Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»
жүктеу/скачать 8,82 Mb. Pdf көрінісі
|
baytanaev 2022 zhinak 1 tom gotov
- Бұл бет үшін навигация:
- М.МАҒАУИННІҢ «АЛАСАПЫРАН» РОМАН-ДИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ОНАМАСТИКАЛЫҚ АТАУЛАР Хайдаркулова Х.Т.
| Литература:
1. Белинский В. Г. Письма в двух томах. Т. 2. – Л., 1982. 2. Белинский В. Г. Собрание сочинений в 3 томах. Т. 1. – М, 1984. ӘОЖ М.МАҒАУИННІҢ «АЛАСАПЫРАН» РОМАН-ДИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ОНАМАСТИКАЛЫҚ АТАУЛАР Хайдаркулова Х.Т.- М1701-11 оқу тобының 1 курс магистранты Ғылыми жетекші: Оразбаева Э.Б.- ф.ғ.к., доцент м.а. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент Резюме В статье исследуются онамастические имена, встречающиеся в романе-дилогии М. Магауина «Аласапыран», в частности, личные имена, топонимы. В статье онамастические имена в произведении разделены на несколько групп по их значению. М. Мағауиннің «Аласапыран» романы тарихи маңызы бойынша терең және еліміздің өткен тарихын кеңінен қамтыған қазақ әдебиетіндегі елеулі құбылыс деуге болады. Осындай шоқтығы биік тарихи шығарма — қаламгердің ортағасырлық жазбалардан бастап қазіргі заманғы тарихшылардың қолжазбаларына дейін қыруар тарихи материалды қамтыған көп жылғы зерттеуі мен шығармашылық тәжірибесінің нәтижесі. М.Мағауиннің «Аласапыран» роман-дилогиясында онамастикалық атаулар кеңінен қолданылған, себебі бұл шығармада XVI ғасырдың соңы және XVII ғасырдың басындағы Қазақ,Жоңғар, Қырым хандықтары мен Ресей патшалығының тарихы сөз болады және солардағы ел билеушілер есімдері мен әлеуметтік топ есімдері өз тұсындағы қолданысымен берілген, жазушы пайдаланған бұл тәсіл шығарманың шынайылығы мен тарихылығын арттыра түскен.Екі кітаптан тұратын шығарманың желісіне қазақ ханзадасы Ораз- Мұхамедтің шектес жатқан қазақ пен орысты байланыстырған тағдыры негізге алынған. Романның 1-кітабында Қазақ Ордасы мен Ібір-Сібір жұртындағы саяси жағдай, ел билеген би-сұлтандардың өзара шиеленіскен тартыстары бейнеленсе, 2-кітап аласапыранды толқынысы мол болған орыс еліндегі тарихи жағдайларды көрсеткен, яғни 2-кітабындағы сюжеттік желілер тұтастай орыс жерінде өтеді. Осы оқиғалардың бәрінің бел ортасында Ораз-Мұхамед жүреді.Романның күрделілігі оның тарихи оқиғаларды көркем бейнелеп жеткізуінде ғана емес, мұнда бірде тура, бірде жанама түрде тарихта болған адамдардың есімдері яғни онамастикалық атаулар аталады. Қазақ тарихындағы Қадырғали бек Жалайри, Махметқұл, Сүйініш-Мұхамед оғлан, Құл-Мұхамед, Арыслан-Әли секілді тарихи шындықты танытуда өз орны бар тұлғалармен қатар орыс тарихындағы ірі тұлғалар бейнелері де суреттелген. Ділшат 174 сұлтаным, Ай-шешек бегім, Алтын ханым, Әз ханым секілді әйелдер бейнелерінің өзі тұтас бір галерея жасайды. М. Мағауиннің «Аласапыран» романындағы онамастикалық атауларды талдау барысында оларды мағынасына қарай бірнеше топтарға жіктеуге болады: 1) романдағы тарихи тұлғаларды білдіретін онамастикалық атаулар: Ораз- Мұхамед сұлтан, Қадырғали Жалайыри, Едіге бидің ұрпағы Петр Усов, Томан би, Манақ батыр, Ділшат пен Ай Шешек, Бахадүр сұлтан, Шығай хан, Ес- Мұхамед сұлтан, Тәуекел хан, Хақ-Назар хан, Сүтемген би, Ес-Мұхамед сұлтан, Орыс хан және т.б.; 2) географиялық жер-су атауларын білдіретін онамастикалық атаулар: Жетісу, Еділ, Жайық, ІбірСібір, Қаратау, Есіл, Талас, Ертіс, Шу, Арыс, Сарыарқа, Созақ, Түркістан, Қорғалжын, Ақмола, Қарқаралы, Торғай, Бетпақ, Қызылжар, Ұлытау, Калуга, Смоленск, Мәскеу, Тобольск, Саран, Сығанақ, Шымкент, Самара, Хорасан, Орал тауы және т.б.; 3) қазақтың дүниетанымын білдіретін есімдер: Жер-Ана, Су-Ана, От-Ана, Адам Ата, Тәңір және т.б.; «Аласапыран» романында көп кейіпкерлердің аты аталады. Солардың негізгі сюжеттік желі үстінде көрінетіні санаулы ғана. Ал басқалары түрлі оқиғалық баяндаулар тұсында қосылып отырады. Шығармада Ораз-Мұхаммед бейнесі барша оқиғаның арасында жеке дараланып көрініп отырады. Бірақ бұл шығармаға оғаштық әкелмейді, тарихи сипатын арттыра түседі.«Аласапыран» романында Ораз-Мұхаммед және оның айналасындағы ел басшыларының, ру басыларының, батырлардың, әйел-аналардың өмірі мен іс-әрекеті мол шындығымен көрінген. Әсіресе Ораз-Мұхаммед тұлғасы арқылы талай шытырманды ашып көрсете алған.Шығармадағы нақты тарихи тұлға- ел басшысы, ауыр тағдырға ұшыраған бас кейіпкер Ораз-Мұхамед. Сұлтанның өмірінен алынған. Алайда Ораз-Мұхамед куә болған, қатысқан, ұғынған дүние шындығынан ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы орыс және қазақ қоғамында орын алған түбегейлі өзгерістер мен өткір бетбұрыстардың сырын Ораз-Мұхаммедтің куәгері, қатысушысы, түсінгені ретінде шынайы дүниеден ашу қиын емес.Ораз- Мұхамед хан – қазақ еліне тарихтан белгілі есім. Жошы әулетінен шыққан қазақ сұлтаны, Қасым хандығының ханы. Кез келген тарихи шығармада тарихи тұлғалардың бейнесі жасалатыны белгілі. Яғни, романдағы басты тарихи тұлғалардың бірі – сұлтан Ораз-Мұхаммед.Роман-дилогияның орталық тұлғасына Дәшті-Қыпшақтың падишаһы Тәуеккел ханның қалғаны, Ұзын оқты Ондан сұлтанның баласы Ораз-Мұхамедтің алынуы орынды. Ораз-Мұхамед қазақ өлкесі мен Ресей жерін жалғастырушы буын, рухани, дипломатиялық жақындықтың жанды көрінісі. Бар саналы ғұмырын Россия патшалығында өткізгендіктен ол туралы ғылыми еңбектердегі нақты мәліметтер де көп. Ораз-Мұхаммед тұтқынға түсіп, өзге елде, жат жерде Мәскеу мемлекетінде жүрсе де өзін мықты екенін, Ұлы даланың ұлы тұлғалары қандай батыл болғанын дәлелдеп алған. Ол Шыңғыс ханның үлкен баласы Жошының тікелей 175 ұрпағы. Ораз-Мұхаммед тұтқында болса да Мәскеу мемлекетінің ең жоғары билігінде ойып орын алып, елдің құрметіне бөленген дара тұлға. жүктеу/скачать 8,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|