Сборник материалов международной научно-практической конференции

УДК 32.001

В современном мире политическая деятельность является неотъемлемой частью жизни любого государства. Правильно продуманная политика обеспечивает непрерывное развитие страны. В мировом политическом процессе происходит движение народов и государств по пути демократии, построения современного гражданского общества и правового государства. В политику вовлекаются миллионы людей, видоизменяются структуры, механизмы, формы, средства и методы осуществления политики. Вполне обоснованно будет сказать, что по шаблонному пути не могут идти все государства мира. Каждая страна выбирает свой собственный путь политического развития в зависимости от ряда воздействующих факторов. Переход к демократии начался в сложных условиях: страна переживала системный социально-экономический кризис, следствием которого стали спад в промышленности, гиперинфляция, резкое снижение уровня жизни населения. Во многом благодаря тому, что развал такого геополитического объединения, как бывший СССР, в силу ряда объективных и субъективных причин, оказался неизбежным, Казахстан в первые годы суверенитета получил возможность самостоятельно определять параметры развития своей политической системы. Указывая на эту особенность, известный казахстанский историк М.К. Козыбаев пишет, что, несмотря на всю остроту и напряженность политического ландшафта конца 80-х – начала 90-х гг., «… процесс суверенизации протекал мирным путем, без открытой внутренней борьбы за верховные полномочия, проявления крайних форм нетерпимости, при отсутствии внешнего вмешательства» [1]. В силу этого процесс политических изменений принял характер поэтапного реформирования политической системы страны.

На первом этапе (1990–1993) основные изменения были направлены не столько на создание новой системы, сколько на разрушение существовавшей.

Принципиальные перемены начались с 1990 года, в марте которого состоялись выборы в ВС двенадцатого созыва. И хотя эти выборы проходили при отсутствии полноценных политических партий, они придали необратимость процессам трансформации тоталитарной системы. ВС двенадцатого созыва сыграл особую роль в становлении парламентаризма в Казахстане. Во-первых, ВС принял закон, согласно которому в стране был учрежден пост президента. Первым главой государства всенародным голосованием был избран Нурсултан Абишевич Назарбаев. Во-вторых, ВС принял декларацию «О государственном суверенитете Казахской ССР», в которой впервые была закреплена неделимость и неприкосновенность, а страна определена как субъект международного права, введены институты гражданства и равноправие форм собственности. 28 января 1993 года ВС РК принял первую постсоветскую Конституцию Казахстана, завершившую становление суверенитета республики и продолжившую утверждение подлинной демократии и конституционализма. Конституция 1993 года открыла простор для положительной динамики развития казахстанского общества, отказавшись от однопартийного политического правления, монопольной экономической системы, идеологии исторического насилия [2].

На втором этапе (1993–1995) происходил процесс поиска модели политической системы Казахстана, учитывающей политические, экономические, социокультурные, психологические, геополитические и национальные особенности страны. Был закреплен принцип разделения властей: законодательные, исполнительные и судебные органы были впервые определены как самостоятельные ветви государственной власти. Впервые проведены альтернативные выборы в Парламент страны, сформированы новые органы представительной власти на местах – Маслихаты. В результате референдума, проведенного 30 августа 1995 года, была принята новая Конституция Казахстана, устранившая недостатки прежнего государственного устройства. 30 августа 1995 года 81,9 процента населения, принявшего участие в референдуме, высказалось за принятие нового Основного закона. Он провозгласил принцип разделения власти и закрепил систему сдержек и противовесов, а также утвердил в качестве высших ценностей человека его жизнь, права и свободы.

На третьем этапе (1995–1998) наблюдался процесс создания архитектуры политической системы страны. Развитие политической системы Казахстана стало определяться положениями принятой на референдуме Конституции 1995 г., которая юридически закрепила переход к президентской форме правления. В стране был создан профессиональный двухпалатный Парламент. Обширность территории, многонациональный состав населения, еще не сформировавшееся гражданское общество, становление и развитие политической культуры и партий явились вескими аргументами в пользу президентской формы правления в Казахстане. Согласно ст. 1 Конституции Республика Казахстан является «демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы». По характеру взаимоотношений высших органов власти форму правления Казахстана можно охарактеризовать как смешанную республику, однако ч. 1 ст. 2 Конституции устанавливает президентскую форму правления. Президент РК, согласно ст. 40 Конституции является главой государства, его высшим должностным лицом, определяющим основные направления внутренней и внешней политики государства и представляющим Казахстан внутри страны и в международных отношениях.

Основным документом, обеспечивающим деятельность Президента РК, является Конституционный закон Республики Казахстан от 26 декабря 1995 г. № 2733 «О Президенте Республики Казахстан». Президент обладает широкими полномочиями, в том числе в области исполнительной власти, но главой исполнительной власти не является. Президент обеспечивает согласованное функционирование всех ветвей государственной власти и ответственность органов власти перед народом. По вопросам своей компетенции Президент РФ издает указы и распоряжения. Закрепление статуса независимости в республике сопровождалось рядом разнообразных реформ. Постепенно назревала необходимость выработки и реализации идеологии, которая стала бы системообразующим фактором новых общественных реформ. Для решения вопросов, обозначившихся в духовно-идеологической сфере, был создан Национальный Совет по государственной политике при Президенте Республики Казахстан, основной задачей которого стала выработка концептуальных основ государственной политики. Основными направлениями деятельности Совета были оценка современного состояния, тенденций развития и вероятных перспектив социально-политических процессов, формирование системы государственных ценностей, адекватных статусу независимого государства.

В 1997 г. Президентом Н. Назарбаевым была озвучена Стратегия развития Казахстана до 2030 г., которая четко определила основные направления идеологического развития страны на долгосрочный период. Стратегия «Казахстан – 2030» стала концептуальным, стратегическим и программным документом государства, который послужил мощным толчком в формировании государственной идеологии Казахстана. В Стратегии была осуществлена попытка осмысления и определения роли государства в решении экономических, социальных, политических и идеологических проблем. Особое внимание было уделено трансформации массового сознания, при этом основной упор делался на молодое поколение, учитывая их высокую степень адаптированности к новым условиям. Также в Стратегии были заложены основы национальной идеи Казахстана, которая может быть сформулирована как построение независимого, процветающего и политически стабильного государства, базирующегося на национальном единстве, социальной справедливости, экономическом благосостоянии населения [3].

В январе 2001 года глава государства выдвинул пять принципов национальной идеи – равенство многонационального народа Казахстана, образующим этносом является казахский народ, религиозная идентичность народов, воспитание законопослушания у граждан, развитие среднего и малого бизнеса. Главная задача состоит в том, чтобы вдохнуть уверенность народу, дать возможность гражданам государства реализовать огромный созидательный, творческий потенциал. Исходя из того, что наше общество стоит перед необходимостью решения следующих задач: сохранение политической стабильности и гражданского мира в государстве, обеспечение каждому гражданину республики достойную жизнь на основе продолжения социально-экономических преобразований, выделенные принципы могут быть положены в основу новой консолидирующей идеологии Казахстана. В своем выступлении Спикер Мажилиса Нурлан Нигматулин сказал: «Парламент современного Казахстана, соответствуя мировой универсальной модели, имеет уникальные черты, связанные с национальными традициями, менталитетом, образом жизни. Главным фактором, оказавшим решающее значение на формирование казахстанского парламентаризма, стала фигура Первого Президента, который является главным инициатором всех демократических преобразований. Акцентируя внимание на выполнение Стратегии развития – 2050. Именно Глава государства является той мобилизующей силой, которая все эти годы обеспечивает непрерывное движение Казахстана вперед» [4].
Литература

1. Ашимбаев Д. Политическая система Казахстана: реформы, выборы, кадры // Kazakhstan. – 2007. – № 3.

2. Байтмагамбетов С. Социальная политика: ход преобразований в странах СНГ и Казахстане // АльПари. – 2002. – № 1.

3. Назарбаев Н.А. Стратегия «Казахстан – 2050». – 2014.

4.inform.kz http://www.inform.kz/ru/nurlan-nigmatulin-formirovanie-modeli parlamentarizma-v-rk-svyazano-s-liderom-nacii_a2974195.

УДК82(574)

Необходимо отметить то, что Жусыпбек Аймауытов в свое время по возможности обращал все свое внимание на проблемы, связанные с национальной духовностью. Особый смысл для него приобретали национальные ценности, критика и критики и литературный процесс в общем. Аймауытов дает соответствующую оценку творениям той группе писателей, которые считаются «инженерами» человеческих душ, как творческая личность мастерски вникает в суть их дел.

Аймауытов наиболее полно освещает главные проблемы, в частности, литературного процесса, открыто высказывает свой взгляд, позицию на творчество поэтов и писателей. Писатель уместно использует считающиеся основой творческого материала сведения и документы. Кроме того здесь широко представлены такие его творческие маркеры, как культура анализа, характер отбора, их разносторонность, глубина. Обратившись к исследовательским трудам, посвященным творчеству Ж. Аймауытова, мы можем увидеть, что его труды, повлиявшие на развитие литературы, составляют большое количество.

Ж. Аймауытов занял свое место в ряду тех писателей, которые написали статьи о поэтической школе великого Абая, проблемах традиции и новаторства.В опубликованной во втором номере журнала «Абай» за 1918 год под псевдонимом «Екеу» («Двое») статье «Абайдың өнері һәм қызметі» («Жизнь и деятельность Абая»), в которой начинающие литераторы, в будущем великие таланты, Жусыпбек Аймауытов и Мухтар Ауезов, посвятив всю свою жизнь изучению Абая, пропаганде его творчества, в том числе во всем мире, заложили основы такой страницы казахской литературной науки, как абаеведение.

В статье «Абайдың өнері һәм қызметі» они подробно останавливаются на жизни и творчестве Абая, поэтической школе, окружении, основных особенностях. Также они пишут на жизни и творчестве национальной гордости казахского народа – Абая, уделяя внимание основным особенностям, знакомят с великим поэтом как обладателем большого дарования, ставящим перед собой высокие цели, как талант, постигающий тайны мысли и слова уникальный талант, в широком объеме открывают мысли и раздумья о народных идеалах и духовности.Авторы статьи всесторонне раскрывают истинное содержание мира Абай. В статье много места уделено основным течениям поэтического искусства, художественным задача и тайнам мастерства, языковым возможностям. «Өнер алды – қызыл тіл» («Главное в искусстве – красноречие») – авторы системно анализируют основанные на этом высказывании художественные тайны, характер, силу и скрытый смысл драгоценного слова разнообразные сравнения. Наследие Абая анализируется с позиций поэтического орнамента жизни, характера и тайны слова, истины времени, всесторонне освещаются орнаментальность слова Абая, художественный мир, вклад в духовное просвещение, много места здесь посвящено художественным горизонтам, поэтическому измерению искусства, системе мысли и слова.

«Абай – вестник истины – был послан богом для того, чтобы, осветив безлунную темную ночь невежества светом науки, воодушевить народ, стать лучом света в темноте, сжечь чудище-невежество», – с этими словами «Двое» отдельно рассматривают личность Абая как гиганта совершенной мысли, останавливаясь на том, что поэт – великая личность, «сложившая россыпи жемчуга из мыслей и слов».

Одна из высоко оцениваемых в контексте литературного анализа статей Жусыпбека Аймауытова – написанная в соавторстве с М.Ауезовым и опубликованная в журнале «Абай» [2, с.19] статья «Абайдан соңғы ақындар» («Поэты постабаевского периода»), которая примечательна и своей весомостью, и широтой охвата темы. В ней два в будущем великих для казахов писателя делятся откровениями по поводу сегодняшнего дня и будущего национальной литературы. В ней рассматриваются важные проблемы, такие как пробуждение национального самосознания, его влияние на литературу, направления современных авторам поэтов, в общем, состояние казахской поэзии, искусство поэтов постабаевского периода. Рост ряда поэтов и писателей, которые обусловили процветание литературы, критики связывают с национальным пробуждением. «Причиной такого пробуждения стали, во-первых, Абай, во-вторых, – газета «Қазақ», в третьих – стремление народа к науке», – пишут они.

«По внешнему виду и форме стихотворений в среде современных стихотворцев можно выделить несколько слоев», – пишет Аймауытов, опытный критик, который, хотя и творит сообща, но не теряет своей индивидуальности. Среди поэтов, чьи стихотворения воздействуют на чувства – Магжан, Мыржакып, Султанмахмут и Ахмет Маметов. В их стихах звучит особенная мелодия. Есть в них особая черта, способная выразить чувство, развить его. Это – поэты-лирики.

Второй слой – Ахмет Байтұрсынов, Сабит Донентаев, Шакарим, Бекет Отетулеуов. В их поэзии мало чувств и фантазий, в них пища для ума. Это поэты-народники. Их слово на порядок ближе к народу, чем другие.

Есть и третий слой. Его поэзия растеряла свою красоту. Поэты этой прослойки увлеклись древними стихами, песнями, речитативами. Одним из них является Гумар Какишев» [3, с.129].

Автор статьи, останавливаясь на глубине мыслей, на глубинных темах, языковых особенностях, стилевых чертах, дает хотя бы краткий, но существенный их анализ. При этом он приводит точную и ясную характеристику. Например, Мыржакып – «сильный поэт, ищущий новые стихотворные формы, неподражаемый»,Ахмет Байтурсынов расценивается как поэт «точных мыслей и слов», вспоминает о том, что «поэзия Шакарима горчит, клеймя пороки, равняет их с землей, мстит, задевает, не оставляет в покое» [3, с.129].

Подробно анализируя статьи, вышедшие в имеющих многочисленные заслуги в деле заботы о народе газете «Сарыарқа», журнале «Абай», можно обнаружить общественно-политические взгляды Ж. Аймауытова, высокий уровень социального познания. В статьях, в которых прозвучал его голос, мы узнаем о критике как обладателе высокого вкуса, горячо преданного литературе и науке; какая бы тема им не поднималась,в нем чувствуется высокий дух, жаждущий национальной свободы. Мечтая о самостоятельном казахском государстве, молодой Жусыпбек внес весомый вклад в продолжение дела тех героев, которые, не жалея духа, боролись за будущее общества Алаш – таких как А. Букейханов, А. Байтурсынов, М.Дулати. Оставляя на изданиях движения Алаш и Алашорды свои автографы, Ж. Аймауытов также брался за глубокий анализ национальной литературы и культуры. Вместе с тем он с большой верой приветствовал идею героев Алаш о создании единой национальной автономии. В этом плане он, прежде всего, стал одним из тех, кто активно защищал движение Алаш и тем решительным писателем, который шел на сильный риск ради распространения идеологии Алаш среди народа. О том, же, что той гранью его личности, которая прославила Аймауытова, является его критика.

1. Қирабаев С. Жүсіпбек Аймауытов. – Алматы: Ана тілі, 2010. – 224 б.

2. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы (жалпы редакциясын басқарған – акад. С.Қирабаев). 4-том. – Алматы: Ғылым, 2010. – 4 т. – 448 б.

3. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 5-том. – Алматы: Ғылым, 2009. – 5 т. – 304 б.

ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақ даласының экономикалық, саяси, мәдени дамуы өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан тыныс – тіршілігінің аясына сиыспайтын ерекшеліктерге толы сатысына көтеріледі. Капиталистік қатынастар етек жайып, материалдық игіліктердің көлемі өсіп, елдің рухани өміріне салдарын тигізеді. Ежелгі түркі, шығыстың даналық ғибраттары, қуғында жүрген орыс халықшылдары, жазушылары мен ғалымдарының ықпалынан ұлттық философиялық ой, толғаныстар әлеуметтік дамуға қатысы бой көрсетеді.

Заманында жан – жақты білім алған, оқымысты Ш. Уәлиханов (1835-1865) көшпенді қоғамның өзекті мәселелерін, оның өзгерістері, дамуында ескі мен жаңаның арасында бірден байқала қоймайтын, бірақ өте қатал күрес жүріп жатырғанына сілтеме жасайды. Ол «Сот реформасы жайында» еңбегінде халықтың дұрыс дамуы үшін алдымен оған қажет нәрселер: өзіндік даму, өзін-өзі қорғау, өзін-өзі басқару және өз соты болуы керек. Олай болса, «қисынсыз теорияларға, немесе өзге халықтың өміріне негізделіп, зорлықпен ырықсыз жасалған реформа адам баласын жойқын апатқа душар етіп келеді» [4, 41 б.].

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) шығармаларында отырықшы тұрмыс артықшылығы, еуропалық мәдениет жетістіктері дәріптеліп, қазақ халқының келешегі біліммен байланыстырылады. Ұстаз оқушыларының тәрбие жұмыстарына да үлкен мән береді, «... адамгершілік жағынан әсер етуге бар күшімді салып отырмын», – деп халыққа адал қызмет көрсететін жоғарғы мәдениет иелерінің қалыптасуына көңіл аударады [5, 274 б.].

Шығармашылық мұрасы өлең, поэма, философиялық мазмұндағы қара сөздерден, аудармалардан тұратын Абай Құнанбаевтың (1845-1904) рухани қалыптасуы патша үкіметінің отарлау саясатының өз жемісін берген, сауда капиталы мен өндіріс капиталының дендеп кіре бастаған, көшпенді өмірдің, салт – дәстүрлер мен құқық негіздердің өткен шаққа айналған кезі болды.

Қоғамда рулық қатынастардың берік сақталуы, отарлау әкімшілігінің ру тартыстарын қоздырып, саяси ахуалды шиеленістіріп, өз мақсаттарына тиімді пайдалана білуі ақынды күйіндіреді. Елді басқаруға сайланған, құлқынының құлы болған әкім, би мен болыстардан түңілген Абай өзі өмір сүрген қоғамдағы әрбір әлеуметтік топ өкілдерінің мінез-құлқы мен қасиеттерін: «Байды қадірлейін десең, бай жоқ. Бай болса өз басының, өз малының еркі өзінде жоқ. Мырзаларды қадірлейін десең, осы күнде анық мырза елде жоқ, мал бергіш мырза иттен көп. Біреуді бір пайдама келтірем деп мырза болып жүр. Мықтыны сыйлайын десең, жаманшылыққа елдің бәрі мықты, жақсылыққа мықты кісі елде жоқ. Есті кісіні тауып құрметтейін десең, әділет, ұят, нысапқа есті кісі елде жоқ. Қулық, сұмдық, арамдық, амалға елдің бәрі есті» [6, 129 б.], – деп түсіндіріп, өз қоғамынан қадірлі адам таба алмауының себебін заманның өзгеруінен көреді. Көптің жүрген жерінде дау-дамай, бас араздықтың қоса жүретінін білген ол, көп тобырдың билігін дұрыс көрмейді. «Көп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел», – деп ой түйеді.

Шәкәрім адамзат қауымдастығының өзіндік ақауларынан құтылуының жолдарын қарастырып, келесі шешімдер ұстанымымен байланыстырады: біріншісі, мемлекет билігіне шыншыл, ақылды, риясыз адамдар тағайындалуы керек. Ресми адам орнына қызметін әділетті атқаратын, адамгершілікті, халыққа тиімді заңдарды шығара да, және олардың сақталуын қадағалай алатын тұлғалардың тағайындалуын дәріптейді. Екіншісі, адамдарға еңбектенуді үйрету, білім беру керек. Бірақ, бұлардың бәрі де адамдардың өнегесіздігін, рухани кемтарлықтарын аластауға жеткіліксіз. Сондықтан тәрбие үдерісіне Шәкәрімнің ойынша ар, ұждан ғылымдарын кіргізу орынды.

Тарихи дәуір құжаттары, отарлау саясатын «сәтті» жүзеге асыра беру үшін патша үкіметіне мамандар дайындау қажет болғанын көрсетеді. Өз мақсатына тиімді билік жүйесін қалыптастыратын, «бұратаналардың» өз орталарынан шыққан сауатты интеллигенция өкілдеріне деген сұраныс елдің ішкі объективтік дамуынан туындап, ол күн тәртібіне қойылады. Демек, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласында білім беру мәселелері екі түрлі бағытта: біріншісі, мұсылманша (араб алфавиттерімен) және екіншісі, орысша (кириллицамен) сауат ашумен жүзеге асырылады. ХХ ғасыр басындағы зиялы қауым өкілдері осы мектептерден білім алған, рухани жетілген жандар болды.

ХХ ғасыр басында башқұрт, татар оқу орындарында білім алған қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы өкілдері жәдидшіл, түрікшіл, исламшыл идеялық бағыттарды ұстанса, ал Ресей жоғарғы оқу орындарында білім алған мамандар (мұғалімдер, дәрігерлер, заңгерлер, инженерлер және т.б.) батыс мәдениеті жетістіктеріне ден қойып, оны игеруді дәріптейді.

Түрікшілдіктің мұраты «Тілде, пікірде және істе бірлік» болатынын көтерген И. Гаспринскийдің [7, 8 б.] кең таралымын тапқан «Тәржүман» газеті отарлық жағдайындағы барлық түркілердің бір тіл арқылы бірігуі мүмкін екендігінің дәлелі болса, әл-Афгани (1858-1897 ж.) негізін қалаған исламшыл ой-пікірлер ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасады. Оның отаршылыққа қарсы күресте халықтардың бірігуі, ынтымақтастығы қажеттігі туралы пікірлері мұсылман елдерінде қолдау тауып, отаршылдарға қарсы қозғалыстың үдеуіне мүмкіндік туғызады. Идеялық ағымдар кіріптарлыққа, үстем рахымсыздыққа, феодалдық мешеулікке қарсы бағытталған саяси белсенділікті оятады. Тарихи дәуірде Ресей империясының ресми идеологиясына сәйкес келмейтін әлеуметтік көзқарастардың бәріне де «түрікшілдік», «исламшылдық» айдарлары тағылғанын, мұның түркі халықтары зиялыларын жазалау үшін патша үкіметінің қолайлы қаруы болғанын деректер көрсетеді.

1905-1907 жылдар аралығындағы революция ұлттық ояну, бір орталыққа бағынған ұлттық мемлекет құрудың жолдарын қарастырған сұрақтар шешімі туралы ойларды күн тәртібіне қойды. Қазақстандағы экономикалық, саяси, аграрлық, таптық қайшылықтардың өршуінен бастау алатын азаттық қозғалыс жетекшілері өз алдарына буржуазиялық-демократиялық мәні бар жалпы ұлттық мақсат-мүдделерді қорғауды, өзінің ең бір келеңсіз көріністерімен көзге түскен жәбірленуден ұлттық тең құқық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел теңдігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру сияқты міндеттерді қояды.

Дербес мемлекеттілік туралы мәселені көтеріп, кадет партиясының жолын ұстағандар туралы С. Сейфуллин «Қырғыз интеллигенциясы ортасындағы партиялылық» аталған мақаласында 1905, әсіресе 1912 жылдан бастап қазақ жастарының ортасында революциялық идеялардың қарқынды тарай бастағанын айтады. Олардың еркіндікке ұмтылысын қуаттап, «Қазақ» газетінің жанына топтап, бағыт беріп отырған белгілі кадеттер Бөкейханов, Дулатов, Байтұрсынов болғанын көрсетеді [8, 45 б.]. Кадет партиясының бағдарламасында парламенттік басқару жүйесінің келелі идея ретінде қарастырылуы өзіне қазақ зиялыларының көңілін аударады. Олар парламенттік басқару жүйесіне үміттерін артып, оны қазақ мемлекеттілігінің болашағымен байланыстырады. Деректер зиялы қауым өкілдерінің ықпалымен «ұлттық қозғалыстың» өрби түскенін көрсетеді.

1. Материалы по истории КазССР. 1741-1751гг /Под.ред. М.П. Вяткина. –Алматы: АН КазССР, 1948. – Т.2., Ч.ІІ. – 457 с.

2. Бес ғасыр жырлайды /Құраст. М. Байділдаев, М. Мағауин. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 2. – 496 б.

3. Бес ғасыр жырлайды /Құраст. М. Мағауин., М. Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1998. – Т.1. – 384 б.

4. Уәлиханов Ш. Сот реформасы жайында жазба. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 113 б.

5. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Ғылым, 994. –285 б.

6. Құнанбаев А. Қарасөз. – Алматы: Ел, 1995. – 220 б.

7. Қазақ зиялыларының тәуелсіз мемлекет туралы ойлары жүйесі // Әл-Фараби мәдениет тарихында. Қасымжанов оқулары. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: ҚазҰУ, 2006. – 55-60 бб.

8. Сейфуллин С. О киргизской интеллигенции // Сахара сұңқары. –Алматы: Ғылым, 2004. – 406 б.

9. Алаш-Орда. Сб. документов / Сост. Н. Мартыненко. – Алматы: Айкап, 1992. – 189 с.

Жіктік жалғаудың төрт түрін тіл үйренушіге көрсетудің маңызы зор. Себебі бір ғана үлгісі (әсіресе,-мын,-мін тұлғасы) көбіне үйренушінің жіктік жалғауды дұрыс қолданбауына әкеп жатады (бардымын т.с.с.). Жіктік жалғауының үш жаққа қатысты әрқайсысының өз көрсеткіші бар екенін айтамыз. Сонымен қатар бұл морфологиялық көрсеткіштерді тақырыптан, грамматикалық тақырыптан жеке дара қарастырмай, олармен тұтастықта қарастырған жөн. Өз тәжірибемізде алдымен үш түрін меңгертіп барып, төртінші форманы көрсетеміз. Тілді үйрету барысында сөйлеу тілін қалыптастыру мақсатында қазақ тілінің грамматикалық құрылысын меңгертудің әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалануға болады. Тіл үйренушіге тек тыңдатып, не жазғызып қана қоймай, сол сөйлеу әрекетінің түрлерін көзбен көре отырып, өздері қолдана алатындай тәсілді көрсетсек, ол білім оның ойында ұзағырақ сақталады. Етістіктің шақтарын пысықтауда мына кестені қолданамыз.

1. Түймебаев Ж.Қ. Грамматикалық анықтағыш. – Алматы: Ғылым, 2004.– 108 б.

ОӘЖ37.044(574)

Жарықбаева Д.Р., п.ғ.к., аға оқытушы, ҚазМемҚызПУ
ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мақалада қазақ даласындағы құқықтық тәрбие мәселелері қарастырылады.

В статье рассматриваются проблемы правового воспитания в казахском пространстве.

The article deals with the problems of legal education in Kazakh space.
Тәрбиелеу практикасы – адамзаттың өркендеу кезеңінде қалыптасқан үдеріс. Оған дәлел ежелгі мемлекеттердегі заңдардың болуы, халықтың жаппай заң нормаларына бағынуы және осы заңдар негізінде адамдардың тәрбиеленуі.

Жеке тұлғаға дұрыс құқықтық тәрбие беру қазақ халқында ежелден келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Қазақ даласындағы құқықтық тәрбие әдет-ғұрып нормаларының негізінде жүзеге асырылып отырды. Қазақтың әдет-ғұрып нормалары міндеттемелік, меншік, неке, қылмыстық құқықтарды реттейді. Бұл норма бойынша жасалынған қылмыс деңгейіне қарай жаза тағайындалып отырған. Ол заманда қылмыс жасаған адам халық алдында масқараланып, жер аударылған немесе айып ретінде құн төлеген немесе зынданға қамалған.

Қазақтың әдет-ғұрып нормасы бойынша құқық қылмыстық, неке, міндеттемелік, жеке меншік сынды салаларға бөлініп, осы құқық салаларына қатысты даулар билер сотымен қарастырылған.

Қазақ даласындағы қылмыстық құқық саласына ұрлық, адам өлтіру әрекеттері жатқан. Адам өлтірген қылмыскер билер сотының шешімі бойынша жазаланса, мал ұрлығы барымта арқылы жазаланған. “Жеті Жарғы” заңы қабылданған кезден бастап құн төлеу жазасы енгізіледі. Ал, ол уақытқа дейін “қанға – қан, жанға – жан” қағидасы ұстанылған, немесе билер сотының шешімі қолданылған.

Неке құқығы бойынша ер мен әйел адамның некесі міндетті түрде неке куәлігі негізінде расталып, болашақ ерлі-зайыптылардың ата-анасының келісімі арқылы заңды деп танылған. Неке заңы бойынша жесір әйелдерге әмеңгерлік құқығы пайдаланылған.

Міндеттемелік құқық нормаларының реттелінуі арқылы адамның санасына өз міндеттері мен құқықтарын ұғындырып отырған. Мысалы: жылу (апат немесе т.б. табиғи құбылыстардан зардап шеккендерге берілетін көмек); асар (егін егу немесе үй салу барысында ауыл болып көмек беру); аманат (жеке тұлғаға белгілі бір мерзімге берілетін мүлік, мал) және т.б.

Меншік құқығында жеке меншік құқығы кең тараған. Көбінесе қазақ халқы көшпенді тұрмыс салтымен өмір сүргендіктен малға көп көңіл бөлінгендігі жеке меншік малға иесі өз таңбасын қою арқылы байқалады. Осы аталған құқық салаларының жүзеге асуы негізінде заң нормаларын, міндеттерін уақытылы орындайтын саналы азамат қалыптастыруға болатындығына көзіміз жетеді.

Ал, ежелгі Грекияда Ликург заңы бойынша ер адамдар кәмелетке толғанда “мен өкіметтің айтуымен әрекет етемін… және заңға бағынамын… біреудің заң нормаларын бұрмалауына немесе заңға бағынбауына жол бермеймін” 1, 26 б., деп ант берген. Сонымен бірге, ежелгі Мысыр, Вавилон, Үндістан сынды мемлекеттердің Перғпуын, Хамурапи және Ману заңдарында адамдарды класстарға бөлумен, жазалардың қатаңдығымен халықты қорқыту арқылы қоғамдағы, мемлекеттегі тәртіп сақталынып отырған. Қазақ даласындағы әдет-ғұрып нормасы сияқты аталынған заңдарда қылмыстық, меншік, неке нормалары қарастырылған. Бірақ бұл заңдарда міндеттемелік құқық кездеспейді. Сондай-ақ жаза түрлері ауыр. Барлық жаза түрлері әр мемлекеттің сот қызметін атқарушы органдармен шешілген.

Қазақ даласында сот билігіне иелі, яғни сот үдерісін жүргізетін және әр түрлі дауларды шешетін сот қызметін билер атқарған. М. Есламғалидың “Сан қилы сауал” атты еңбегінде “Би дегеніміз ел-жұрттың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, өтті-кетті көне шежіресін, тарихын, қоғамдық даму барысын, айнала қоршаған табиғаттың, жан-жануарлардың сан алуан қасиеттерін, құпияларын жетік білетін, бүгінгіге баға беріп, болашаққа болжам жасап, адамдардың көкірек көмбелеріне ой көзімен қарап көре алатын, қырлы-қырлы мінез-құлықтарды айтқызбай-ақ танитын, ғылым-білімнен хабардар, кемел пікірлерін шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар, біртума жандар”, – деп атап көрсетеді 2, 8 б..

Қазақ халқында би болған жайды көп жағдайда талқыға салып, демократиялық жағдайда шешім шығарушы сот болып есептелінген. Билер соты дауласып жатқан екі жақтың қатынасуымен және халық алдында өткен. Халық билердің негізгі сыншылары болған. Әділетсіз билер халық құрметінен, абыройынан айрылып отырған. Сол себепті, би адамның жан-дүниесін, мінез-құлқын бір көргеннен танып-білетін психолог болған. Би тәрбиеші ретінде де танылған. Ол ұрпаққа тәрбие беруде ұйытқы болып, ел қамқоршысы бола білген. Сондықтан болар қазақ елінде дана ойлы тәрбиеші, ұстаз билердің есімі халық жадында мәңгіге сақталып қалған.

Қазақ билерінің қызметтерін, қоғамдағы орынын зерттей отырып, Ш. Уәлиханов “Сот реформасы жайында хат” деген еңбегінде билерге мынандай мінездеме берген: “Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Мұндай адамдардың есімі желдей есіп, әлем жұртқа таралып, біріне емес бәріне танылған” 3, 135 б..

Би сотының өту үдерісінің тәрбиелік мәні зор. Билер сотындағы қаралатын істер оның қаралуына дейін дауласышу жақтардың “Бітім”, “Береке”, “Салауат” арқылы келісімге келуі негізінде ерекшеленеді. “Бітім” – екі жақтың ауызша сөз арқылы берілген келісімімен бір шешімге келуі. “Береке” – азаматтық құқықтық қатынас негізінде пайдаланылатын үдеріс, яғни белгілі бір мүлікті айырбастау немесе сату, сатып алу жөніндегі ауызша жасалынатын шарт. “Салауат” – дауласушы жақтардың бір-біріне кешірім беруі арқылы келісімге келуі.

Қазақ билері арасында бір заманда өмір сүрген және тарих беттерінде өздерінің ерекше қасиеттерімен көзге түсіп, мәңгілік есте қалған Майқы би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің болғандығы белгілі жайт. Біздің бүгінгі билер туралы зерттеуімізге ойтүрткі болып отырған жастарға құқықтық тәрбие беруде билер шешімдерінің тәрбиелік маңызы зор демекпіз. Себебі бүгінгі таңда нарық пен парықсыздық қасиеті жастар арасында өріс алып, қылмыс, бұзақылық күннен-күнге етек жаюда, бұған тұсау құқықтық тәрбиені күшейту болып табылады. Қалай болғанда да, Ата Заңымызды қорғауда сан ғасырлық тарихы бар билер тәлім-тәрбиесін оқу-тәрбие процесінде қолданудың мәні ерекше. Өйткені көпке үлгі болар ұлттық тәрбиенің алтын қазығы халық жадында сақталған. Сол себепті ар-намысты адамгершілікке тәрбиелеуге көп көңіл бөлу қажет деп есептейміз.

Қазақ даласындағы ұлы заңгер, әрі реформатор ретінде әйгілі Үйсін Майқы би қазақ халқының бейбіт болашағын армандап, оны жүзеге асыруға бар күшін салған. Майқы би жасаған заң ережелері Қазақ мемлектінен басқа, қазіргі таңда әлемге әйгілі мемлекеттер болып отырған түркілік қаны бір Қырғыз, Өзбек, Түрікпен, Қарақалпақ, Татар, Башқорт, Сақа, Алтай, Тува т.б. да аттары аталмаған түркі тектес қандас халықтарға да ортақ мұра болып келген 4, 101 б..

Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Ұлы жүздің атақты биі Төле Әлібекұлының есімі қазақ халқының тарихында мәңгілікке қалды. Ру аралық жанжал мен дауларға қарсы болған Төле би, “Халық ынтымақты болса, өзгеге өнеге бола алады. Билеуші халық қамы мен бірлігін ойласа ғана өз орнында отырғаны”, – деген ой-толғамды пікір айтқан. Сонымен қатар бидің мынандай даналық сөзіне де көңіл бөлмеске болмайды: “Қолыңда болса бір билік, қараға залым болмаңыз. Алдыңа келсе бітпес дау, әділін айтып қорғаңыз”. Осындай қанатты сөздерін ескере отырып, қазақ халқының ұл-қыздарының саналы, мәдениетті, тәртіпті, әрі білімді болуларын армандап, оны жүзеге асыруға көп ықпал еткенін байқаймыз. Төле би жастайынан әділдікке жақ болғанын әкесі Әлібектің ботаға таласқан екі жақтың дауының дұрыс шешімін таппағанын айтып, наразылық көсеткеннен әкесі осы дауды шешуді ұлы Төлеге бергенінен бақаймыз. Төле бұл істі қарауда дауға түсіп отырған ботаның енесін екі жаққа алдыруы арқылы және халық алдында енесінің ботасын тануынан дұрыс шешім шығарған.

Орта жүздің биі Қаз дауысты Қазыбек халқымызға елші және әділқазы ретінде белгілі. Ол

Алтын ұяң – Отан қымбат,

Құт берекең – атаң қымбат.

Аймалайтын анаң қымбат,

Мейірімді апаң қымбат.

Асқар тауың – әкең қымбат

Кіндік кескен жерің қымбат,

Ұят пенен арың қымбат, – деген сөздері арқылы жастарды отансүйгіштікке, адамгершілікке баулуға шақырады.

Кіші жүздің биі Әйтеке Байбекұлы қазының адамгершілік деңгейінің әрқашан жоғары болуын талап еткен. Себебі: даудың әділ шешілуі – қазының міндеті. Сонымен қатар ол адамгершілік қасиетімен өз замандастарының, ұрпақтарының санасында айқын із қалдыру арқылы, адамдарды құқықтық тәрбиелеуге болатындығын да анықтаған.

Төле, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке билердің қазақ мемлекеттілігінің сот билігін, әділ сот ісін дамытуға және нығайтуға қосқан үлестері өлшеусіз. Олардың қазақ халқының дәстүр-салтын, әдеттік-құқықтық жүйесін, шешендік өнерін жаңа сапаға көтеріп, “Жеті Жарғы” заңы реттемеген салаларға сот прецедентін енгізумен дауларды шешуде прецеденттік-құқықтық негізін қалады, яғни, билер сотының шешімі құқық жасау сипатына ие болған 5, 196 б..

Билер сотының қоғамға, мемлекетке қажеттігі қазіргі замандағы билер сотын құру реформасынан көрініс алып отыр.

Қазақ даласындағы әдет-ғұрып нормалары және басқа да “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” сияқты заң нормалары “Жеті Жарғы” заңының негізгі қайнар көздері. “Жеті Жарғыны” тұңғыш рет зерттеген шығыстанушы ғалым Н.Өсерұлы қазақ даласындағы қолданылған заңдардың өзара байланысын ұлы Абай сөзімен байланыстырған. Онда: “Жеті Жарғы” заңдары негізінен афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Мазмұны жағынан оны үш бөлімнен тұрады деуге болады: біріншіден, қазақтың ежелгі әдет-ғұрып заңдарын қамтыған “Қасымханның қасқа жолына” негізделген, екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде “Есім ханның ескі жолына” негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне, саясатына сай енгізілген жаңалықтар” делінген [6, 11 б.].

Майқы бидің бастауымен жарық көрген “Жеті Жарғы” шамамен 450 жылдан кейін ХҮІІІ ғасырда Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би талқылап, Тәуке хан қолдап шығарған “Жеті Жарғы” заң нормасымен айырмашылықтары көп емес. Қ. Омарханов еңбегінде осы екі заң нормасы жөнінде былай дейді, “Заман ауысуына қарай заңның кейбір баптары қатайып, жұмсарғаны болмаса, мән-мағынасы жағынан одан сайын кемелденіп дами түскен. Аталған бұл екі заңның да өз кезегінде заман талабына қарай мемлекеттің ішкі саяси ахуалын одан сайын жақсартуда құқықтық жүйелерді кемелдендіруде реформаторлық сипатқа ие болғаны әбден байқалады” [4, 110 б.].

Сәкен Өзбекұлы өзінің “Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право качевой цивилизации казахов” атты монографиясында “Жеті Жарғы” заңына көп көңіл бөлген. Онда: “Жеті Жарғы” негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Бір сөзбен айтқанда, жеті Жарғылық жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету” [7, 49 б.].

“Жеті жарғы” заң нормасы қылмыстық, мүліктік, елшілік, жұртшылық (міндеттемелік), әскери заңдарды қамтыған. Аталынған заң салалары әдет-ғұрып нормаларымен қоса жаза шаралары арқылы, сонымен бірге көшпелі қазақ халқына тән әлеуметтік, тұрмыстық жағыдайларды қамти отырып қоғамдағы, мемлекеттегі тәртіп мәселесін шешіп отырған. Ерте заманнан келе жатқан қазақ даласында тәрбие мәселесі орта ғасыр, жаңа дәуір, сондай-ақ қазіргі заманға дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ.

“Жеті Жарғы” заңы бойынша ата баласын тәрбиелеу оның бойындағы туысқандық, бауырмалдық қасиеттерін ояту, оны одан ары дамыту арқылы ұғындырылады. Бұл заңда былай делінген: “Туыстас екенсің, бір қанмен бір тектен жаралған екенсің, өз намысыңды жырт, өз ата-баба дәстүр-салтын ұстан, өз ана тіліңде сөйле, жақыныңды жаттай сыйла, жат жаныңнан түңілсін, қиналғанда ақыл қосып жәрдемдес мұнан ешкім ұтылмайды, қайта келер ұрпақ алдында жүзіміз жарқын болады” 6, 32 б.. Бауырмал адамның бойында адамгершілік, шынпейілділік, патриоттық және т.б.с. қасиеттер міндетті түрде болады. “Жеті Жарғы” заңы бойынша бір бағытта тәрбиеленген ата баласының көзқарасы, білімділігі мен тәрбиесі жан-жақты бағытта дамығаны көрінеді.
Әдебиет

1. Никитин А.Ф. Что такое правовая культура?: Книга для учащихся старших классов. – М.: Просвещение, 1988. – 112 С.

2. Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал (ойтолғақ). – А.: Ана тілі, 1995. – 88 б.

3.Уәлиханов Ш. – Таңдамалы. – А. – 1985.

4. Омарханов Қ. Қазақ елінің дәстүрлі құқығы. – І - кітап. Астана: Елорда, 2003. – 208 б.

5. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХ в. – А. – 1958. – 196 С.

6. Өсерұлы Н. Жеті Жарғы: А.: Жеті Жарғы. – 1995. – 80 б.

7. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право кочевой цивилизации казахов. – А.: Мектеп, 2002. – 244 б.

ОӘЖ94(574)

Жұмаділ А.Қ. т.ғ.к., ҚазБСҚА (ХБҚ) ассоц. профессоры
Мақалада мемлекеттілік және ұлы қазақ даланың әскери мектебі мәселелері қарастырылған.

В статье рассматриваются проблемы государственности и военной школы великой казахской степи.

The article deals with the problem of state and military school of great Kazakh steppe.
МЕМЛЕКЕТТІЛІК ЖӘНЕ ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ӘСКЕРИ МЕКТЕБІ
Бүгін Қазақстан Республикасының 25-жылдығы қарсаңында өткенімізге көз салып Тарих беттерін жаңа көзқараспен қайта сараптау қажеттілігі күн тәртібінен түскен жоқ. Әсіресе Ресей Президенті В.В. Путиннің 1991-жылға дейін қазақтарда мемлекеттілік те, шекара да болған жоқ дегенінен кейін бұл мәселенің өзектілігі тіпті артып кетті.

Сондықтан да, Қазақстан Республикасы мемлекеттілігі туралы айтқанда ҚазақКСР, ҚазақАКСР, қазақ хандығы, Алтын орда, Көк орда, түркі, ғұн, сақ дәіплеріндегі мемлекеттермен сабақтастығы туралы айту қажет! Қазақстан Республикасы Ұлы дала төсінде өмір сүрген сол мемлекеттік құрылымдардың тікеле мұрагері екені заңды да. Бұны ресей тарихшылары да біледі, мойындайды. Ал ресей тарихшыларының білгенін Ресей Президенті білмеуі мүмкін емес! Сондықтан да, бүгін тарихшы оқытушылар алдында тұрған үлкен міндет – жастарға тарихи оқиғаларды баяндап қана қоймай, сол заманның «исін», құндылықтар мен дүние танымын жеткізуі тиіс. Әсіресе, қай қезде де болмасын мемлекеттілік деген ұғым әскери негізсіз болуы мүмкін емес. Кез келген халық, әрбір мемлекет өзінің туелсіздігін, қауіпсіздігін ойлайтын болса бірінші кезекте әскери істі жолға қоюы қажет.

Ежелгі заманда және орта ғасырларда Ұлы дала төсінде өмір сүрген адам қандай болды? – деп сұрасақ, онда ол – біріншіден – сарбаз, екіншіден – ақын, үшіншіден – философ. Сол далада өмір сүрген бабаларымыз адамзат қазынасына теңдесі жоқ материалдық және рухани мәдениеттің озық үлгілерін жасап қалдырды. Еш жерде кездеспейтін еркін адамның дүние танымы мен философиясын қалыптастырды. Солардың бәрі бүгін бүкіл адамзаттың игілігіне қызмет етіп отыр. Соның ішінде, әсіресе, әскери іс пен соғыс өнеріне қатысты далалықтар жинаған үлкен тәжірибе, әскери іске қатысты салт-дәстүрі, заңдары мен құқықтық нормалары дүние жүзі барлық елдерінің қарулы күштерінен көрініс тауып, әскери жарғыларына енді.

Ғалымдардың есептеуі бойынша жер бетінде бейбіт жылдардан гөрі соғыспен өткен уақыт әлде-қайда көп болған көрінеді [1, 6 б.]. Соған қарағанда әсери іс пен соғыс өнері адамзат қоғамының дамуына әсер ететін басты факторлардың бірі болып табылады. Және қай халық болмасын өзінің шығу тегіне, мәдени-экономикалық даму деңгейіне, саяси құрылымына қарамастан әрқашан өзінің өміршеңдігін сақтау үшін бірінші кезекте әскери іс пен соғыс өнерінің дамуына көңіл бөлді.