияның тууына себепші болған оқиға үшін бір ғасырдың бір ширегіне де жетпеген уақыт. Сондықтан да желтоқсан оқиғасы жайлы жазылған шығармалар, әлі де көне тарих беттеріне айнала қойған жоқ. Бірақ, желтоқсан оқиғасының тарих қойнауына ұлттық намыстың, ұлттық идеяның жемісі ретінде сіңіп кетері сөзсіз шындық. Ал, болашақ ұрпаққа желтоқсан оқиғасы шығарма, естелік, тарихи жазба беттерімен жетеді. Ұрпағымыздың жадына желтоқсан оқиғасының шын көрінісі мен ұлттың бейнесін өте ұшқыр дәлелді ойларымен терең жеткізуге мүмкіншілігі зор шығармалардың бір шоғыры проза жанрында жазылған естеліктер болып табылады.

Естелік сөзіне қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мынадай түсіндірме-анықтама берілген: «Естелік зат. 1. Адамның көрген – білгені жайлы ауызша не жазбаша баяндалған әсері» [2]. Сонымен, естелік әдеби шығарманың бір түрі болып есептеледі. Ал жанрлық жағынан алғанда мемуарға ұқсас. Мұнда өткен уақытта өмір кешкен білгілі бір салада оза шауып өнер көрсеткен немесе ел есінде қалар еңбек еткен қайраткер жайлы немесе тарихи кезең жайларды жеке өз атынан баяндауы болады. Бірақ естеліктерді тарихи шығарма деп қарамай мынадай айырмасын ажырата білуіміз тиіс: мұнда әңгіме болып отырған мәселе туралы әр автордың өз танымы мен сезімі, оның субъективтік позициясы тұрғысынан баяндалады. Естеліктер желтоқсан оқиғасына қатысқан, тірі қалып артынан осы әрекеттері жеке өмірлеріне күйе болып жағылып, көптеген кедергілерге ұшыраған түрлі тағдырлар жайлы жазылған. Естеліктерде көркем әдебиет стилімен публицистикалық стиль астасып жатыр. Естеліктерді мазмұн жағынан алғанда бәрінің де бір сарындас және тақырыптары да ортақ сөз етер объектісі бір болғанымен әртүрлі субъективті пікірлер айтылған. Баяндалатын оқиға желісі мезгілі, іс-қимыл, әрекетті білдірген етістіктер өткен шақ формасында тұрған. Авторлар нақты деректер мен дәлелдерді дәйекті түрде бере отырып, экспресивті-эмоционалды реңкті сөздерді жиі қолданады. Көркемдік құралдар мен троп түрлері шығарманың көркем әдебиет стилінде жазылғанына дәлел.

Естеліктердің негізгі мазмұны мен болған оқиға тәсілін мынадай 2-ші топқа бөлуге болады: Біріншісі, автордың өз басынан өткенді жазуы. Екіншісі, оқиғаға қатысқан қайраткерлер жайлы ой-толғау.

Бірінші топқа, Х. Қожа-Ахметтің «Ақиқаттың ауыр жүгі». Қ. Аймаханов: «Жан жарасы жазылар емес», Г. Момбекұлы «Қанды кек» Б. Елмағамбетовтің, С. Исабековтің және тағы басқа көптеген авторлардың естеліктерін жатқызуға болады. Аталған жазбаларда оқиға мазмұны бірінші жақтан баяндалып отырады. Негізгі мазмұны өз бастарынан кешкен оқиға жайлы болғандықтан. Екінші топқа: Қ.Аймахановтың «Мен сені іздеп жүрмін», Т. Рысқұлбековтың ағасы Қ. Рысқұлбеков жайлы естелігі, Қ. Табеевтің «Профессордың ісі», А. Алтайдың «Ол он алты жаста еді» және тағы басқа. Бұл топқа енетін естеліктің барлығы да ұлты үшін жанын қиып, ел ертеңі үшін жастығы мен өмірін қиған аяулы жандар жайлы. Аталған шығармаларда көркем әдебиет стилі бар дейтініміз автор көркем сөздерді оқиға мен оның себеп-салдары, қайраткерлері жайлы ойын қорытып бейнелі тілмен, белгілі стильдік мақсатта қолданған. Мысалы: «Тіпті осы көңілді сәттердің доп үстінде шерушілерді алыстан – ақ көзі шалып қалса бітті, құдайлары бергені. Ақилана ұмтылғанда, құдды ата жауына аттанғандай, жындана ұмтылады...»

Осы сұмдықты көзіммен көрдім. Қанды кегім көкірегіме мұз боп қатып қалды. Ол мұз өмірі жібімейді, «Бірақ Сталин репрессиясы революция еккен алма ағашын дәл жеміс бере бастаған кезеңде шауып құлатқандай болды.», «Ақ қар, көк мұзда мұздай су шашып, қыздарымызды ұрып, итке талатқаны да намысқа тимеді ме? Ұясынан құлап түскен балапандай жаутаңдап, алақандай Алматының көшелерінде көмек сұрап, сергелдеңге түспедік пе?». «Көз ұзамай ертесінде-ақ түн жамылған қорқаулар (қанішер солдаттарды басқаша қалай атауға болады) алаңда жазықсыз жастарды итке талатқанын, қалаберді олардың бірталайын ұрып-соғып, машинаға салып қаладан тысқары жерлерге апарып тастағынан естідік. Бұл қатігездік әр жанның жүрегіне жара салып кетті» [3].

Естеліктен мәтіннен жоғарыдағыдай экспрессивті эмоционалды реңкті сөздерді көптеп кедестіруге болады. Халқының қаһарманына айналып бірақ қыршын кеткен Қайрат, Ләззат, Сәбира, Ербол сынды ұл-қыздарымыздың тағдырының талайы олардың артынан жоқтау өлеңдерінің айтылуына себепші болды. Тарихта аты қалған, батырлық қасиетімен елінің көзайымына айналған қайраткерлер атына өздері дүниеден өткен соң айтылған жоқтау өлеңдер баршылық. Осындай жоқтаулар аталған 4 батырымызға да арналған немесе олар кітап бетінде жарық көріп қалың көпшілікке «Желтоқсан құрбандарын жоқтау» деп аталатын деректі очерктер мен естеліктер жинағына енген.

Қыршынынан қиылған халқының қос жұлдызы болған Ләззат Асанова мен Сәбира Мұхамеджанованы аналарының жоқтауы. Екі ару да өте жас шақтарында, он екі де бір гүлі ашылмаған тұста елі үшін құрбан болды. Екеуінің тағдыр талайы, өмірлерінің кенеттен үзілуіне себеп болған бір кезең, тудырған саяси оқиға да – біреу. Осы аталған жайттар аналарының жоқтауында күрделі, орамды келген тілдік құралдар арқылы әдемі өріліп, көркем көрініс тапқан. Қос ана жоқтауларын заманға лағнет айтудан бастайды:

Мынау неткен зар заман,

Жүректіге тар заман.(Л.А-ны ан-ң жоқт.) [38 б.].

Бұлдыр да, бұлдыр, бұлдыр күн,

Қан жылатқан құрғыр күн.

Медет болмай Алладан,

Қызымызды жалмаған

Тұнжыраған тұлдыр күн. (С.М-ны ан-ң жоқт.) [40 б.].

Сол заман мен ел басына туған аласапыран күннің суретін «зар, тар», «бұлдыр», «қан жылатқан» тұнжыраған тұлдыры деген эпитеттер арқылы айрықша сипаттап, сапасын анықтап берген. Қос ана қызғалдақтарын жалмаған заман суретін осылай жырлайды. Анасы аяулы қызын «асыл едің, мыс болдың» деп өкінішін білдірсе артынша, «Тірі жүрген қыздардың, Сыйынар жалғыз пірісің» деп тәубесіне келеді. Қазақ тарихында ел есінде ерлігімен есте қалып, сыйынар піріне айналған қыз аз ба? Ана жүрегі өзін-өзі басып пірі боларсың деген тілегін айтады. Ләззаттың анасы қызын «жолбарыстай», «арыстандай» ерлік көрсеткен азаматқа теңейді. «Қыршыныңнан қиылдың» деген халық аузынан дайын күйінде алынған фразеологиялық тіркес. Бұл тіркес адамның балалық шағында емес, нағыз жастық деп аталған кезеңдегі ғұмырының қиылуын білдірсе керек. Ләззат 16 жасында нағыз өмірі енді басталып келе жатқанда дүниеден өтті, қыршынынан қиылды.

Жоқтаулар өлең өлшемдерін толық сақтаған. Лирикалық шығарма болған соң, әрине, сюжет жоқ, бірақ композиция өте шебер қиюластырылып, аналардың айтамын деген ойлары айшықты, мәнді көркемдегіш құралдармен баяндалады. Ләззатың анасы қызын «Алтын сақа асықтай» деп алтын сақаға теңеуі де сәтті шыққан. Халық түсінігінде сақа болу, оның ішінде алтық сақа атағына ие болып, жұмырлық пен дәлдіктің қызметін атқару әр асыққа бұйырмаған қасиет. Ал, Ләззаттың ерлігі елі үшін еткен еңбегі анасы тарапынан алшы түскен алтын сақаның көрінісіне тең.

Сәбираға арналған жоқтауында анасы аяулы аруын:

«Ақбілектей сүйрігім,

Алаштан озған жүйрігім

Алтын діңгек қызығым,

Аққудай аппақ нәзігім» [41 б.].

– деп «ақбілекке» аққуға теңесе, жүйрігім, нәзігім, алтын діңгек қазығым, өжет едің, өткір едің, сүйрігім деген метафоралар арқылы батыр қыздың жекебасының қасиеттерін суреттейді.Сәбираның анасы «Заманның қасіретін», уыздайын жас көрді-ай деп қыршын кеткен қызының жасын уызға теңейді. Уыз әлі сүтке айнала қоймаған, ана сүтінің алғашқы түрі: Осы теңеу Сәбираның өмірден әлі де оң, солын танымай жатып, өмірінің қыршынынан қиылғанын баяндайды.

Төрт батырдың жоқтауында да «қарағым», «ботам», «қыршыным», «құлыным» деген сөздер өте жиі қайталанып отырады. Бұл – жоқтаудың жазылу заңдылығына да сонымен бірге өлең өлшемінің тәртібіне бағынған. Осы сөздердің қайталанып берілуі сол адамға деген ең жақын адамның сезімінің мазмұнын берсе, формалық жағынан өлең өлшеміне негізделген.

Сонымен: қарапайым қазақтың жап-жас қыздары мен жігіттері ел басына күн туған шақта өздерінің отанға, елге деген сүйіспеншілігін, ержүректілігін, ұлттық намысының өте жоғары екендігін бүкіл әлемге паш етті.

1. Дәдебаев Ж. Уақыт және қаламгер. – II-кітап. – А. – 1985.

2. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 3 – том. – Ғ.-Ж. – Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1978. – 735 б.

3. Айтбайұлы Т., Зейнәбін Т. Алматы: «1986 желтоқсан». – 1-кітап, 1991. – 2-3 – кітаптар. – 1992. – «Желтоқсан құрбандарын жоқтау». – 1992.

УДК 94 (574)

Богенбаева А.К., к.и.н., ассоц. проф. КазГАСА (МОК)
МНОГОВЕКОВАЯ ИСТОРИЯ СТАНОВЛЕНИЯ КАЗАХСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ: ПУТЬ ОТ БОРЬБЫ ДО ЕЕ ПРИОБРЕТЕНИЯ
Народ без истории – что дерево без корня.

Без памяти о прошлом, как без пищи,

человек не сможет развиваться и строить достойное будущее.

История каждого народа – это его биография, пройденный путь.

Оглянувшись в прошлое, можно извлечь некоторые уроки,

которые будут важны и полезны будущим поколениям.

В данной статье рассматриваются этапы становления независимости в Казахстане.

Мақалада Қазақстанда тәуелсіздіктің қалыптасуындағы негізгі кезеңдері туралы сөз етіледі.

This article is devoted to the formation of Independence of Kazakhstan.
С приобретением независимости жизненные перспективы людей Казахстана стали более разнообразными и во многом реальными. Сохранение целостности республики как социального организма на уровне нации и общества остается главенствующей задачей в период укрепления стабильности, благополучия и безопасности страны. Укрепление гражданской и духовной, этнической и национальной идентичности, ускорение социокультурной и социопсихологической активности населения составляют приоритеты развития казахстанского общества. Принцип единого начала и единого духа в многоэтническом и разноконфессиональном государстве, принцип многообразия в едином направлении их деятельности – вот что стимулирует жизненные перспективы человека и народа Казахстана в ХХI веке.

В своей многосложной и многострадальной судьбе казахскому народу приходилось вести постоянную борьбу за сохранение и развитие национального достоинства, за независимость, за государственность, за единство в условиях межродовых усобиц и феодально-колониального гнета. Глава государства Н. Назарбаев говорил: «У нас очень богатая история. На территории от Яика до Улытау есть захоронения многих наших великих предков. В Туркестане также похоронены предки многих ханов и батыров... Мы крепко встали на ноги и теперь должны обратить внимание на нашу духовность и историю. Особенно это важно для молодежи. Она должна знать, что мы обрели государственность благодаря предкам, которые боролись за эти земли, проливали кровь и отстояли наши земли» [1].

На территории Казахстана, как минимум, на протяжении трех последних тысячелетий существовала государственность на местной прототюркской, тюркской и кыпчако-казахской основах. В различные исторические эпохи эти государственные образования называлась по разному: от сакских протогосударственных образований до современного независимого Казахстана. При этом местный этнический компонент с присущим ему языком, антропологической спецификой, особенной ментальностью, религиозными воззрениями, уникальными обычаями и обрядами и хозяйственно-культурным типом оставался в основном стабильным и неизменным, местным и не ввезенным откуда-нибудь. По разному определялись и границы с соседними государствами: по горам и рекам, озерам и лесам, а сегодня по унифицированным по всему миру пограничным столбам. Удержать и защитить огромную территорию, вмещающую сегодня практически всю Западную Европу или пять Франций, и занимающей по площади 9-ое место в мире, могли только сильные государства с населением, имеющим не только великий дух стремления к свободе, но и великолепные и непреходящие воинские качества: мужество и храбрость, отвагу и героизм, честь и достоинство, силу и волю. Рабы или крепостные крестьяне это сделать никак не могли. Здесь, в степи, каждый был не только батыром, но и оплотом государства. В противном случае, нас бы поглотили в сложном геополитическом водовороте военно-политических событий последних трех тысячелетий. Народ наш выжил и победил, пройдя через толщу тысячелетий, обеспечив преемственность государственности, языка, культуры, письменности, этнического ядра и, верим, что пронесем их на будущие века и тысячелетия, не дав исчезнуть великой идее «Мәнгілік ел», высеченной нашими непосредственными предками – средневековыми тюрками еще на величественных каменных стеллах.

Многовековая история казахского народа и их непосредственных предков: кыпчаков, тюрков, тюркоязычных гуннов и саков, убедительнейшим образом свидетельствует о том, что усилия были не напрасны и были однозначно направлены на защиту каждой пяди родной земли, своего государства. При этом наш народ практически не проявлял агрессии и не осуществлял экспансии по отношению к другим соседствующим народам, особенно близким по языку, религии и культуре... Видимо, в этом кроются сила и мужество казахского народа, единство и братство, величие и гордость, гуманизм и горячее стремление к свободе и независимости. История Казахстана охватывает четыре крупнейших события, которые олицетворяют четыре этапа борьбы за свободу и независимость.

Первый этап. Откочевка Жанибека и Керея в 1459 году. Жанибек и Керей сумели вырваться из власти шейбанидов, собрать и увести подданые им племена и сплотить казахский народ. Это событие является началом возникновения казахского ханства. В середине XV века начало свой отсчет государственное образование нового порядка – Казахское ханство, сыгравшее значительную роль в геополитике позднего средневековья и нового времени.. Целая плеяда казахских ханов, биев и батыров прилагала усилия для того, чтобы укрепить территориальную целостность и единство народа. Золотыми буквами в анналы истории вписаны правители – «государственники» казахов, такие как Керей и Жанибек, Касым и Хакназар, Есим и Жангир, Тауке и Абылай и, конечно же, могущественный хан Кенесары, не случайно и не вдруг, прозванный российскими учеными и царскими сатрапами «Митридатом киргизской степи», «Всесокрущающим степным ураганом», «Бузатором», «храбрым батыром», «мятежным султаном», а также «храбрым донельзя»! [2].

В Великой степи, где, образно говоря, «немели крылья летящих птиц, изнашивались копыта скакунов», казахский народ веками защищал свое отечество до последней капли крови и завещал своим потомкам жить по совести, придерживаться народных обычаев и соблюдать традиции, устанавливать добрые связи с соседними странами. Все это подчинялось определенным правилам, положениям, законам и правовым нормам. Задачи государства, связанные с бытовыми проблемами, спорами о земле, живности, драгоценностях и т. д., рассматривались в рамках определенных правил, так же как споры, вызванные внешней политикой.

Второй этап. Почти полутора вековая борьба против джунгарских завоевателей за сохранение самостоятельности национальной государственности казахов. Одно из тяжелых испытаний выпало на долю многострадального народа в 1723 году, известное в истории как годы великого бедствия («Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама»), унесшее жизни почти миллиона жителей степи. И тогда батыр Богенбай, вдохновляя бесстрашных воинов, призывал к защите своего Отечества и свободы такими пламенными словами: «Не посрамим нашу честь! Защитим землю от врага, навсегда оставив о себе память у потомков! Робели ли когда-либо сыны кыпчакские?!» В сражении с джунгарами активно участвовали и женщины. Прославились Айтолкын – дочь султана Абылая, Есенбике – дочь Уйсун Каратай батыра, Айбике – дочь Буланбай батыра и многие другие. Гаухар батыр, жена Каракерея Кабанбай батыра, возглавляла разведывательный отряд, участвовала во многих крупных сражениях. Впоследствии, став матерью, отправила на майдан свою старшую дочь Назым. В народном фольклоре сохранились слова Гаухар батыр: «Атадан ұл болып тума, ер болып ту» («родись не сыном своего отца, а настоящим героем»). Какой еще народ в мире может похвастаться своими дочерями-воинами? Кто может сомневаться в наличии у нас государственности, если ее защищали и женщины, успевавшие в перерывах между сражениями рожать нескончаемое количество настоящих батыров?! [3].

Третий этап. Это было совсем другое время: на смену царизму ришел жесткий тоталитарный режим. Поводом к выступлению был то, что накануне состоялся V Пленум ЦК Компартии Казахстана. На повестке дня обсуждался один вопрос – организационный. Пленум длился всего 18 минут. За короткий срок был решен один из важнейших вопросов – смена политического деятеля, который возглавлял республику без малого четверть века. На следующий день с протестом против решения ЦК выступила вначале небольшая группа рабочей и учащейся молодежи города Алматы. Демонстрация была мирной и носила чисто политический характер, но не содержала призывов к свержению государственного строя и выпадов против других народов. Молодые люди, собравшиеся перед зданием ЦК Компартии республики, не нарушали законов и общественного порядка. Они требовали лишь разъяснений по поводу решений Пленума и выражали своё несогласие с ним [25]. Ко второму дню, когда число демонстрантов достигло уже несколько тысяч, в основном – учащейся молодежи, по указке Москвы, было принято решение о проведение операции «Метель – 86», которая предусматривала разгон митингующих с помощью армейских подразделений, спецвойск, милиции КГБ. После использования саперных лопаток, бронетранспортеров, толпу рассеяли, вызвав при этом много жертв. Вот, что пишет по этому поводу тогдашний Председатель Совета министров, ныне Президент Республики Казахстан Н. Назарбаев: « Считаю, что основной причиной, побудившей представителей Москвы полностью отстранить нас от контроля за происходящим на площади, стало подозрение, что мы, пользуясь настроением масс, попытаемся использовать его в своих интересах.

Особую обеспокоенность у них вызвал поток поток записок от демонстрантов, предлагавших в качестве кандидатур на пост первого секретаря ЦК Компартии Е.Н. Ауельбекова, В.П. Демиденко, О.С. Мирошхина, Н.Е. Морозова, С.М. Мукашева, Н.А. Назарбаева и других. Кстати говоря, даже фамилии однозначно свидетельствуют о том, что молодежь отнюдь не выступала против того, чтобы к руководству республикой пришел человек русской национальности [4]. Тем не менее, карта пресловутого «казахского национализма» было разыграна. Декабрьское волнение в Алматы – это, по сути дела, первое столкновение двух сил: молодой неокрепшей демократии и административно-командной системы. Не сумев политическими, мирными средствами решить это противостояние, последняя сделала следующее: молодежь на площади была объявлена враждебной силой народу, экстремистскими и хулиганскими элементами; организаторами событий были спешно объявлены коррумпированные круги, подпольные националистические организации, появилась версия о наркоманах и алкоголиках. Но данным Минздрава, на основании актов медэкспертизы, среди задержанных не оказалось ни одного наркомана или алкоголика. Вся пропагандистская машина власти была брошена на то, чтобы скрыть истинные причины событий и действий властей. Поэтому декабрьские события с первого дня были трактованы ошибочно, в угоду некоторым должностным лицам, повинным в противоправном подавлении мирной администрации.

Декабрь 1986 года был сигналом надвигающей опасности, который руководством республик и страны так и не был услышан. Чем же были вызваны декабрьские события? Можно ли было их избежать? Одной из глубинных причин, сделавших эти события, является политический волюнтаризм властей. Десятилетиями административная система вместо реальной работы занималась лакировкой действительности и мифотворчеством – типа того, что национальный вопрос в СССР решен «окончательно и бесповоротно». Замалчивались даже такие страшные преступления сталинизма, как выселение целых народов из родных мест, гибель сотен тысяч невинных людей. Устойчиво распространялся миф о предательстве переселенных народов. Под политикой расцвета культур осуществлялась унификация и ассимиляция малых народов. Наиболее важные решения, как правила, принимались в узком кругу лиц высшего политического руководства, и только потом, как истина в последней инстанции, доводилась до народа. Власть неоднократно грубо ошибалась, но никогда, ранее 90-х годов, не признавала своих ошибок. Виновниками, как правило, объявлялись несознательные низы, враги народа, капиталисты, сионисты или ещё кто-нибудь. Суверенность в республики провозглашалась только на словах. Первые ласточки борьбы против тоталитаризма родились и выросли также на казахской земле. Несмотря на трагическую их судьбу, они остаются первопроходцами демократии, предвестниками свободы и независимости. Основным требованием было: «Каждой нации – своего вождя!». Декабрьские восстания напомнили миру о не умирающем национальном духе, хотя обе империи – царская и сталинская – жестоко и свирепо истребляли их свободомыслие.

И, наконец, четвертый этап, 16 декабря 1991 года – объявление государственной независимости РК, что означает формирование новой политической системы, характеризующейся сильной, президентской власти, основанной на принципах демократии и уважения основ прав и свобод человека. Казахстан впервые в своей новой и новейшей истории получил суверенитет, тем самым реальные условия для всестороннего саморазвития, совершаемого в целях возрождения самобытности этноса и других национальностей, составляющих разнообразную мозаику населения республики [5]. После объявления государственной независимости началось формирование новой политической системы, характеризующейся сильной президентской властью и основанной на принципах демократии и уважения к народу. Принятие 16 декабря 1991 года Конституционного закона Республики Казахстан о независимости стал предметом крупных дебатов. Несомненно, такой Закон еще год назад мог быть встречен многими в штыки, но политические процессы, произошедшие в СССР за последние четыре месяца 1991 года, привели к естественному исходу: Казахстан объявил о своей независимости. «Такой закон давно ждал весь народ многонационального Казахстана, - заявил народный депутат республики С.С. Сартаев. – Не погрешу против истины, если отмечу, что его приближали многие поколения нашего народа. Борьба за независимость шла буквально до последних дней». Статья 1-ая принятого документа определяет Республику Казахстан как независимое, правовое и демократическое государство. Она обладает всей полнотой власти на своей территории, самостоятельно определяет и проводит внутреннею и внешнею политику, со всеми государствами республика строит свои взаимоотношения на принципах международного права. Территория Республики Казахстан в существующих границах является целостной, неделимой, неприкосновенной.

В основе нашего суверенитета, суверенитета РК, лежит национально-патриотическая идея независимости. Именно она двигала народ Казахстана еще со времен Кенесары Касымулы и алашордынцев к сегодняшнему дню. Именно эта идея сплачивала казахов в их борьбе против политики царизма и тоталитарной системы бывшего Советского Союза. Именно она определяла и определяет характер нового государства Казахстан после распада СССР.

Наш народ осуществил вековую мечту – создал свою государственность.

Обретение Казахстаном государственной независимости положило начало целому ряду процессов, которые продолжают развиваться, и еще далеки от своего завершения. И только сейчас, пройдя первое серьезное испытание временем, можно с уверенностью констатировать факт несомненного признания авторитета нашего государства в мировом сообществе. Наш суверенитет признан более чем 120 государствами мира. 46 сессия Генеральной Ассамблеи вошла в историю нашей страны как форум, способствующий утверждению нового суверенного государства и его международному признанию

Независимый Казахстан в новых услових обновления, активно выйдя за рубежи суверенности и самостоятельного экономического, социального и культурного развития, полон динамизма, творческого духа новаторства и оптимизма.
Литература

1. Назарбаев Н.А. В потоке истории. – Алматы. – 1999. – С. 86-87.

2. История КазССР. С древнейшших времен до наших дней. – В пяти томах. – Том №5 – С. 169.

3. Коргасбеков Ж. Восстания в истории казахского народа. // Культура Казахстана. – 1990. – 2 февраля.

3. Емельянов Л.И. О границах метода и «единицах историзма». Русский фольклор ХIХ в. – Л. – 1979. – С. 113.

4. Шаханов М. Лекция, прочитанная им в Университатах Швеции – Стокгольм, Упсала (ноябрь, 1990 г.), в Англии – в Глазго, Данди (январь 1991 г.) // Казахстанская правда. – 1991 г. – 17 декабря.

5. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития суверенного государства. – Алматы. – 2003. – С. 37.

Мемлекеттік тілдің ғылымда, өндірісте, елдің халықаралық байланыстарында – әлеуметтік-қатысымдық қолданыс аясының кеңеюі тіл үйренушілердің болашақ мамандығымен де тығыз байланыстылығын көрсетеді. ЖОО орнын бітірген жас буын – әрі болашақ маман, әрі Қазақстан Республикасы өндірісін ілгері дамытатын іскер адам. Сол маманның алдыңғы қатарлы озық маман болуы өз мемлекетінің тілін жоғары деңгейде білуімен де астасып жатыр. Қазақ тілінің әдістемесін оқытудың соңғы жылдарында әдіскер-ғалымдар қазақ тілін қатысымдық құралы ретінде меңгертумен қатар, студенттердің болашақ кәсіптік мамандығын ескере отырып игертудің ұтымды жақтарын қарастырарап келеді.

Тілді мамандыққа қатысты оқытудың ұтымды жақтары:

1) тіл үйренушілер қазақ тілін кәсіби қатынас құралы ретінде қолдана алады;

2) кәсібіне байланысты жинаған сөздік қорды жұмыс орнында пайдаланып, өз мамандығына қатысты ой-пікірлерін нақты, анық жеткізу дағдысы қалыптасады;

3) мамандыққа қатысты ісқағаздарды жазуды үйренеді;

4) болашақ маманның тұлға ретінде қалыптасуына, өсуіне және дамуына, өз мамандығын саналы сезінуіне мүмкіндік туады.

Осы тұрғыдан мамандыққа сай кәсіби бағытта қазақ тілін сапалы оқыту – қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Сонымен, мамандық салалары бойынша қазақ тілін оқыту әдістемесінің жасалуы келесі ұстанымдарды басшылыққа алады:

• 
  қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың ғылыми-әдістемелік жүйесінің негізі қаланған;
  
• 
  тілді қатысымдық бағытта үйретудің лингвистикалық негізі сөйлесім әрекеті және оның түрлері қарастырылады;
  
• 
  тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту басты міндет ретінде алынады;
  
• 
  қатысымдық бағдарлы оқытуды жүзеге асыру мақсат етіледі;
  
• 
  кәсіби тілдік қатынасты жетілдіруде тіл үйренушінің қазақша сөйлеу тілін кәсіби қарым-қатынас тілі ретінде дамыту көзделеді.
  

Мәтін тақырыбын таңдауда ескерілетін жағдайлар:

• болашақ мамандығына байланысты болуы, өз мамандығы бойынша сұрақтарға жауап бере білу, осы тақырып төңірегінде ойын айта білу дағдыларын меңгерту;

 кәсіби бағыттағы қарым-қатынастық мәтіндерді аудармасыз түсінуге ұмтылу;

 студенттердің сөздік қорын молайтуда терминологиялық, түсіндірме және кәсіби сөздіктерді пайдалана білу.

Кәсіби тілде қарым-қатынас жасауда сөйлесім әрекетінің барлық түрлері – тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым әрекеттерінің негізінде жүзеге асырылады. Кәсіби бағытта бейімделген мәтіндер тапсырмалар арқылы пысықталып, жаттығулармен бектіліп, сөйлесу жағдаяттары арқылы дамытылады. Тіл үйренушіге мәтін мазмұны кәсіби білімге негізделіп, оның түсінуіне, қабылдауына қиындық туғызбауы тиіс, себебі, ол сол мәтіндегі лексикалық минимуммен (сөз, сөз тіркестері, терминдер, афоризмдер, мақал-мәтелдер) тікелей байланысты. Мәтінмен жұмысты тілді меңгертудің барлық деңгейде қолдануға болады. Мәтінмен жұмыс сабақты орындалатын әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан тұрады. Мәтін түрлері көп: көркем мәтін, сұхбат, аудиомәтін, видеомәтін, құжат мәтіні, кәсіби мәтін және т.б.

Жоғарыда айтқанымыздай, кәсіби қазақ тілін оқыту әдістемесі теориялық білім берумен қатар болашақ мамандыққа баулиды. Білікті маман дайындау – қоғам дамуының негізгі жолы. Осыған орай қазақ тілінен берілетін базалық білім таңдалады. Қажетті базалық білімде ерекше орынды жоспарлау мәселесі алады, себебі бүгінгі студент ертеңгі маман, іскерлік қарым-қатынас жағдайында жол таба білуге үйрету маңызды болып саналады. Бүгінде оқытудың барлық түрін кешенді қарастыру, оларды бір-бірімен байланыстыру мақсаты басым. Бүгінгі күн талабы – маманның кәсіби бағыттылығын, іскерлігін қалыптастыру. Сондықтан кәсіби бағдарлы білім беруде қамтылатын білім мазмұны, соның ішінде тақырыптар ғылымның соңғы жетістіктеріне негізделуі тиіс [1].

Қорыта келе, қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың өзіндік ерекшеліктері, заңдылықтары, оны меңгертудің әдіс-тәсілдерінің кәсіби қатынаста атқаратын маңызы зор. Осы бағыттағы жұмыстың өзектілігі ХХІ ғасырда жаңа білім беру кеңістігін құру қажеттігінен туындады, студенттерді өмірлік әрі кәсіби тұрғыдан даярлауды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін. Әрбір сөйлесім түрін оқыта отырып (айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым), шығармашылық (ойлау) тапсырмаларына сүйене отырып, монологтік және диалогтік мәтінге баса назар аударылады.

Жаңа заманның талаптарына орай, интеллектуалдық қабілеті мол мамандарды даярлау міндеті бүгінгі білім жүйесінің басты да негізгі мақсаты екені даусыз. Осы мақсатты іске асыруда студенттерге іскерлік қарым-қатынасты дұрыс оқыту қажеттігі туындап отыр. Бұл айтылған ұстанымдар мен тәсілдер қазақ тілін кәсіби бағдарлы мамандыққа байланысты оқытудың өзіндік ерекшеліктері, заңдылықтары, оны меңгертудің әдіс-тәсілдері кәсіби бағдарлы қатысымда атқаратын маңызы зор.
Әдебиет

1. Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми әдiстемелiк негiздерi: өзгетiлдi дәрiсханалардағы қазақ тiлi: Пед. ғыл. док. … дисс. – Алматы. – 2001. – 301 б.

2. Шаханова Р.Ә. Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлiмдерiнде қазақ тiлiн мамандыққа қатысты оқытудың ғылыми – әдiстемелiк негiздерi: Пед. ғыл. док. … дисс. – Алматы. – 2002. – 327 б.

3. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас:теориясы және әдiстемесi. – Алматы. – 2000.–208 б.