Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

415 
де өз іс-әрекеттерін жоспарлай алмайды, олардың орындалуын реттей алмайды 
және нәтижені мақсатқа байланыстыра алмайды. Оқу процесінде ол әртүрлі 
тапсырмаларды шешуге, оқу мәселелерін шешу процесінде жаңасын алуға 
мүмкіндік беретін тәуелсіздіктің белгілі бір жоғары деңгейіне жетуі керек. 
Өздік жұмыс-бұл оқу сабақтарын ұйымдастыру нысаны немесе оқыту әдісі 
емес, ол оның заңды қарауға тезірек құралы ретінде тарту, оқушылардың өзіндік 
танымдық қызметін құралы, оның логикалық және психологиялық ұйымдастыру 
[1, 279 б.] 
Қоғамның қазіргі мектепке деген негізгі талабы-ғылыми, өндірістік, 
әлеуметтік мәселелерді өз бетінше шығармашылықпен шеше алатын, сыни 
тұрғыдан ойлана алатын, өз көзқарасын, сенімдерін дамытып, қорғай алатын, өз 
білімін жүйелі және үздіксіз толықтырып, жаңартып отыратын, өз білімін 
жетілдіріп, жан-жақты тұлғаны қалыптастыру.
Жан-жақты және үйлесімді тұлғаны қалыптастыру үшін оны өзіндік іс – 
әрекетке жүйелі түрде енгізу қажет, ол оқу тапсырмаларының ерекше түрі –өздік 
жұмыс барысында проблемалық-іздеу қызметінің сипатына ие болады. 
Оқушылардың оқудағы белсенділігі мен дербестігінің табиғатын зерттеуде 
көптеген түрлі бағыттар бар. Бірінші бағыт ежелгі дәуірден бастау алады. Оның 
өкілдерін ежелгі грек ғалымдары (Сократ, Платон, Аристотель) деп санауға 
болады, олар баланың білімді ерікті, белсенді және тәуелсіз игеруінің 
маңыздылығын терең және жан-жақты негіздеді. Өз пайымдауларында олар 
адамның ойлауының дамуы тек өзіндік іс - әрекет процесінде ғана сәтті бола 
алады, ал жеке тұлғаны жетілдіру және оның қабілеттерін дамыту өзін-өзі тану 
(Сократ) арқылы жүзеге асады. Мұндай әрекет балаға қуаныш пен қанағат 
сыйлайды, осылайша жаңа білім алуда оның енжарлығын жояды. Олар Франсуа 
Рабленің, Мишель Монтенның, Томас Мордың мәлімдемелерінде одан әрі 
дамиды, олар ортағасырлық қараңғы дәуірде өркендеу кезеңінде схоластика, 
догматизм мектебінің тәжірибесінде баланы өзіндік тәуелсіздікке үйретуді, оған 
ойлы, сыни тұрғыдан ойлайтын адамды тәрбиелеуді талап етеді. Дәл осындай 
ойлар Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, К.Д. Ушинский және 
басқалардың педагогикалық еңбектерінде дамиды. 
Педагогикалық 
жұмыста 
теориялық 
ғалымдар 
философтармен, 
психологтармен, әлеуметтанушылармен және физиологтармен бірігіп, қазіргі 
дәуір өкілінің жеке басының негізгі қасиеттері – бастамашылдық, тәуелсіздік, 
шығармашылық белсенділік – адамның жан-жақты дамуының негізгі 
көрсеткіштері ретінде мәселенің осы аспектісін зерттейді және теориялық 
тұрғыдан негіздейді [2]. 
Теориялық тұрғыдан өзіндік жұмыстың мәнін зерттей отырып, оқытудың 
тәуелсіздігі дами алатын қызметтің 3 бағыты бөлінеді – танымдық, практикалық 
және ұйымдастырушылық-техникалық. Б.П. Есипов (60-шы ж. ж.) оқу үрдісіндегі 
өзіндік жұмыстың рөлін, орнын, міндеттерін негіздеді. Оқушылардың білімі мен 
дағдыларын қалыптастыру кезінде стереотиптік, негізінен ауызша оқыту әдісі 

416 
тиімсіз болады. Оқушылардың өзіндік жұмысының рөлі оқу мақсатының 
өзгеруіне, оның дағдыларды қалыптастыруға, шығармашылық белсенділікке, 
сондай-ақ оқытуды компьютерлендіруге байланысты артады. 
Екінші бағыт Я.А. Коменскийдің еңбектерінен бастау алады. Оның мазмұны 
оқушыларды өзіндік жұмысқа тартудың ұйымдастырушылық және практикалық 
мәселелерін әзірлеу болып табылады. Сонымен қатар, мәселенің негізгі 
ережелерін теориялық негіздеу пәні-бұл оқыту, мұғалімнің іс-әрекеті,
Үшінші бағыт өзіндік жұмыстың зерттеу пәні ретінде таңдалуымен 
сипатталады. Бұл бағыт негізінен К.Д. Ушинскийдің еңбектерінен бастау алады. 
Психологиялық-педагогикалық бағытқа сәйкес дамыған зерттеулер өзіндік іс–
әрекеттің мәнін дидактикалық категория ретінде, оның элементтері-пән және іс-
әрекеттің мақсаты ретінде анықтауға бағытталған. Алайда, оқушының тәуелсіз 
қызметінің осы бағытын зерттеудегі барлық жетістіктермен оның процесі мен 
құрылымы әлі толық ашылған жоқ. 
Алайда, тәуелсіз қызметтің мәнін, орнын және функцияларын талдаудың 
кейбір құрылымдық принциптері бар. Іс жүзінде жақын, бірақ нақты мазмұны 
мен ерекшелігі бар 2 нұсқа бар: олар (егер олар біріктірілсе) іс-әрекеттің өзіндік 
мәнін анықтайды [3]. 
Бірінші топ: мазмұндық компонент: ұғымдарда, бейнелерде, қабылдауларда 
және көріністерде көрсетілген білім; операциялық компонент: сыртқы және ішкі 
жағынан әртүрлі әрекеттер, дағдылар, әдістер; нәтижелі компонент: жаңа білім, 
тәсілдер, әлеуметтік тәжірибе, идеялар, қабілеттер, қасиеттер. 
Екінші топ: мазмұндық компонент: танымдық міндеттерді, оқу қызметінің 
мақсаттарын бөліп көрсету; процестік компонент: нәтижелерге қол жеткізуге 
алып келетін іс-қимылдардың барабар тәсілдерін іріктеу, айқындау, қолдану; 
мотивациялық компонент: сөзжасам және іс-әрекетті түсіну функцияларын 
орындайтын жаңа білімге деген қажеттілік. 
Өзіндік іс – әрекет процесі үштік түрінде ұсынылады: мотив – жоспар 
(әрекет) - нәтиже. 
Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселесіне арналған 
монографиялық жұмыстарды талдау, П. И. Пидкасистый, И.А.Зимняя, өзіндік 
жұмыс ұғымы екіұштылықпен түсіндірілгенін көрсетті: өзіндік жұмыс-бұл 
мұғалімнің тікелей қатысуынсыз орындалатын жұмыс, бірақ оның тапсырмасы 
бойынша, бұл үшін арнайы берілген уақытта, ал білім алушылар саналы түрде өз 
мақсаттарына жетуге тырысады, күш-жігерін жұмсайды және ақыл-ой немесе 
физикалық ( немесе екеуі де бірге) әрекеттердің нәтижесін белгілі бір түрде 
білдіреді [2, 152 бет]. 
Үшіншіден, өзіндік жұмыс оқушыдан өзін-өзі танудың, рефлексивтіліктің, 
өзін-өзі тәрбиелеудің, жауапкершіліктің жеткілікті жоғары деңгейін талап ететін 
және өзін-өзі жетілдіру және өзін-өзі тану процесі ретінде оқушыға 
қанағаттануды талап ететін оқу іс-әрекетінің ең жоғары түрі ретінде 
қарастырылады. 

417 
Өзіндік жұмыс түрлерін таңдау кезінде, оның көлемі мен мазмұнын анықтау 
кезінде, бүкіл оқу процесіндегі сияқты, дидактиканың негізгі принциптерін 
басшылыққа алу керек. Бұл мәселеде қол жетімділік пен жүйелілік принципі, 
теорияның практикамен байланысы, қиындықтардың біртіндеп өсу принципі, 
шығармашылық белсенділік принципі, сонымен қатар студенттерге сараланған 
көзқарас принципі маңызды [4]. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: