Сборник материалов международной научно-практической конференции

Бұл тұрғыдан алып қарағанда Орталық Азия көшпелілерінің әскери мектебі өз кезінде саяси және экономикалық үстемдікке жетуде шешуші рөл атқарды. Ол қола ғасыры кезінде, адамдар жылқыны қолға үйретіп, Евразия кеңістігін игере бастағаннан бастап от қару пайда болып жаппай жалпыласып тарағанша үстемдік етті. Сондықтан да далалық әсери мектеп б.з.д. ІІ мың. жер бетінде ең алғашқы салт атты сарбаз бен соғыс күймесінің пайда болуынан бастау алады. Бұл шын мәнінде Ұлы дала көшпелілері негізін қалаған әскери мектептің бастауы болып саналады. Өйткені Орталық Азия көшпелілері әскери іске қатысты осындай жаңалықты Мысыр, Таяу шығыс, Қытай сияқты елдерден әлдеқайда бұрын ойлап тапты [2]. Бұл далалық әскери мектептің қалыптасуында алғашқы саты болды.

Мысалы, ежелгі грек аңыздарында дене бітімі белуарынан жоғары адам, ал төменгі бөлігі ат болып келетін «кентавр» деген бейне бар. Бұл бейне ежелгі эллиндер өмірінде салт аттыларды алғашқы рет көрген әсерден туылған болса керек. Ежелгі грек аңыздары бойынша Ахил, Геракл, Тесей, Яссон сияқты батырлар Хирон атты кентаврдың тәрбиесінен өтіп, әскери істі меңгерді [3]. Көрші елдерге сақ әскери мектебінің тікелей әсері болғаны туралы «тарихтың атасы» Геродот та көрсетеді. Мысалы, ол Мидия патшасы Киаксар өзіне пана іздеп келген сақ жауынгерлеріне балаларын ат мініп, садақ таруды үйрену үшін сақ жауынгерлеріне тапсырғаны туралы айтады [4, 33 б.].

Сақтар жарты әлемді жаулаған парсы патшалары Кир мен Дарийдің әскерін талқандап, ұлы қолбасшы Александр Македонскиге де төтеп бере алуы олардың өз заманына лайық озық әскери істі меңгергенін көрсетеді. Ең бастысы сақтар олармен далалық жағдайда соғыс жүргізудің классикалық үлгісін көрсетті. Бұл туралы Геродот былай дейді: «Бізге белгілі халықтардың ішінде сақтар ғана адам өміріндегі ең маңызды бірақ өнерді игерген. Ол – еліне шапқан қандай жау болмасын олардан жеңіліп, құтыла алмайды; және егер өздері қаламаса оларды ешкім де қуып жете алмайды» [4, 198 б.].

Далалық әскери жүйе бірден қалыптаса қойған жоқ. Сақ қоғамында оның аяқталмаған түрін көреміз: 1) сақ әскерінің құрамында біршама жаяу әскердің басым болуы; 2) Сақтардың қару-жарағы қысқа найза, акинак салт атты ұрыстан гөрі жаяу ұрысқа лайықты болуы.

Далалық әскери жүйенің қалыптасуында ірі қадамның бірі ғұн, сармат және парфиямен байланысты [6, 12 б.]. Бұл кезде Ұлы даланың әр уданында экономикалық негіздің ерекшелігіне байланысты далалықтардың соғыс өнерінде бірнеше варианты блғанын байқалады. Ұлы даланың батыс өңірінде (сарматтар мен парфиялықтар) шабуыл мен қоянқолтық ұрысқа арналған ауыр қаруланған біршама көп атты әскердің пайда болуы далалық әскери өнерінде маңызды оқиға болды. Олардың пайда болуы қорғаныс жарақтарының дамуымен, ауыр темір найза ұшының және ұзын семсердің кең таралуымен байланысты болды. Сарматтар Парфия және Ұлы Рим империясының тұрақты әскерімен соғыста жинаған тәжірибенің негізінде әскери іс пен ұрыс жүргізу өнерін жетілдіріп, жау шебін қақырата жарып өтетін ауыр қаруланған атты әскерді – «катафрактариді» пайдаланды. Бұл жаппай атты әскердің бұған дейін қолданған қару-жарақ түрлеріне үлкен өзгеріс әкеліп, әскер басқару мен ұрыс жүргізудің түбегейлі жаңа принциптерін қалыптастырды.

Ал Ұлы даланың шығыс бөлігінде далалық әскери жүйенің дамуы ғұндармен байланысты болды. Сарматтырға қарағанда ғұндар негізінен садақпен жеңіл қаруланған жаппай атты әскер болып табылады. Қытай жылнамалары ғұндардың негізгі ұрыс жүргізу тәсіліне былай сипаттап баға береді: «көшпелілердің қазіргі кездегі артықшылығы жазық далада өз қарсыластарына қарсы таңдаулы атты әскерін шығарып, аспанды қара бұлттай жапқан оқтың астында жеңіске жету» [7, 135 б.]. Орталық Азияда құрылған ғұн мемлекеті бірнеше ғасыр бойы қытай империясының экспансиясын тежеп қана қоймай қытай императорының әскерінен үнемі басым түсіп, жеңіп отырған. Қытай императоры У-дидің патшалық құрған уақыты түгел ғұндармен соғыста өтті. Мөде шаньюйден жеңілген соң Хань империясы ғұндармен «бейбітшілік пен ілік-шатыс туралы келісімге» қол қоюға мәжбүр болып, оларға қырық жыл бойы алым-салық төлеп шықты. Осыдан кейін У-ди әскери реформа өкізіп ғұндардың киім үлгісі мен қару-жарағын қабылдап, садақпен қаруланған атты әскер құрамаларын жасай бастады. Ең озық жауынгерлер ғұн садағынан атып үйренді. Қытайлар тіпті ғұндардың соғыс жүргізу тәсілдерін де айна-қатесіз көшіріп, оны ғұндардың өзіне қарсы қолдана бастады [8, 262 б.]. Бұл да тікелей ғұндардың жетілген әскери өнерінің қытайға жасаған ықпалының дәлелі болып табылады.

Мөде шаньюй тұсында ғұндарда әскер құрылымын басқаруда жаңа ондық жүйені қалыптастырды [7, 49 б.] және бұйрықты бұлжытпай сөзсіз орындау сияқты қатаң әскери тәртіп енгізді. Қатаң тәртіпке бағынған, темір қарумен және алыс қашықтықтан қолданатын күрделі садақпен қаруланған ғұндар қытай әскеріне дес бермей, ашық ұрыста үнемі жеңіп, басым түсіп отырды.

Б.з. І-ІV ғасырларында ғұндардың батысқа қоныс аударуы барысында сарматтар мен ғұндар қалыптастырған екі әскери жүйе (шығыс және батыс далалық әскери жүйесі) бір арнаға тоғысты. Осының нәтижесінде бүкіл Европада Еділ бастаған ғұн әскеріне төтеп беретін бір де бір күш табылмады.

Кейінгі ғасырларда да ғұндар мен сарматтар жасап шығарған екі әскери жүйенің тәжірибесі Ұлы даланың әскери мектебінің негізі ретінде ұзақ уақыт сақталды.

Орталық Азия көшпелілері әскери мектебінің озықтығы кейбір қару түрлерінің, әсіресе қашықтықтан қолданатын қару – садақтың және жебелердің жетілген түрлерінің дамуынан көрінеді. Жалпы, садақ (жақ, адырна, жай) далалықтардың жақсы көретін қарудың түрі болып саналады. Шығыс пэзиясында көшпелілер үшін адырнаны тартқан кезде шығатын дыбыстың құлаққа жағымды естілетіні сондай, оны «ғашығыңның сыбырымен» теңеген. Егер қару-жарақ түрлерінің пайда болып таралу қарқынын анықтау қиынға соғып жатса, күрделі садақтың қашан және қай жерде алғашқы рет пайда болғаны анық. Күрделі садақтың тарихы А.П. Окладников Байкал мыңынан тапқан б.з.д. ІІІ мың. жататын археологиялық жәдігерлерден басталады. Ал б.з.д. І мың. Байкал маңында күрделі садақтың жетілген түрлері пайда бола бастады. А.П. Окладников олардың бәрін «орталықазиялық типке» жатқызған болатын [9, 51 б.]. Мұндай садақ түрлері тарихта «сақ садағы», «ғұн садағы», «түрік садағы», «моңғол садағы», «құранды садақ», «мүйізді садақ» деген аттармен белгілі. Олардың бәрі күрделі садаққа тән ортақ қаиеттерге ие. Мүйізбен қапталған күрделі садақ қысқа мерзім ішінде кореядан шотландияға дейінгі кең аумақта тез таралып барлық елдерде дерлік жалпыласып кетті [10, 69 б.].

Орталық Азия көшпелілері әскери мектебінің кезекті даму сатысы түркі-моңғол дәуірімен байланысты. Түркілер ғұндардың ұрпағы ретінде өздеріне дейін жиналған соғыс өнерінің бай тәжірибесін дамытып қана қоймай, жаңа соғыс доктринасын жасап шығарды. Соның нәтижесінде түркілер Еуразияның Ұлы даласында өмір сүрген барлық тайпаларды біріктірген ең күшті қағанат құрып, Еуразияның этникалық, саяси-экономикалық жағдайына тікелей әсер етті. Түркі қағанаты көп уақытқа дейін шығысында Қытайды тәуелді етіп, батысында Иран мен Византияны өзіне мүдделі қылды. Бұл да түркілердің әскери ісі мен соғыс өнеріне негіз болған әскери мектебінің озық үлгісінің дәлелі болып табылады. Ұлы дала көшпелілерінің соғыс өнерін жетік меңгергені сондай, олардың әскери мектебі халықаралық деңгейге шықты. Әсіресе, Х-ХІІ ғасырларда қыпшақтан шыққан қолбасшылар барлық көрші елдерде дерлік әскери қызмет атқарып, соғыс өнерін қаншалықты маманы болғанын көрсетті. Қытай императорлары, грузия патшалары, Рим Папасы, орыс княздері, Хорезм шахтарының бәрі де қыпшақтардан тұратын ұлан ұстаса, Мысыр елінде мамлюктерден шыққан қыпшақ Бейбарыс сұлтан қарапайым сарбаздан биліктің шырқау шыңына дейін жетті. Мысырлықтар үшін мамлюктер билеген кезеңді алтын ғасырмен теңеуге болады. Жалпы сол кездегі түркілердің әскери ісі мен соғыс өнері, қолбасшылық дарынына байланысты мәліметтерді түркі жазбаларынан, араб-парсы деректерінен көптеп табуға болады [11].

Ұлы географиялық ашулар мен от қарудың пайда болып, жаппай қолданысқа ене бастауына дейін көшпелі халықтардың әскери ісі мен соғыс өнері көршілес отырықшы елдерге қарағанда анағұрлым озық болды. Сақ дәуірінен бастап Ғұн, Түрік қағанаты мен оның мұрагерлері құрған мемлекеттер, қыпшақ тайпалары мен Моңғол империясы, Алтын Орда, Ақ Орда сияқты мемлекеттер Еуразия кеңістігінде геосаяси процестерге әсер еткен басты күшке айналып, оның этносаяси, мәдени тарихында өшпес із қалдырды. Екі мың жыл бойы қытай экспансиясын тежеу, солтустік Үнді және Мысыр жерінде озық өркениетті мемлекеттер құру, құлдық құрылыстан іріп-шіріген Рим империасын күйрету арқылы Еуропада феодалдық қатынастар негізінде жаңа мемлекеттердің пайда болуы, Русьтің саяси бытыраңқы княздіктерінің бірігуі – Ұлы дала төсінде өмір сүрген көшпелі мемлекеттердің арқасында болды. Олардың саяси және экономикалық мүдделері үшін күресте жеңіске жетуінің басты себі – заманына лайық озық әскери жүйені және жетік әскери мектепті қалыптастыруында. Елдің құрылымы, болмысы мен дүние танымы, барлық тіршіліктің қамы мемлекеттің ішкі-сыртқы қауіпсіздігін қамтамассыз етуге бағытталды. Сондықтан да ерлікті паш еткен жаугершілік заманда көшпелілердің әскери мектебінің қалыптасуына олардың материалдық, рухани мәдениетімен қатар құқықтық нормалары, әдет-ғұрыптар мен заңдарының әсер етуі заңды құбылыс.

Ұлы дала қолбасшылары алдына жан салмайтын, соғыс өнерінің нағыз маманы екені Шыңғысхан дәуірінде көрінді. Шыңғысхан әскери іске қатысты өзіне дейін жиналған тәжірибені жетілдіріп оның негізгі қағидаларын «Ұлы Жасақ» заңдар жинағына енгізді. Егер бұған дейін соғысқа қатысты іс-әрекеттің бәрі әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің негізінде реттелсе енді ол сол дәстүрлердің негізінде жасалған заңдық, құқықтық нормаларға құрылатын болды. Ұжымдық жауапкершілік, антқа адал болу, опасыздық жасамау, бұйрықты сөзсіз орындау, әскери борышты орындауға сақадай сай болу, жорық үстінде жан-жаққа барлаушылар мен шолғыншыларды аттандыру т.б. ұстанымдардың Шыңғысхан заңдар жинағында орын алуы әскери мектептің дамуына ғана емес сонымен қатар бүкіл дүние жүзі қарулы күштерінің құрылымы мен жарғыларына, соғыс жүргізу тәсіліне үлкен әсерін тигізді.

Сақ заманында далалықтарда қару асынып жүру – тек еркін қауым мүшелерінің құқығы болып, қару асыну еркін адамның символына айналды. Содан бері барлық халықтардың дәстүрінде қару биліктің, әлеуметтік жіктің және әкімшілік жүйенің де символына айналды. Мысалы, сақ қоғамында жақ (садақ) – әскери сословиенің белгісі ретінде қабылданғаны антикалық деректерден белгілі. Сонымен қатар қарудың бейнесі мұндай сословиелік белгі ретінде сақ, көне түркі, қыпшақ балбалтас мүсіндерінде көптеп кездеседі.

Солардың мұрагері ретінде қазақ халқының да өмірінде әскери іске байланысты құқықтық әдет-ғұрыптар мен заңдар кең тараған. Тәуке ханның «Жеті жарғысына» сәйкес көшпелі қазақ қоғамында құқығы толық қоғам мүшесі ретінде ер адамдардың бәрі де қару асынып жүруі тиіс еді. Бұл заң туралы А.И. Левшин өз зерттеуінде былай деп көрсетеді: «Бірде-бір қырғыз (қазақ) халық жиналысына қару асынбай келмейтін. Қару асынбай келген адам дауыс беру хұқығынан айырылған және жастар оған орын бермеуіне болатын. Қару асынуға жараған әрбір адам (сұлтандардан басқа) жыл сайын өзінің дүние-мүлкінің 1/20 бөлігін ханға және ел басшыларына алым ретінде төлейтін» [12]. Қазақ халқының дәстүрінде де қару билік символы ретінде өз мәнін жоғалтқан жоқ. Қазақтар ақ киізге көтеріп хан сайлаған кезде ру-тайпа көсемдері олардың беліне алтын балдақты қылышты буып беретін. Мұнда қылыш билікті білдірсе, оны ру көсемдердің хан беліне тағуы – ханның халқына барынша адал қызмет етсін дегені.

Көшпелілердің әскери ісі мен әскери тарихын зерттеу барысында әрқашанда олардың дүниетанымдық құндылықтарын, басты ұстанымдарын ескеріп отыру қажет. Бабаларымыз не үшін соғысты? Не үшін жан беруге дайын болды? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін көшпелілердің құндылықтарын, стихиясын түсіну керек. Егер далалықтардың өміршеңдігін сақтап отырған дүниетанымы мен ұстанымдары ескрілмей, әскери тарихты тек саяси оқиға ретінде ғана сипаттаумен шектелсек онда бабалар аттанған ұлы жорықтардың алғы шарттары мен себеп-салдары «олжа үшін соғыстан» ары бармайды. Қазақстанның әскери тарихы бүгінгі таңда терең әрі нақты зерттеуді қажет етіп отырған өзекті мәселелердің бірі. Бұл уақыт талабы.

Қайран, Баукең (Б. Момышұлы) «Ерліктің өшуі – халықтың қасіреті!» дегенді қалай тура айтқан десейші!
Әдебиет

1. Худяков Ю.С. Защитное вооружение намадов Центральной Азии. – Новосибирск. – 2003. – 202 С.

2. Новоженов В.А. Чудо коммуникации и древнейший колесный транспорт Евразии. Под ред. Е.Е. Кузьминой. – М.: Taус. – 2012. – 500 С.

3. Кун Н.А. Легенды и мифы древней греции. – Спб.: Кристалл, 2000. – 464 с.

4. Геродот История. – М. – 1993.

5. Росляков А.А. Основные черты военной системы азиатских степняков// Известия Туркменского филиала АН СССР. – 1951. – № 2.

6. Росляков А.А. Основные черты военной системы азиатских степняков// Известия Туркменского филиала АН СССР. – 1951. – № 2.

7. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – Ч. 1. – М.-Л. – 1950. – 382 С.

8. Нефедов Н.А. Факторный анализ историческог процесса. История Востока. М.: Территория будущего. – 2008. – 752 с.

9. Литвинский Б.А. Сложносоставной лук в древней Средней Азии// Советская археология. – 1966. – № 4.

10. Литвинский Б.А. Сложносоставной лук в древней Средней Азии// Советская археология. – 1966. – № 4.

11. Кадырбаев А.Ш. За пределами великой степи. – Алматы: Демеу, 1997. – 200 С.

12. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы. – 1996. – 370 б.

ОӘЖ94(574)

В период гражданской войны в 1918 г. в Ташкенте был создан Туркестанский восточный институт, а в 1919 г. – историко-статистический отдел при штабе Казвоенкомата, делившийся на историческую, этнографическую и естественно-географическую секции. В 1920 г. отдел был преобразован в Ученую Комиссию и передан в ведение Наркомпроса, причем к существовавшим трем секциям была добавлена археологическая. В том же году группа сотрудников комиссии, основали Общество изучения Казахского края, как преемника Оренбургского отдела РГО и Оренбургской ученой архивной комиссии. В 20-х годах увидели свет научные труды членов Общества А. Чулошникова, Ф. Рязанова, А. Диваева, М. Тынышпаева, М. Дулатулы. В 1924 г. в Общество входили 84 ученых.

В январе 1921 г. при Народном комиссариате просвещения республики была организована Киргизская (Казахская – авт.) научная комиссия, председателем которой был Х. Досмухамедов.

В 1923 г. выходит первый номер журнала «Сана» – печатного органа научной комиссии. В его работе принимали участие видные ученые, политические и общественные деятели Казахстана: А. Диваев, О. Джандосов, С. Ходжанов, Т. Рыскулов, С. Асфендияров, М. Ауэзов, А. Байдильдин, А. Байгарин, М. Тынышпаев, Х. и Ж. Досмухамедовы, М. Жумабаев и многие другие. Ведущее место в научно-публицистических материалах занимает историческая проблематика. Не случайно, уже в первом номере журнала «Сана» публикуется статья М. Тынышпаева «История тюрков-монголов», а в 1925 г. отдельной книгой выходит его труд «Материалы к истории киргиз-казахского народа». Не имевший специального исторического образования, но, как и другие представители алашской интеллигенции, обладавший разносторонними, энциклопедическими знаниями, М. Тынышпаев обращается к сложным проблемам истории, этнографии, этногенеза Казахстана. При этом он рассматривает историю формирования казахского этноса в неразрывной связи со всем тюркским миром [1, с. 40].

Важной стороной научной жизни М. Тынышпаева тех лет явилось его активное участие в работе Туркестанского кружка любителей археологии, а также образованных в последующем на его базе научных объединений. К сожалению, в отечественной историографии этот аспект научной биографии ученого слабо отражен. Весьма актуально и современно звучит мысль Н. Тюрякулова об особенностях развития кочевых обществ, которые ученые того периода не понимали. Так, Тюрякулов пишет: «…современный читатель, нуждающийся в объяснении причинной связи явлений, прочитав эту книгу, конечно, не поймет, почему, например, с быстротой создавались огромные империи ко­чевников и с такою же быстротою они распадались; какие социально-экономические и политические причины двигали развитием этих государств. Однако этот пробел следует считать естественным, если полагать, что акад. В.В. Бартольд и не ставил себе такой задачи» [2].

Главным делом жизни Алихана Букейхана являлось исследование жизни, быта, традиций, культуры собственного народа.  Он находит время и для сбора и изучения образцов устного  народного творчества - духовного богатства народа.  Собрав, систематизировав памятники устного творчества, фольклорного наследия казахов, и  пишет научные труды по этнографии, литературоведению. «А. Букейхан был... историком, экономистом,  фольклористом. Он был первым ученым,  который с научной точки  зрения  проанализировал  казахский эпос и фольклор» - констатируют английские ученые из Общества изучения Средней Азии при Оксфордском университете. А известный советолог Александр Беннигсен в книге «Пресса и национальное движение среди мусульман России до  1920 года» утверждает, что «... его (А. И. Букейхана)  замечательные  труды  по  казахскому эпосу,  подписанные псевдонимом «Кыр баласы»,  во многом способствовали развитию  национального чувства его соотечественников». [3, с. 43].

М. Дулатов опубликовал в 1923 г. работу в журналах «Шолпан» и «Кызыл Казакстан», в которых не претендуя на всесторонний охват и освещение этнической истории казахов и киргизов, он выделяет те ключевые проблемы, без которых невозможно создание объективного научного исследования. Прежде всего, он обращает внимание на отсутствие среди казахов профессионалов-историков. Ибо они, считает он, могли бы написать работы, используя традиционные для кочевого общества методы передачи исторической информации – шежіре с другими источниками и научно выверенными фактами [4, с. 343].

Также как Ш. Кудайбердиев, А. Букейханов, Х. Досмухамедов, М. Тынышпаев, М. Дулатов анализирует и пытается дать свою интерпретацию этнонима «казах». При этом он замечает, что в исторической памяти народа наряду с этим названием сохранилось и другое – «Алаш» [5, с. 221].

Председатель комиссии Х. Досмухамедов в 1921 году отмечает: «Разработка и систематизация собранных двумя экспедициями по Сырдарьинской и Семиреченской областей этнографических материалов. Этот материал для своей разработки и систематизации потребует значительного времени. На разборку его придется обратить особое внимание, чтобы определить его научную ценность» [6].

В докладе Казахской Научной Комиссии говорится о том, что было сделано по сбору памятников народного творчества. «В Кир.Науч.Ком. имеется огромное собрание киргизской народной литературы.

Эта литература состоит из трех частей:

1) Материалы, собранные этнографом Диваем в течение 34 лет по Туркестану.

2) Материалы, собранные по Семиреченской области. 3) Материалы, собранные по Сырдарьинской области.

Диваевский материал описан, систематизирован и часть переписан по новой орфографии для печати. По Семиреченскому материалу составлена опись. По Сыр-Дарьинскому материалу составляется опись» [6].

Ценность данной работы, считал Х. Досмухамедов, не только в его научной значимости, но и в том, что этот материал «является книгой для чтения детей школьного, дошкольного возраста, и пособием по изучению грамматики и теории словесности киргизского языка» [7, с. 84-87].

Х. Досмухамедов придавал большое значение изучению культурного наследия казахов, им были изданы сборники произведений устного народного творчества: «Слова Мурат-акына» (1924), «Исатай-Махамбет» (1925), «Аламан» (1928). Досмухамедов осуществил подробный анализ различных жанров казахского народного творчества. В частности, им дана классификация жанров казахской народной литературы: эпос (жыр) – героический, исторический, животный; сказки (ертек), пословицы и поговорки (мақал және мәтел), загадки (жүмбак), приметы (ырым сөз), скороговорки (жанылтпаш), поверия, легенды и т.д. [8, с. 133].

В удостоверении Народного комиссариата просвещения Туркестанской республики, выданном М. Жумабаеву указывается: «Государственный Ученый Совет Наркомпроса Туркреспублики настоящим уполномочивает сотрудника Киргизской Научной Комиссии тов. М.Е. Жумабаева вести переговоры с учреждениями, издательствами и частными лицами по вопросам этнографии, педагогики и другим отраслям, имеющим отношение к научной куль­турно-просветительской работе коренных народностей Туркестана, главным образом, в области Киргизоведения» [9].

Активными собирателями народного фольклора были и многие другие деятели казахской интеллигенции: Ахмет Байтурсынов, Миржакуп Дулатов, Алимхан Ермеков, Магжан Жумабаев, Кошмагамбет Кеменгеров, Жумахан Кудерин и т.д. [10, с. 29-30].

Большую роль в сборе, изучении и сохранении культурного наследия казахов сыграл М. Ауэзов. Летом 1925 года Мухтар Ауэзов отправляется в экспедицию по аулам Семиречья, собирая образцы песенно-фольклорного творчества казахов. Незадолго до этого он успевает застать последнюю в истории Каркаралинскую ярмарку с ее прославленными айтысами – состязаниями акынов. Результатом этих путешествий стала объемная статья «Казахское народное творчество и его поэтическая среда» с ключевым тезисом: «Ни один значительный факт в жизни казаха не проходит для него просто так, не будучи отмеченным хотя бы давно устоявшейся традиционной формой поэтического слова. Несомненное, неколебимое, полновесное значение поэтического слова, унаследованное, как устойчивая традиция, от далекого прошлого казахов и до настоящего времени, для огромного большинства степного населения не потеряло… своего актуального значения» [11].

Таким образом, следует отметить, что М.О. Ауезов проделал огромную работу по сбору и систематизации устного народного творчества своего народа.

О. Исаев также придавал огромное значение сохранению культурного наследия казахов. 21 ноября 1931 года он писал наркому просвещения Садвокасову: «Мне кажется, что у нас бесповоротно пропадает огромное количество ценнейших материалов, имеющих большое культурное и историческое значение, как-то: 1) Песни Абубакириулла «Гумар Карашев», Даукен Чулаков (Зап. Казахстан), Абай и др. 2) Многочисленные «ШЕЖИРЕ», целые поэмы передаваемые наизусть из поколения в поколение…» [12].

В 1920 г. в Оренбурге возникло Общество изучения Киргизского края. В качестве основной задачи оно ставило всестороннее изучение Казахстана в историко-археологическом, естественно-географическом и этнографическом отношении [13].

В 1927 году вышла в свет работа Т. Рыскулова «Казахстан», в котором описываются традиции и обычаи, образ жизни, быт, культура, религиозные верования, жилище казахов [14].

В 1936 г. в Москве была устроена Выставка казахского народного искусства, в 1937 г. экспозиция Казахстана принимала участие в Выставке музыкальных инструментов народов СССР.

Несмотря на то, что в 20-30-е гг. ХХ века явились сложным и трагическим периодом в истории Казахстана в целом, и его науки – в частности, тем не менее, развитие науки не остановилось. Напротив, казахский народ показал жизнеспособность своей интеллектуальной элиты, на смену ученым, погибшим в период необоснованных репрессий встали новые научные кадры, подготовленные для работы в самых сложных социальных условиях. Благодаря этому следующий исторический период развития казахской науки характеризуется многими достижениями.