Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Современные тренды педагогического образования»

155 
а) 
түркі тілдеріне ортақ емдік өсімдіктер: 
арша, жүзім, емен, жаңғақ, сұлы, 
шие, т.б. 
ә) 
қазақ тілінің өзіне тән емдік өсімдіктер. 
мия, итмұрын, аткұлақ, 
қырықбуын, коде, жөке, т.б. 
2) Басқа тілден ауысқан емдік өсімдіктерді: 
а) 
араб-парсы. 
анар, қарбыз, өрік, т.б. 
ә) орыс
: алоэ, капуста, петрушка, банан, апельсин, т.б. 
б) 
монгол, 
арпа, долана, мойыл, сарымсақ, т.б. деп қарастыруға болады. Қазақ 
тіліндегі емдік өсімдіктер синтетикалық және аналитикалық тәсілдер арқылы 
жасалған [2]. 
Емдік өсімдіктер синтетикалық немесе морфологиялық құрылымы жағынан 1) 
түбір тұлғалы емдік өсімдіктер, 2) туынды тұлғалы емдік өсімдіктер, 3) біріккен 
түлғалы емдік өсімдіктер, 4) қосарланып (яғни қос сөз түрінде) келген емдік 
өсімдіктер, 5) екі (кейде үш) сөздің тіркесіп келуі арқылы жасалған өсімдік 
атаулары болып бес топқа жіктеледі. 
1. Түбір тұлғалы емдік өсімдіктер. Түбір тұлғалы емдік өсімдіктер бір ғана 
түбір сөзден тұрады. Яғни түбір мен жұрнаққа бөлшектенбейді. Қазақ тіліндегі 
емдік өсімдіктердің ішінде ең көнелері де және басқа туынды атауларға іргетас, 
негіз болғандар да осылар. Мәселен, 
арпа, бидай, тары, сұлы, зығыр, күріш, 
жүгері, бұршақ, арша, қарағай, емен, тал, қайың, тгргк; қараган, бадам, 
тобылгы, ыргай, жыңгыл, сарымсақ, жуа, қамыс,балдыр, андыз, жусан, 
қаудан, ши, 
т.б. 
Бұлар тілімізде тым әріден келе жатыр. Мысал үшін алынған жоғарыдағы емдік 
өсімдік атауларының көбі Н.И.Ильминскийдің, Л.Будаговтың, В.В.Радловтың, 
В.В.Катаринскийдің сөздіктерінде бар. Біразы тіпті XIII-XIV ғасырларға тән 
«Кодекс Куманикуста» да, XI ғасырға тән Махмұд Қашқаридің «Диванында» 
кездеседі. Көне ескерткіштерде немесе алғаш шыққан сөздіктерде 
ұшыраспағанымен, тілімізде ертеден бері қолданылып келе жатқан, жиі 
айтылып, дыбысталуы жағынан жатық, көпшілікке жақсы таныс түбір тұлғалы 
өсімдік атаулары аз емес. Мәселен, 
бетеге, боз, бүрген, ебелек, ермен, жалбыз, 
изен, көде, көкпек, қаңбақ, қияқ, мия, мүк, селеу, сексеуіл, сорақ, тораңғы, 
шеңгел, шырша, шырыш, 
т.б. Біздің «түбір» деп отырғанымыздың өзі шартты 
нәрсе. Егер жоғарыда аталған емдік өсімдік атауларын тарихи тұрғыдан 
қарастырсақ, олардың көбі түбір мен қосымшадан тұратын туынды түбір болып 
шығуы әбден мүмкін. Академик А.Т.Қайдардың сөзімен айтқанда, бұлар - 
морфологиялық 
тұрғыдан 
жіктеуге 
келе 
бермейтін, 
«консервіленген»,«этимологиялық жағынан күңгірттенген», «өлі түбірлер». 
Оларды түбір тұлғалы емдік өсімдіктер атауларына жатқызып отырғанымыз да 
сондықтан. 
 
2. Туынды тұлгалы емдік өсімдік атаулары. 
Туынды тұлғалы емдік 
өсімдіктерге түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалатын, яғни туынды сөз түбір 
мен жұрнаққа бөлшектенетін атаулар жатады. Ондай емдік өсімдік атаулары 
қазақ тілінде онша көп емес. Мәселен, 1) есімдіктерден зат есім тудыратын -

156 
дақ/ -дек, -тақ/ -тек, -лақ/ -лек, жұрнақтары арқылы жасалған емдік өсімдіктер: 
бортылдақ, торсылдақ, быртылдақ, желкілдек, сеңгірлек, шиқыл-дақ, 
тырсылдақ, шыртылдақ, шытырлақ, шікілдек; 
2) есімдерден зат есім тудыратын -дық/-дік, -тық/-тік, -лық/-лік жұрнақтары 
арқылы жасалған емдік өсімдіктер: қымыздық, ноғаттық, самалдық, саумалдық, 
шеттік, шықшылдық, шүлдік, шүмілдік; 
3) етістіктерден есім тудыратын -уық/-уік жүрнақтары арқылы жасалған емдік 
өсімдік атаулары: айырауық, айлауық, баттауық, жылауық, күйреуік, шаттауық, 
шырмауық, шекілдеуік;
4) етістіктерден есім тудыратын -қан/-кен, -ған/-ген жұрнақтары арқылы 
жасалған емдік өсімдік атаулары: бүлдірген, қышытқан, сіңірген; 
5) етістіктерден есім тудыратын -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары арқылы 
жасалған емдік өсімдік атаулары: бөртпе, борама, домалатпа, қышытпа, 
торлама [3]. 
Біріккен тұлғалы емдік өсімдік атаулары. 
Өсімдік - атауларының ішіндегі ең 
көбі - екі сөздің бірігуі арқылы жасалған атаулар. Бұл өзі өте кең тараған, аса 
өнімді жол. Сондықтан да ол тілімізде айрықша орын алады. Мәселен, 
арпабас, 
атқұлақ, балқарагай, итмұрын, киікоты, қазтамақ, қарагаш, қойбүлдірген, 
қозыгүл, қоянсерік 
т.б. 
Екі не үш сөздің тіркесіп келуі арқылы жасалған емдік өсімдік атаулары. 
Тілімізде екі-үш сөздің бірігіп немесе қосарланып келуі арқылы ғана емес, 
олардың тіркесіп келуі арқылы жасалатын емдік өсімдік атаулары жетерлік. 
Мәселен,
ем арша, ас бұршақ, арқар бүлдірген, бұйра зығыр, мырза терек, 
сырғалы тал, сасық меңдуана, айыл қоға, шөл бидайық, құм көде, ақ қаңбақ, 
қожа кендір, қара ажырық, боз жусан, қызыл мия, сары қалуен, мыңбас 
шырмауық, ақ қараган, сарыбас жоңышқа, т.б. 
Бұлар жеке өсімдіктердің 
емес, бір өсімдік түрлерінің атауы. Сондықтан да олардың екінші 
компоненттері: 
арша, зыгыр, қияқ, қоға, терек, тал...
сөздері өз алдына емдік 
өсімдік атаулары болып келеді [4].
 
Елімізде өсімдіктер саны мыңға жуықтайды. Халық тұрмысында кеңінен 
қолданылған емдік өсімдіктер атаулары тіліміздің ішкі мүмкіндігін пайдалана 
отырып жасалған. Оның белгілі бөлігінің атауы орысшадан тікелей 
аударылғандықтан, толық мағынасын бермейді. Сондықтан да оның түпкі 
мағынасын жете зерттеп білу, сұрыптап, ат-атауын нақтылап қағазға түсіру – 
бүгінгі ғылым алдында тұрған аса жауапты міндеттердің бірі.
 

жүктеу/скачать 8,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: